Frjáls þjóð - 13.12.1958, Page 6

6
FRJÁLS ÞJÓÐ
JÓLIN 1958
éinhverju því um líku. í þessu
sambandi má minna á Jóru í
jórukleif. Orðið jóra kemur
■fyrir í örnefnum í Noregi, en
merking þess hefur snemma
gleymzt, og þá var skammt að
bíða tröllkonuskýringarinnar.
Yfirleitt má segja, að ör-
nefnasögur í Landnámu og ís-
lendingasögum séu tvenns kon-
ar. Annars vegar eru fornar
arfsagnir um tildrög til nafn-
giftar, og hins vegar eru til-
raunir manna til að skýra ör-
nefnin. Ef við lítum á örnefna-
sögur síðari tíma, svo sem þær,
sem birtar eru í þjóðsagnasöfn-
um, þá er mörgum þeirra iítt
treystandi. Sumar bera vitni
um furðu mikla vanþekkingu.
Þannig er til saga um bæjar-
nafnið Þröm. Samkvæmt þeirri
sögu á bærinn að draga nafn
af konu, sem hét Þröm. En
vitanlega er hér um að ræða
nafnið þröm, sem merkir brún.
Sumar örnefnaskýringar af
þessu tæi munu vera fornar. í
Kjalnesinga sögu er gefið f
skyn, að bærinn Esjuberg dragi
nafn af konu, sem hét Esja.
Hitt er miklu sennilegra, að
bærinn sé kenndur við hið
forna fjallsheiti, en merking
þess hefur snemma gleymzt.
Menn hafa kunnað því illa að
vita ekki, hvað örnefnin
merktu, og þegar þekkingu
þraut, tók skáldskapur við.
Hér á landi eru allmargir
dalir, sem heita Haukadalur,
og aðrir staðir eru kenndir við
hauka. í Kristni sögu, Vatns-
dæla sögu og Þorvalds þætti
er saga um uppruna nafnsins
Haukagil í Vatnsdal, en senni-
legt er, að hún sé skýringar-
tilraun manna á 12. öld. Sam-
kvæmt þessum heimildum,
komu tveir berserkir, og hét
hvortveggi Haukur, að Hauka-
gili. Þá voru þeir Þorvaldur
víðförli og Friðrekur biskup
þar að haustboði. „Þá báðu
menn biskup, að hann skyldi
fyrirkoma þeim; eftir það
vígði biskup eldinn, áður þeir
æði, ok brunnu þeir (þ. e.
berserkirnir) þá mjög. Eftir
það gengu menn að þeim og
drápu þá, og voru þeir færðir
á fjall upp hjá gilinu; því
heitir þar Haukagil síðan.“
fKristni saga). En nafnið
Haukagil er eflaust miklu
eldra og mun sennilega stafa
frá landnámsöld, eins og
Haukadalirnir. Ekki er fráleitt
að ætla, að nafnið Haukadal-
ur sé komið frá Noregi. Þar
v.ar árheitið Hauk töluvert
notað, og af því hafa dalirnir
dregið nafn og verið kallaðir
Haukardalir, en Haukadalirn-
ir íslenzku munu kallaðir eftir
þeim. Hins vegar er mjög
ósennilegt, að árheitið H.'auk
hafi nokkurn tíma þekkzt á
íslandi. En dalaheitið hefur
varðveitt árnafnið.
Á íslandi eru tíu bæir, sem
heita Hurðarbak. Þeir hafa
allir verið fremur litlir fyrr á
öldum. Mér þykir sennilegt,
að þetta bæjarheiti hafi verið
flutt frá Noregi. Þar er ár-
heitið Hurð töluvert algengt,
og Hurðarbak hefur verið not-
að um bæi, sem stóðu að baki
ám með þessu heiti. Á íslandi
tíðkaðist bæjarheitið, þótt ár-
heitið h.afi aldrei verið notað
þar. Þó á merking nafnsins
furðu vel við staðhætti þeirra
bæja, sem heita Hurðarbak og
ég hef séð. Þeir standa, ef svo
má að orði kveða, að baki ám.
Vel má vera, að einhverjar
þessar skýringartilraunir mínar
eigi það sammerkt með þjóð-
sögunum, að þær séu ekki ein-
hlítar. En þó held ég, að þær
bendi í rétta átt. Við skýringar
á torráðnum örnefnum, verður
ávallt að hafa í huga norska
nafngiftasiði, og oft má styðj-
ast við örnefni í Færeyjum,
HjaltLandi, Katanesi og Suð-
ureyjum. Á Hjaltlandi koma
fyrir allmörg forn árheiti, og
þeirra virðist einnig gæta í
Suðureyjum. En auðsætt er, að
þau hafa verið farin að hverfa
úr tízku um það leyti, sem ís-
land var byggt. Því urðu ný-
myndanir ráðandi, árheiti, sem
voru flest samsett. Hjaltland
byggðist frá Noregi alllöngu
fyrir íslands byggð, og því eru
örnefnin þar fornlegri en hin
íslenzku,
Eins og ég hef reynt að sýna
fram á, eru torskilin örnefni
á íslandi fornar leifar nor-
rænna nafngiftasiða. Örnefnin
eru einkum torskilin af því,
að sum eru dregin .af orðum,
sem horfið hafa úr málinu fyr-
ir ævalöngu. Þetta kemur ekki
einungis fram í árheitum, svo
sem Hít, Fura, Ljá, Skálm,
Stjórn, en einnig í eyjaheitum,
fjallaheitum, bæjanöfnum og
öðrurn örnefnum. Eyjarheitið
Vigur virðist vera sama orðið
og vigur, sem merkir spjót. Þó
er sennilegt, að hér sé um ör-
nefni að ræða, sem sniðið var
eftir norsku eyjarheiti, fremur
en að eyjan hafi beinlínis dreg-
ið nafn af lögun sinni. Fjöllin
Esja og Hekla munu bæði vera
heitin eftir norskum fjöllum.
í Suðureyjum er Esjufjall, og
þar eru einnig þrjú fjöll, sem
heita Hekla, hvert á sinni eyju.
Því hefur stundum verið hald-
ið fram, að Hekla hafi hlotið
nafn sitt af því, að efsti hluti
hennar er jafnan snævi hulinn
og hafi minnt á klæði það, sem
hekla hét, en það var kápa
með 'hettu. Hekla ætti því að
vera fjallið með hettuna. En
þessi skýring er ótæk. Nöfnur
hennar þrjár á Suðureyjum eru
fremur lág fjöll, og þar festir
sjaldan snjó til langs tíma sam-
fellt. Öll þessi fjöll munu vera
skírð eftir einhverjum Heklum
í Noregi. En um upprunalega
merkingu nafsins er ekkert
hægt að fullyrða. Merkingin
hefur gleymzt löngu fyrir ís-
lands byggð, enda skipti hún
ekki mestu máli. Hitt var
nægilegt, .að fjallið minnti
landnámsmann á fjall í átthög-
um hans.

Herrafrakkar ávallt fyrirliggjandi
í miklu úrvali.
P. EYFELD
Box 137, simi 10199. Ingólfsstræti 2.
Rannsóknir á islenzkum ör-
nefnum munu tvímælalaust
reynast mikilvægar fyrir sögu
vora og uppruna. Hinn auð-
skýrði hluti nafnanna, en það
er mestur hluti þeirra, sýnir
okkur margt um sögu íslands,
síðan land byggðist, og eitthvað
um uppruna þjóðarinnar. En
torskildu nöfnin, hin fornlegu,
ósamsettu nöfn, eru ótvíræður
arfur frá Noregi, og reynist
fræðimönnum unnt að finna
norsku fyrirmyndirnar, getum
við enn örugglegar vitað, hvað-
an landnámsmenn komu.
Að lokum þykir mér rétt að
geta þess, að mörg hin forn-
legu nöfn hafa horfið, eink-
um ef ekki var um mikilvæga
staði að ræða. í einu handriti
Sturlungu kemur fyrir örnefn-
ið Tregund, þar sem hin hand-
ritin hafa Krosssund. Mér þyk-
ir sennilegt, að hér sé ekki um
mislestur á handriti að ræða,
heldur liafi hið fornlega nafn
gleymzt. Svipuð hafa örlög
margra nafna orðið. Margt
hefur stuðlað að því, að nöfn
gleymdust. Bændur flosnuðu
upp eða fluttu sig jarða á milli,
bæir lögðust í eyði. Einkum
mun svartidauði hafa valdið
hér miklu um.
Á síðustu árum hefur sú
breyting átt sér stað, að skipt
hefur verið um nöfn á göml-
um bæjum, og nýbýli hafa ris-
ið upp. Breytingar á fornum
bæjanöfnum eru flestar til hins
verra, enda nær það engri átt,
að bændur á landnámsjörðum
fái að breyta nöfnum á bæj-
unum eftir geðþótta sínum.
AlLar nafnabreytingar orka
tvímælis, enda stafa þær af mis-
skilningi. Ástæður til nafngifta
á 10. öld voru oft aðrar en nú
getur virzt í fljótu bragði.
Hermann Pálsson.
H S3 B
e n
1 □ W1 H E3
3 S O! □ Œ
!3 B 0 B S
H 22 ö H H
m e
Aukið hátíðaskapið
með því að nota
Gillette