Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.2005, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. ágúst 2005 | 7
17. öld, bæði hér á landi og annars staðar.
Afar auðvelt er þó að gera of mikið úr þessu
siðvæðingarátaki. Einfaldast er í því sambandi
að benda á eina afurð evrópskrar miðalda-
menningar, þá sjálfsmynd eða söguspegil sem
safnritið Sturlunga gefur af einu evrópsku mið-
aldasamfélagi á 13. öld, því íslenska. Stað-
reyndin mun vera sú að evrópskt samfélag allt
fram á 16. öld markaðist af því sem Sturlunga
lýsir svo vel: Öryggisleysi, ofbeldi og vargöld.
Ríkisvald var varla eða ekki til nema að nafn-
inu, höfðingjar (aðalsmenn) í hverju héraði
réðu því sem þeir vildu ráða í krafti vopnavalds
síns og almúginn mátti sæta þeim kjörum sem
þeir skömmtuðu. Í þessu ljósi verður að skoða
þá hreyfingu í átt til eflingar kirkjunnar sem er
svo áberandi á 13.–15. öld. Kirkjan auglýsti sig
sem friðsamlega stofnun, kirkjunnar menn
áttu ekki að bera vopn og kirkjustofnanir söfn-
uðu jarðarauði sem ekki þurfti stöðugt að
skipta upp vegna erfða, en deilur um yfirráð
jarðnæðis og valdið sem því fylgdi stöfuðu oft
af óljósum erfðum.
Menningarleg heild, pólitísk sundrung
Í ákveðnum skilningi má segja að siðmenningin
hafi ekki vaknað til fulls í Evrópu, eða dögun
hennar runnið upp, fyrr en um mitt síðasta ár-
þúsund. Varla er t.d. hægt að segja að í Evrópu
hafi verið til ríki, sem beitt gátu hervaldi með
skipulegum hætti fyrr en upp úr 1500. Fram að
því skiptist álfan upp í misstóra búta fursta-
dæma og smávelda sem börðust stöðugt sín á
milli. Í þessum skilningi var Evrópu enn á stigi
barbarisma, hún hafði enn ekki um 1500 náð
því menningarstigi sem Rómaveldi skapaði í
álfunni um skeið upp úr árinu 0.
Evrópa tímabilsins 1000–1500 var samt að
mörgu leyti ein heild, sérstaklega í menningar-
legum skilningi. Lykilorð tímabilsins eru
kristni og latína. Róm var ennþá miðpunktur
álfunnar, þar bjó páfinn og þangað þurftu
syndugir að leggja á sig ferð til að fá syndaaf-
lausn, eins og Sturla Sighvatsson. Pílagrímar
ferðuðust vítt og breitt um álfuna, Nikulás
ábóti fór jafnvel til Jerúsalem. Santiago de
Compostela á Spáni var ásamt Róm og Jerúsal-
em mikill áfangi pílagríma, þangað lögðu þeir
leið sína úr öllum hornum álfunnar.
Allir menntaðir menn álfunnar lásu og skrif-
uðu latínu. Hornsteinn alls skólalærdóms –
sem upphaflega var á vegum kirkjunnar – var
latínunám. Það var aðeins á Írlandi, Íslandi og
að nokkru í Englandi sem tíðkaðist að skrifa
bókmenntir á þjóðtungunum. Danasaga Saxa
fróða í Danmörku var skrifuð á latínu, svo
dæmi sé nefnt. Fljótlega urðu þó til talsverðar
bókmenntir á frönsku, sérstaklega fyrir til-
verknað trúbadora. Munurinn á tímabilinu 1000–1500 og tíma-
bilinu á undan hvað varðar bókmenningu og menntir af öllu
tagi er gífurlegur – um 1000 var jafnvel sjaldgæft að lög væru
til rituð, það var ekki bara hér á landi sem lögsögumenn þurftu
að kunna lögin utan að, en um 1500 var hvarvetna að finna
menntaða menn og háskólar voru með reglulegu millibili um
álfuna. Þar var um þetta leyti að finna fyrstu drögin að þeirri
vísindabyltingu sem á næstu 300 árum gjörbreytti heimsmynd
Evrópubúa.
Einn afgerandi munur var á Evrópu um 1500 og Róm um ár-
ið 0: Evrópumenn höfðu allt annað viðhorf til verkmenningar
en Rómverjar. Evrópubúum þótti sjálfsagt að menntaðir menn
skiptu sér af verktækni og verkmenningu, en slíkt hafði ekki
þekkst í Rómaveldi, þar sem þrælar sáu um allt slíkt. Þetta
varð til þess að tækni og vísindi gátu þróast með allt öðrum
hætti í Evrópu nýaldar en á tímum Rómaveldis.
Lítum aftur aðeins til baka: Fyrir 5000 árum urðu til fyrstu
ríki, borgir og ritmál. Siðmenningin vaknaði í Mesópótamíu og
Egyptalandi. Þrjú þúsund árum síðar steig siðmenningin sín
fyrstu skref í Vestur-Evrópu fyrir tilverknað Rómverja. Hún
hörfaði síðan aftur, eins og hún hafði gert áður t.d. í Grikklandi
á tímabilinu 1200–800 f.Kr., en birtist aftur með endurnýjuðum
krafti upp úr árinu 1000. Nú náði hún um alla Evrópu, sam-
stæð kristin menning náði frá Varsjá í austri til Dublin í vestri,
frá Skagafirði í norðri til Rómar í suðri. Miðstöð þessarar
menningar var á svæðinu frá París í Frakklandi til Rínarlanda,
þar náði hið svokallaða lénsskipulag mestum þroska og menn-
ing þess mestum hæðum með riddaraskap sínum, dómkirkjum
og stórgóssum. Austan við þetta menningarsvæði var hið forna
Rómaveldi enn við lýði á svæði Býsanska ríkisins og austræn
kristni var ástunduð í Rússlandi, sem á 13. öld komst undir yf-
irráð Mongóla. Sunnan við það voru arabar og islamstrú.
Á næstu 500 árum blómstraði Evrópa sem aldrei fyrr og
náði um skeið heimsyfirráðum. Ísland var á því skeiði hluti af
Danaveldi sem lagði undir sig svæði í Afríku, Asíu og Ameríku,
eins og England, Frakkland, Holland, Spánn, Portúgal gerðu.
Ríkið verður til
Norbert Elias hét þýskur fræðimaður sem árið 1939 gaf út rit
um sögu siðmenningarinnar. Ritið vakti þá enga athygli, en var
gefið út á ný árið 1969 og hefur síðan orðið æ þekktara. Elias
skrifar um það hvernig siðmenningin verður til með því að vald
fer að orka á persónuleika manna og hegðun. Menn hætta að
beita ofbeldi af minnsta tilefni og taka að tileinka sér kurteisi
og góða mannasiði. Elias rakti Evrópusögu síðustu 1000 ára og
lýsir því hvernig pólitískt vald var í fyrstunni sundrað í smáar
einingar einstakra lénsfursta, en safnaðist síðan saman á æ
færri hendur. Um 1200 voru orðin til öflug furstadæmi, segir
Elias, en engu að síður leið talsverður tími þar til þróunin
leiddi til þess að ríkisvald fór að hafa félagsleg og menning-
arleg áhrif í átt til siðvæðingar.
Elias rekur þá breytingu til þess tíma þegar furstadæmi og
konungsríki voru orðin það öflug að þau gátu einokað beitingu
ofbeldis og álagningu skatta á landsvæðum sínum. Við hirðir
konunganna og furstanna urðu menn þá að fara að hegða sér
eins og furstinn vildi, þeir urðu að sitja og standa eins og hann
vildi í orðsins fyllstu merkingu. Þarna varð í fyrsta sinn til
kurteisi með nútímasniði og margar aðrar nýjungar tengdar
tilkomu siðmenningar má rekja til þessara evrópsku hirða.
Aðrir fræðimenn hafa tengt eflingu konungsríkjanna við
breytingu á vopnabúnaði. Vaxandi kostnaður við herbúnað
leiddi til þess að smærri furstar heltust úr lestinni í vígbún-
aðarkapphlaupinu. Til sögunnar voru komnar fallbyssur og
annar vopnabúnaður sem var dýr. Ekki dugði lengur að ráða
yfir smáléni til að standast konungsvaldinu snúning, að-
alsmenn misstu sjálfstæði sitt og urðu að gerast þjónustumenn
konunga til að halda stéttastöðu sinni.
Um 1600 voru orðin til í Evrópu nokkur ríki sem hafa verið
til síðan. Danmörk, Svíþjóð, Frakkland, Spánn, Portúgal,
Bretland og Holland voru meðal þeirra. Innan landamæra
þeirra ríkti meiri samfélagslegur friður en þekkst hafði í Evr-
ópu síðan á tímum Rómaveldis. Segja má að Rómaveldi hafi
verið endurreist í Evrópu með þessu, Evrópa hafði loksins náð
því siðvæðingarstigi sem ríkti í Rómaveldi á meðan það var og
hét.
Víðast hvar annars staðar á hnettinum þróaðist siðmenning
innan stórra ríkja, eins og til dæmis í Kína. Kína má að sumu
leyti líkja við Rómaveldi, með þeim formerkjum að Kína var
veldi sem aldrei hrundi. Í Evrópu þróaðist siðmenningin hins
vegar innan margra smárra eininga, sem kepptu sín á milli. Í
andstöðu við friðinn innan landamæra ríkjanna var útþensla
þeirra um jarðarkringluna á tímabilinu 1500–1900 ofbeldisfull
og blóðug. Á meðan siðmenningin þróaðist og dafnaði í vöggu
hennar í borgum Evrópu eins og París, London og Vín mátti
afgangurinn af heimsbyggðinni þola að vera fótum troðinn af
fulltrúum evrópskrar menningar, álíka og Evrópubúar höfðu
mátt þola af hendi Rómverja löngu áður. Í Evrópu háðu ríkin
margar styrjaldir sín á milli, oft með hörmulegum afleiðingum
fyrir íbúana.
Afleiðingarnar af tilurð ríkisins
Í túlkun Norberts Elias þá er sú þjóðfélagsbylting sem varð
þegar konungar náðu undir sig einokun á ofbeldi og skattlagn-
ingu á landsvæði sínu lykilatriði í þróun siðmenningar. Til að
reka þessa einokun urðu konungar að koma á fót miklu kerfi,
sjálfu því ríkiskerfi sem síðan hefur þróast, vaxið og dafnað.
Nútímasiðmenning er að verulegu leyti afurð þessa kerfis.
Lykilatriðið í þróun ríkisvaldsins var smíði og viðhald mikillar
hernaðarvélar til að verja ríkið. Til þess að stofna her þurfti
mannafla, vopn og vistir. Fyrstir til að stofna nútímalegan her
með herskyldu allra þegna voru Svíar á 17. öld. Það var með
naumindum að Danir gátu haldið í við Svía, sem þeir áttu í
styrjöldum við alla þá öld. Danakonungur lagði mikla skatta á
þegna sína, bæði peningaskatta til að greiða herkostnað og
skatta í formi mannafla sem kvaddur var í her og flota.
Skattlagning af þessu tagi varð ekki gerð nema með ítarlegu
skýrsluhaldi. Skrár voru gerðar yfir jarðeignir og manntöl tek-
in. Skýrslugerð af þessu tagi varð síðar grundvöllur fyrir hvers
konar framfarir, t.d. í heilbrigðismálum. Hervæðing ríkja
snemma á nýöld hafði því ófyrirséðar afleiðingar, til hennar má
rekja þá samfélagstækni sem síðar var beitt til
að byggja upp velferðarkerfi sem tryggja átti
líkamlegt, andlegt og félagslegt heilbrigði.
Það sem meira var, eftir því sem valdið varð
samanþjappaðra hjá konunginum, þeim mun
meiri almannaeign varð það. Bæði þurfti kon-
ungurinn að réttlæta herútgjöld sín og æv-
intýri með tilvísan í hagsmuni ríkisins, og
smám saman fóru þegnar hans líka að líta svo á
að þeim kæmi við hvað konungur gerði í nafni
ríkisins. Menn þekktu orðið vel forna klassíska
menningu, og þar á meðal grískt lýðræði, af
lýsingum fornrita. Lýðræði Grikkja hinna
fornu varð ein af uppsprettum þeirra krafna
sem fram komu á 18. öld um lýðræði, um yf-
irráð þegnanna yfir ríkinu og athöfnum þess.
Ekki var lengur efast um að ríkið ætti að vera
til, þótt skammt væri raunar að bíða uppkomu
stjórnmálastefna sem höfðu að markmiði að
eyða því kúgunarvaldi sem þessar stefnur
töldu ríkið vera. Allar slíkar stefnur virðast
einnig stefna að því að viðhalda siðmenning-
unni, sem á að verða eftir þótt ríkið hverfi.
Þannig er stefnan sú að fullkomna verkið sem
hafið var í Egyptalandi og Mesópótamíu og
gera að veruleika siðmenningu án kúgunar.
Á 17. öld varð raunar bylting sem var eins
konar forveri allra byltinga 18.–20. aldar, bylt-
ingin í Englandi 1640–1660. Lykilatburður
þeirrar byltingar var að konungurinn var tek-
inn af lífi og lýðveldi stofnað. Þetta hafði aldrei
gerst áður á svipaðan hátt. Hugmyndafræði
lýðveldisins var hins vegar ekki sótt í klassískt
lýðræði Grikkja heldur fyrst og fremst í biblí-
una. Enska byltingin var kristin bylting. Henni
lauk með endurreisn konungdæmisins, en upp
frá því viðurkenndi konungur rétt þegnanna til
að hlutast til um málefni ríkisins. Það var eins-
dæmi í Evrópu á þeim tíma, en vísaði veginn
fram á við.
Hvar á Ísland heima?
Hvað kemur þetta við mati okkar á 17. öldinni
íslensku mætti spyrja. Eftir að siðmenning tók
að færast í aukana í Evrópu um og upp úr 1000
leið ekki á löngu þar til hún var komin á tals-
vert skrið hér á landi. Eins konar menning-
arlegt kraftaverk átti sér stað hér á landi með
tilurð miðaldabókmenningar. Það skyldi þó
haft í huga að markaður fyrir bækur á norrænu
var þá miklu stærri en núverandi markaður
fyrir bækur á íslensku. Allir Norðurlandabúar
gátu lesið það sem höfundar á Íslandi skrifuðu.
Það var hins vegar alls ekki svo að miðaldaritin
væru nokkur almenningseign, hvorki hér á
landi né í Noregi. Þau voru fyrst og fremst eign
fámenns hóps yfirstéttarfólks sem kunni að
lesa og skrifa.
Í stórum dráttum var íslenskt samfélag á miðöldum barbar-
ískt samfélag án ríkisvalds. Raunar má segja að ríkisvald (í
klassískum skilningi, þeim skilningi að friður ríkti innan landa-
mæra ríkisins, eins og raunin var í Rómaveldi – Pax romana)
hafi ekki orðið til á Íslandi fyrr en um 1550, eða um svipað leyti
og víðast hvar í Evrópu. Aðrir þættir siðvæðingar voru hins
vegar komnir til sögunnar fyrr í Evrópu en á Íslandi, og á það
sérstaklega við um tilurð borga.
Lögðu niður vopn eftir siðaskipti
Borgir tóku að vaxa í Evrópu á miðöldum, og um 1300 var í álf-
unni fjöldi borga. Flestar þeirra voru samt frekar litlar, en þær
voru öflugur þáttur í menningu álfunnar, bæði pólitískt, efna-
hagslega og menningarlega. Margar þeirra voru pólitískt sjálf-
stæðar, en þær mynduðu einnig öflug bandalög eins og Hansa-
sambandið. Þessar borgir voru af ýmsum toga, en
mikilvægustu þættir í vexti þeirra fólust í hlutverkum þeirra
sem miðstöðvar stjórnunar og mennta, siglinga, verslunar og
viðskipta. Einnig skipti handiðnaður margar borgir talsverðu
máli. Marga þessa þætti var að finna á íslenskum stöðum, sér-
staklega Hólum og Skálholti, þar sem finna mátti stjórn-
unarmiðstöðvar og skólaþorp.
Hið sérstaka við Ísland var að kaupmenn máttu ekki setjast
hér að. Engir innlendir kaupmenn voru starfandi og erlendir
kaupmenn máttu ekki hafa hér vetursetu fyrr en 1765. Ísland
varð þar með heldur ekki flotaveldi, Íslendingar gerðu ekki út
millilandaskip eins og Danir og Norðmenn. Þegar stjórnkerfi
landsins var flutt til Reykjavíkur frá Þingvöllum, Skálholti,
Hólum og Bessastöðum á síðari hluta 18. aldar varð til fyrsta
borgin á Íslandi, því í Reykjavík voru líka kaupmenn og iðn-
aðarmenn. Þeir fengu að búa þar frá 1765 eins og áður sagði,
og einnig á nokkrum öðrum höfnum.
Fram að 1550 var vopnað vald á Íslandi ekki opinbert vald.
Hver höfðingi fyrir sig hafði sinn einkaher, sveinalið, sem hann
styrkti með bændum og bændasonum af jörðum sínum væri á
því þörf. Bæði biskupar, ábótar klaustra og veraldlegir höfð-
ingjar ráku slíka einkaheri. Hervald var ekki á vegum rík-
isvaldsins fremur en rekstur útgerðarfyrirtækja, verslana eða
iðnfyrirtækja er á vegum þess nú til dags.
Þetta gjörbreyttist á tímabilinu 1550–1650. Meginbreytingin
varð sennilega um 1575, þegar Danir bönnuðu vopnaburð á Ís-
landi, en þrátt fyrir það komu vestfirskir höfðingjar ríðandi til
Alþingis á hverju ári með alvopnað, fjölmennt lið allt fram und-
ir 1600 og svo gerðu væntanlega aðrir helstu höfðingjar, t.d.
biskupar. Þetta var þó fyrst og fremst til sýnis, leifar af göml-
um sið. Íslenskir höfðingjar áttu ekki í vopnuðum átökum sín á
milli eftir 1550. Með siðaskiptunum breytti íslensk yfirstétt um
yfirbragð, hún hætti að reka einkaheri og lét eftir það kon-
ungsvaldið um hernað.
Þetta táknaði að Ísland hafði stigið afgerandi skref í átt til
siðvæðingar. Ríkið hafði náð undir sig einkarétti til valdbeit-
ingar. Þennan einkarétt hefur íslenska lýðveldið tekið að erfð-
um frá danska konungsríkinu.
Kristján III. Danakonungur hafði áhrif á siðvæðinguna á Íslandi.
Höfundur er sagnfræðingur.