Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.2005, Side 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. september 2005
Hvað eru framfarir?
Haust 2005
13. sept. Sir Marrack Goulding fv.
aðstoðarframkvæmdastjóri Sam-
einuðu þjóðanna. Umbætur á Sam-
einuðu þjóðunum og leiðtogafund-
urinn mikli: er einhver von um
árangur?
27. sept. Salvör Nordal heimspek-
ingur. Örbirgð við allsnægtir.
11. okt. Haraldur Bernharðsson
málfræðingur. Er íslenska fram-
faramál?
25. okt. Þórunn Guðmundsdóttir
sagnfræðingur. Hverjir nutu ekki
góðs af framförum á 18. öld?
8. nóv. Sigurður Gylfi Magnússon
sagnfræðingur. Kynlíf í ljósi ný-
væðingar.
22. nóv. Þorsteinn Vilhjálmsson
vísindasagnfræðingur. Framfarir,
þróun og vísindi.
6. des. Hannes Ottósson sagnfræð-
ingur. Aldamótin – framfarahyggja
og útrás um aldamótin 1900 og
2000.
20. des. Skúli Sigurðsson og Stef-
án Pálsson vísinda- og tæknisagn-
fræðingar. Á knattspyrnuvelli
framfaranna.
Hvað er útrás?
Vor 2006
10. jan. Ólafur Ragnar Grímsson,
forseti Íslands. Upphafserindi.
24. jan. Jón Ormur Halldórsson
stjórnmálafræðingur. Útrás/
innrás/hnattvæðing.
7. feb. Jón Karl Helgason bók-
menntafræðingur. Útrás/innrás.
Myndmál í viðskiptafréttum.
21. feb. Birna Þórarinsdóttir
stjórnmálafræðingur. Jeppar og
jakkaföt? Kynjamyndir í íslenskri
utanríkisstefnu.
7. mars Sumarliði Ísleifsson sagn-
fræðingur. Útrás og ímyndir.
21. mars Ólöf Gerður Sigfúsdóttir
mannfræðingur. Hver vegur að
heiman er vegurinn heim: Útrás ís-
lenskra listamanna sem innrás í
sjálfsmyndarpólitík Íslendinga.
4. apríl Örn Daníel Jónsson hag-
rænn landfræðingur. 159 þúsund
nýlandar?
11. apríl Helgi Þorláksson sagn-
fræðingur. Útrás til forna.
25. apríl Erla Hulda Halldórsdóttir
sagnfræðingur. Útrás kvenna.
Hádegisfyrirlestrar Sagnfræðingafélags
Íslands, Þjóðminjasafni Íslands, 2005–6
Ö
llu sem gerist í sögu og samtíð vindur einhvern
veginn fram, frá einu augnabliki til annars eða
einu tímabili til annars. Framvinda er lykilorð í
lífsins gangi. En eru framfarir sama og fram-
vinda? Stundum mætti ætla að svo sé, eða að
svo ætti að vera. Í ræðu sinni á þjóðhátíðardag-
inn í ár sagði Halldór Ásgrímsson forsætisráðherra:
Mennirnir eru jafn ólíkir og þeir eru margir. Þeir vilja tala um mismun-
andi hluti og leggja misjafna áherslu á hvað er aðalatriði og hvað auka-
atriði. Sumir leggja meiri áherslu á það sem miður hefur farið, það sem
ekki var gert, meðan aðrir vilja draga lærdóm af því sem vel gekk eða
gert var. Hvor hópurinn er nú líklegri til að láta okkur líða betur, fyllast
bjartsýni og vilja til að sækja fram? Þeir sem sjá myrkrið í deginum, eða
þeir sem sjá ljósið í myrkrinu? Hvorn hópinn viljum við hafa félagsskap
af? Ég held að við vitum öll svarið.
Í hádegisfundaröð Sagnfræðingafélagsins á vetri komanda
verður fjallað um hugtakið framfarir frá mörgum ólíkum sjón-
arhornum. Ættu fræðimenn og aðrir alltaf að reyna að lýsa
framvindu eins og forsætisráðherra vildi á hátíðarstundu? Eða
geta framfarir kannski falið í sér afturför, og að frá því verði að
segja? Var tuttugasta öldin að öllu leyti betri en
sú nítjánda? Er tæknivæðing alltaf til góðs?
Eða aukin þekking? „Gæti sú framvinda sem við
köllum þróun ekki alveg eins verið afturför og
hnignun? spurði heimspekingurinn Georg Henrik von Wright í
ritgerð sinni um „Framfaragoðsögnina“. Ritgerðin birtist á ís-
lensku í greinasafni með sama heiti sem Þorleifur Hauksson
þýddi og Hið íslenska bókmenntafélag gaf út í hittifyrra. Von
Wright svaraði spurningu sinni ekki afdráttarlaust en þó má
segja að hann hafi bæði séð myrkrið í deginum og ljósið í
myrkrinu – enda gagnrýndu ýmsir ráðamenn hann frekar fyrir
svartagallsraus en að þeir lofuðu hann fyrir að sjá þó einhverja
von um bjarta framtíð. Lokaorð „Framfaragoðsagnarinnar“
segja sína sögu:
Menn geta enn haldið fast við þá trú að þróun samfélags í átt til aukins
lýðræðis séu framfaraspor á leið til hamingju. Ég er sjálfur hallur undir þá
trú. Ég dreg þó í efa að áframhaldandi framtíðarbraut iðnvæðingar verði
sigurför lýðræðis – nema þá ef til vill í algerlega formlegri og þar með inn-
taksrýrri merkingu. Hugmyndin um slíkt er goðsögn – rétt eins og sú
ímyndun að meiri rannsóknir og betri tækni geti afstýrt þeirri ógnun við
tilveru okkar sem þær hafa sjálfar sært fram.
Sagt hefur verið að guð einn eða kraftaverk geti bjargað okkur. Ef ég á að
segja mitt álit verður það með orðum lærisveins galdramannsins:
Herr, die Not ist gross,
Die ich rief, die Geister,
Werd’ ich nun nicht los.
Herra, neyðin er stór,
þá anda sem ég kallaði fram
losna ég nú ekki við.
Og þannig verður það víst allt til enda veraldarinnar.
Hjá Sagnfræðingafélagi Íslands lýkur umfjöllun um framfar-
ir um næstu áramót og er vonandi að sem flestir vilji hafa fé-
lagsskap af þeim ágæta hópi fyrirlesara sem munu fjalla um
þetta spennandi efni.
Með nýju ári leggst félagið hins vegar í útrás, eins og svo
margir aðrir hafa gert á Íslandi undanfarin ár. Fyrir um einum
og hálfum áratug hafði orðið ekki þá merkingu sem nú er helst
lögð í það. Í orðabók Árna Böðvarssonar var það t.d. aðeins
skýrt út sem ós (vatnsfalls), afrennsli, útstreymi (t.d. lofts), op
eða skarð, eða það að ráðast fram úr vígi. Þá var líka til Útvarp
útrás en engum datt í hug að tengja útrás við kaupahéðna, tón-
listarmenn, flugfélög og banka. Lausleg og óvísindaleg leit í
gagnasafni Morgunblaðsins gefur til kynna að orðið útrás hafi
fyrst fengið nýja merkingu árið 1990 eða þar um bil. Í Reykja-
víkurbréfi blaðsins hinn 11. mars 1990 sagði m.a.:
Nú má vel vera, að hér séu að verða til svo stór og öflug fyrirtæki, að þau
hafi ekki olnbogarými til að nýta styrkleika sinn í okkar litla samfélagi …
Þess vegna er sennilega kominn tími til að auðvelda íslenzkum fyrirtækjum
að fjárfesta erlendis. Þá geta stór og vel rekin fyrirtæki á borð við Eim-
skipafélagið og fleiri fengið útrás fyrir styrk sinn, athafnaþrá og sköp-
unarkraft með því að láta til sín taka í atvinnulífi á erlendum vettvangi …
The rest is history, eins og sagt er á ensku, og því sjálfsagt að
Sagnfræðingafélag Íslands líti á útrásina í sögulegu ljósi. Útrás
fjárfesta, listamanna og annarra Íslendinga sem hafa haslað sér
völl erlendis hefur vaxið og vakið sífellt meiri athygli. Í skýrslu
svokallaðrar landafundanefndar frá 2003 var t.d. sagt óhætt að
fullyrða „að samanlögð dagskrá landafundanefndar sé viða-
mesta útrás íslenskrar menningar og sögu í Norður-Ameríku
sem fram hefur farið. Í Morgunblaðinu í júní sl. var einnig
greint frá þeim hugmyndum að íslenskir prestar og guðfræð-
ingar þjóni í Kanada undir fyrirsögninni: „Komið að útrás ís-
lenskra presta til Kanada?“ Svo virðist því sem nánast allir á Ís-
landi séu í útrás eða vilji leggjast í útrás, með einum eða öðrum
hætti.
En hvað er í raun útrás? Hver er munurinn á útrás og inn-
rás? Er útrás jafnjákvæð fyrir þann sem framkvæmir hana og
þann sem verður fyrir henni? Og hvað með útrás annarra á Ís-
landi? Má setja okkar útrás í samhengi við útrás útlendinga hér
á landi? Eru það fyrst og fremst karlar í jakkafötum sem
stunda útrás, og af hverju eru þeir oft með víkingahjálm á
hausnum þegar útrásinni er lýst á myndrænan hátt? Þessum
spurningum og fleirum verður leitast við að svara á hádegis-
fundum Sagnfræðingafélagsins eftir áramót. Í vetur verða
fundirnir haldnir á þriðjudögum í nýjum og glæsilegum fyr-
irlestrasal Þjóðminjasafns Íslands. Þeir eru ókeypis og öllum
opnir, og reynslan sýnir að almenningur utan háskólasamfé-
lagsins sækir þá til jafns við „fræðimennina“. Við sem að fund-
unum stöndum vonumst til að svo verði áfram og að sem flestir
nýti þetta tækifæri til að hlusta, fræðast, tala og hugsa.
Hvað eru framfarir? Hvað er útrás?
Hádegisfyrirlestraröð Sagnfræðingafélagsins hefst 13.
september næstkomandi. Umfjöllunarefnið er að þessu sinni
framfarir og útrás en hugtökin hafa bæði verið í deiglunni
hérlendis að undanförnu.
Eftir Guðna Th.
Jóhannesson
gudnith@hi.is
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Útrásargrúppa En hvað er í raun útrás? Hver er munurinn á útrás og innrás? Er útrás jafnjákvæð fyrir þann sem framkvæmir hana og þann
sem verður fyrir henni? Myndin er úr einni verksmiðju Bakkavör Group, Katsouris Fresh Foods, í Park Royal í vesturhluta London.
Hvað gerðist og
hvað er fram undan?
Höfundur er formaður Sagnfræðingafélags Íslands.