Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.2005, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. ágúst 2005 | 9
og getur breyst eftir aðstæðum hverju sinni.
Innbyrðis tengsl viðstaddra og tilefnið getur því
haft töluverð áhrif á félagsstöðu fólks. Þessi
stéttaskipting og virðingarstaða er talin mjög
mikilvæg og krefst þess að fólk sé mjög með-
vitað um hana. Það er mjög mikilvægt að sýna
viðeigandi virðingu og sinna þeim skyldum sem
fylgja þeirri stöðu sem maður hefur hverju
sinni.
Tengsl bræðra og systra eru mjög mikilvæg
og hafa hugmyndir um virðingu og skyldu mikil
áhrif á samband þeirra. Bannhelgi (taboo – upp-
runalega pólýnesískt orð tapu) hvílir á sam-
skiptum þeirra og verða þau að hegða sér í sam-
ræmi við það til að tryggja að fyllsta velsæmis
sé gætt.
Í þessu sambandi er mikilvægt að gera grein
fyrir því að skilgreiningin bræður og systur á
Tonga á ekki einungis við alsystkini, heldur á
einnig við systkinabörn og þremenninga. Þar
sem fjölskyldur eru oft stórar getur því verið
um nokkuð marga einstaklinga að ræða sem
teljast vera bræður og systur. Það er því lyk-
ilatriði fyrir alla að þekkja vel öll fjölskyldu-
tengsl, til þess að geta verið viss um að hegða
sér á réttan hátt.
Áhrif virðingar á húsagerð
og nýtingu á húsnæði
Hvernig virðing er sýnd kemur fram á mismun-
andi hátt við mismunandi aðstæður. Það sem er
sérstaklega athyglisvert á Tonga er að þrátt
fyrir þessar ströngu reglur og sérstöku virð-
ingu sem gildir í samskiptum kynjanna, hefur
þetta ekki þróast inn í húsagerð með fastmót-
uðum hætti hvorki í fale Tonga né nýrri húsa-
gerðum. Það eru t.d. ekki nein sérstök svæði
sem tilheyra konum, eða önnur sem lúta yf-
irráðum karla. Hins vegar geta öll rými breyst í
annaðhvort kvenna- eða karlasvæði, eftir að-
stæðum og breytist þá öll hegðun og nýting á
rými samkvæmt því.
Sem dæmi má nefna að þegar ungar stúlkur
eða ógiftar konur eru saman komnar í stofunni,
þá ganga bræður þeirra eða ógiftir menn yf-
irleitt ekki þar inn. Þeir standa þá gjarnan fyrir
utan húsið og ræða við þær yfir þröskuldinn,
þar sem það væri óviðeigandi fyrir þá að vera í
sama herbergi. Þetta tengist því að bræður og
systur mega aldrei vera ein saman og ef systk-
ini eru saman í hópi fólks þá verða allir að hegða
sér á viðeigandi hátt. Þetta þýðir að enginn má
leggjast niður, sem þó er nokkuð algengt þar
sem oft er setið á mottum á gólfinu. Umræðu-
efnið má heldur ekki fjalla um kærustur/
kærasta, né nokkuð sem gæti hugsanlega
tengst kynlífi og algerlega bannað er að vera
með góðlátlega stríðni um samskipti kynjanna,
sem annars er oft gert. Einnig skal klæðaburð-
ur vera með viðeigandi hætti, stúlkur verða að
hylja hné og axlir (og allt þar á milli) og strákar
mega ekki vera berir að ofan.
Þær forsendur sem hafðar eru til viðmiðunar
þegar karlar ganga ekki inn í stofuna geta síðan
breyst þegar karlar halda kava-drykkjukvöld
og ganga þá stúlkur ekki um svæðið, nema þeim
sé sérstaklega boðið að koma til að bera fram
þennan vinsæla drykk (búinn til úr rótum piper
methysticum plöntunnar) samkvæmt aldagöml-
um hefðum. Þá sitja allir á mottum á gólfinu og
raða sér í hring út frá skálinni. Staða manna í
hringnum veltur á tengslum hans við hina í
hringnum og hvaða félagsstöðu hann hefur mið-
að við þá. Sá sem er hæst settur, eða nýtur
mestrar virðingar, situr gegnt stúlkunni sem
ber fram og síðan lækkar virðingarstaðan eftir
því sem nær dregur skálinni. Ógiftir menn sem
hafa áhuga á að kynnast stúlkunni reyna að
setjast næst henni.
Þessar hegðunarreglur, sem eru að miklu
leyti tengdar samskiptum systkina, hafa þó
nokkur áhrif á húsagerð og nýtingu á húsnæði.
Yfirleitt eru ekki mjög mörg herbergi og þegar
systkinin ná unglingsaldri er ekki talið æskilegt
að þau sofi undir sama þaki. Málið er oft leyst
með því að byggja annað hús (t.d. fale Tonga) á
lóðinni sem stendur tímabundið og er notað sem
svefnaðstaða fyrir unglingsstráka. Í þeim til-
fellum sem fjölskyldan er efnameiri hefur þró-
unin verið sú að fjölga svefnherbergjum innan-
húss.
Þrátt fyrir að áhrifa vestrænnar menningar
sé farið að gæta í þessu samfélagi, hafa þessar
reglur um samskipti kynjanna ekki fallið úr
gildi. Þegar fjölskyldan og vinir safnast saman
til að horfa á sjónvarp (aðallega myndbönd) er
ekki talið viðeigandi að systkini séu þar saman.
Að einhverju leyti er í lagi fyrir yngri systkini
(þ.e. þau sem eru ekki enn komin á tánings-
aldur) að horfa saman á sjónvarp, en alls ekki ef
efni myndarinnar tengist samskiptum kynjanna
(t.d. ef par kyssist). Oft er þá einnig hraðspólað
yfir þann hluta til að gæta velsæmis.
Húsgögn, þá aðallega sófar og stólar, hafa
einnig verið nýtt í þeim tilgangi að sýna virð-
ingu. Í Pólýnesíu hefur tíðkast að höfðingjar
hafa haft höfuð yfir aðra, þ.e. að þegar lægra
settur maður nálgast höfðingja þá verður hann
að beygja sig niður eða skríða á höndum og fót-
um til að tryggja að höfuð hans haldist lægra en
höfðingjans. Þetta á enn við í dag með konungs-
fjölskylduna á Tonga. Þessi hefð hefur því verið
aðlöguð að notkun stóla og er hærra settum
gestum oft boðið sæti á stólum þó svo að hús-
ráðendur sitji á mottum á gólfinu.
Áhrif samfélagsgerðar
og gildismats á þróun húsagerðar
Þrátt fyrir að ytra útlit húsanna á Tonga hafi
gjörbreyst á síðustu áratugum, hefur þessi
breyting ekki haft í för með sér eins miklar
breytingar á samfélaginu eða menningu íbú-
anna. Hús eru nú að miklu leyti byggð að er-
lendri fyrirmynd, með innfluttum efnum, en
skipulag þeirra hefur haldist að miklu leyti.
Þegar hugmyndir um samskipti kynjanna eru
skoðaðar með tilliti til þess hvernig þær koma
fram í nýtingu rýmis og skipulagi húsnæðis
kemur í ljós að þessir þættir eru enn mjög ráð-
andi í dag.
Þessar gömlu hefðir hafa verið fluttar yfir á
nýju húsagerðina og hafa innfluttir húsmunir og
slíkt verið notað til að upphefja þessar hefðir.
Hús, hvort sem er nýting þeirra eða húsmunir,
eru því túlkuð í ljósi tongverskra hefða og notk-
un þeirra aðlöguð þeim.
Hefðbundið gildismat og reglur um samskipti
kynjanna hafa því ekki horfið í kjölfar þessara
breytinga á umhverfi fólks heldur verið yf-
irfærðar á nýju húsin. Þetta sést best í hvernig
húsin eru nýtt og hvernig gamla skipulagið hef-
ur haldið sér. Sum ný hús hafa nú fleiri svefn-
herbergi, baðherbergi og eldhús allt undir sama
þaki. Við nánari athugun kemur þó í ljós að ann-
að eldhús er utandyra og að enn er strangur að-
skilnaður og krafa um viðeigandi hegðun á milli
systkina. Það er því ljóst að þeir menningarlegu
þættir sem eru ríkjandi finna sér farveg þegar
ný húsagerð tekur við af annarri. Þessir sömu
þættir hafa einnig mikil áhrif á þróun nýrrar
húsagerðar því þótt ný efni og annað form sé
tekið upp er það lagað að þörfum samfélagsins.
Á Tonga hefur því menningin og samfélagsleg
gildi verið það sterk og náð að aðlaga erlend
áhrif sér það vel að þessi þróun hefur átt sér
stað að mestu leyti á þeirra forsendum, og hefur
því ekki haft í kjölfar með sér grundvallarbreyt-
ingar á tongversku samfélagi.
mfélags á Tongaeyjum
Höfundur er doktor í mannfræði og gegnir
rannsóknarstöðu dr. Kristjáns Eldjárns við
Þjóðminjasafn Íslands.
Eftir því sem fjölskyldan stækkar er byggt við timburhúsin, oftast að framan og aftan, með ýmsum hætti.
Aðalatvinna kvenna á Tonga er að vefa mottur og er það oft gert í litlum hópum. Mottur gegna veigamiklu hlutverki í tongverskri menningu.ðalhúsinu, jafnvel sem sérstök bygging.
nga – fale Tonga. Þakinu hefur verið líkt við bát á
em ríða reglulega yfir eyjarnar.
Timburhús Lítil hús sem skipt er í tvö til þrjú herbergi eru algengust á Tonga.