Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.2005, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. október 2005 | 15
Fyrsta staðhæfingin er um leið meginstefið:
„Alles mit Gott und nichts ohn’ ihn“, „Allt með
Guði og ekkert án hans“. Bach, hinn mikli tón-
mælskumaður, lætur „Guð“ falla á hæstu og
áherslumestu nótuna. Svo tekur við dæmigerð-
ur Bach-vefur, að þessu sinni tveggja radda
kontrapunktur, þar sem sópran og fylgibassi
(basso continuo) útlista merkingu fyrstu stað-
hæfingarinnar, áður en bassinn endurtekur for-
spilið. Síðan kemur millispilið, fyrir tvær fiðlur,
víólu og fylgibassa. Ef einhver efaðist um að
arían væri verk Bachs, hlýtur sá hinn sami að
bægja þeim efasemdum snarlega á bug, því
tjáningarkraftur þessa strengjakafla og frá-
bærlega útfærð hermiröddunin bendir eindreg-
ið í átt að snillingnum frá Eisenach.
Verkið sem hér er verið að flytja, „nýja“ arí-
an hans Bachs, er svokölluð strófuaría eða vers-
aría, sem var afar vinsælt tónlistarform á þess-
um tíma í Þýskalandi. Þetta voru sjálfstæð verk
fyrir söngvara og fylgirödd, oft með strengja-
millispili (ritornello), og textinn var í nokkrum
eða mörgum versum. Textinn við aríu Bachs er
alls tólf erindi og Juliane Banse syngur þrjú
þeirra áður en gert er hlé á flutningnum og
ræðuhöld hefjast, eins og vera ber við slíkt
tækifæri. Fyrstur á mælendaskrá er Hellmut
Seemann, forseti stofnunarinnar Klassik Stift-
ung Weimar, svo stígur Christoph Wolff á
stokk, einn af virtustu Bach-fræðimönnum
heims og forstjóri Bach-safnsins í Leipzig,
Bach-Archiv Leipzig. En þriðji og síðasti ræðu-
maðurinn fær mesta athygli og lengsta klappið.
Þar er kominn Michael Maul, hinn ungi, efni-
legi og fundvísi starfsmaður Bach-safnsins,
með skærappelsínugult bindi í tilefni dagsins
og svo stoltur og hamingjusamur að hann svífur
um í ræðustólnum. Grípum niður í spennandi
frásögn hans:
„Frá árinu 2002 hef ég tekið þátt í verkefni á
vegum Bach-safnsins í Leipzig og Barokk-
tónlistarþings Mið-Þýskalands (Ständige Kon-
ferenz Mitteldeutsche Barockmusik) sem felst í
því að fínkemba skjala- og bókasöfn í Mið-
Þýskalandi í leit að efni sem tengist tónlist-
arsögu barokksins. Bach-safnið hefur vitaskuld
sérstakan áhuga á skjölum eftir og um Johann
Sebastian Bach. Ýmislegt athyglisvert hefur
komið í ljós varðandi Bach en enginn þorði þó
að vona að óþekkt verk eftir tónskáldið myndu
koma í leitirnar. Ég sniðgekk meira að segja þá
bæi og borgir þar sem Bach starfaði, því ég
gerði ráð fyrir því að kynslóðir Bach-fræðinga
hefðu kannað söfn þessara borga svo gaum-
gæfilega að ólíklegt væri að eitthvað mikilvægt
myndi finnast þar.
En er þetta ekki…!
En fyrir um hálfu ári beindi ég þó athygli minni
að árum Bachs í Weimar og sérstaklega að
þeim fjölmörgu hyllingarljóðum sem embætt-
ismenn og guðfræðingar skrifuðu á sínum tíma
til heiðurs hertoganum af Sachsen-Weimar.
Þann 17. maí sl. hafði ég þegar eytt tíu tímum í
að rannsaka þessi prentuðu tækifærisljóð, sem
eru geymd í stórum kössum í Önnu Amalíu-
bókasafninu, þegar ég rakst á blöð sem höfðu
að geyma að því er virtist lítt áhugavert afmæl-
isljóð til handa vinnuveitanda Bachs, Wilhelm
Ernst hertoga, á 52 ára afmæli hans árið 1713,
eftir prófastinn Johann Anton Mylius í Butt-
städt skammt frá Weimar. Þegar ég fletti þessu
prentskjali sá ég mér til furðu að tvær síðustu
síðurnar höfðu upphaflega verið skildar eftir
auðar, en þar hafði svo tónlist við ljóðið verið
handskrifuð án þess að nafns tónskáldsins væri
getið. Ég trúði ekki eigin augum, því ég kann-
aðist strax við hinn glæsilega bogadregna sópr-
anlykil – þetta leit út eins og rithönd Bachs!
Ég reyndi að vera raunsær. Mylius-
fjölskyldan státaði af mörgum tónskáldum.
Hefði prófasturinn ekki leitað til einhvers
þeirra til að fá ljóð sitt tónsett? Eða þá til
Drese-feðganna sem báðir voru hærra settir í
Weimar en Bach, sem fram að þessu hafði ekki
samið ýkja mikið af söngtónlist?
En samt leit þetta út eins og rithönd Bachs!
Ég gat þó ekki verið alveg viss í minni sök og
ákvað að panta ljósmynd af handritinu til að
getað borið það saman við önnur Bach-handrit í
Leipzig. Næstu dagar ætluðu aldrei að líða. Ég
gat ekki hugsað um neitt annað en handritið í
Weimar og kollegi minn, kennari og vinur, Pet-
er Wollny, sérfræðingur í að greina rithönd
Bachs, varð að hlusta á mig tala um tilgátu
mína klukkustundum saman án þess að ég gæti
sannað mál mitt eða sýnt honum eitt né neitt.
Það var svo loks 1. júní sl. að umslag barst frá
Weimar. „Opnaðu það!“ sagði Peter, og síðan:
„Ekki spurning! Þetta er mikilvægasti hand-
ritafundur í marga áratugi!“ Um kvöldið opn-
uðum við kampavínsflösku og daginn eftir
ákváðum við í samráði við leiðbeinanda minn,
Christoph Wolff, að tilkynna uppgötvunina á
blaðamannafundi 7. júní. Síðan hefur síminn
ekki þagnað: Allir vilja flytja eða heyra aríuna.“
Einstakt andrúmsloft
Og margir eiga vafalaust eftir að heyra hana á
næstu mánuðum og árum. Það er víst alveg
öruggt að þessarar fallegu aríu bíða önnur ör-
lög á okkar dögum en á átjándu öldinni. Þá var
tónverk á borð við þetta einfaldlega tækifær-
isverk, líftími þess rann út um leið og tækifærið
var liðið hjá, nema ef höfundarnir ákváðu að
endurnýta efniviðinn á einhvern hátt. Nú sjá
hljóðritanir og nótnaútgáfur til þess að hver
tónn sem hefur varðveist eftir meistarana er
öllum aðgengilegur, hvenær og hvar sem er. Þó
skaut þeirri hugsun upp í huga mér að sá and-
blær sem sveif yfir hátíðarsalnum laugardaginn
3. september, þegar týnda arían hans Bachs
hljómaði á ný í fyrsta sinn, myndi aldrei verða
endurskapaður, frekar en andrúmsloftið sem
verkið var upphaflega flutt í. (Ég skýt hér til
gamans inn nöfnum þeirra skóladrengja sem
helst kemur til greina að hafi sungið verkið
upphaflega: Johann Philipp Weichardt, Johann
Christian Gerrmann). Það var því yndislegt að
heyra Juliane Banse, András Schiff og félaga
flytja þrjú erindi til viðbótar af versunum tólf,
hin síðustu þrjú. Ekki það að textinn sé neitt
meistaraverk, en það er þó honum að þakka að
maður fær að heyra laglínuna og um leið milli-
spilið svo oft.
Annars vantar ekki lærdóminn og pæling-
arnar í texta prófastsins. Í hverju erindi leynast
tilvísanir í ritningarstaði (þeir eru tilgreindir í
prentuðum textanum) og fyrsti stafur þriðja
orðs annarrar ljóðlínu hvers erindis (!) mynda
saman nafn hertogans, Wilhelm Ernst, og skýr-
ist þá fjöldi versanna. Og Bach lét sitt ekki eftir
liggja. Það má geta sér þess til að ástæðan fyrir
því að forspil fylgibassans inniheldur einmitt 52
tóna hafi verið æviárafjöldi hertogans, þó það
megi efast um að hann eða nokkur annar hafi
gert sér grein fyrir þessari staðreynd, ef Bach
hefur ekki hróðugur vakið athygli á henni.
Tilhlýðileg tileinkun
Skáldið sló þó tónsmiðnum við í undirgefni og
þjónustulund eins og hin tilhlýðilega tileinkun
sem er að finna á titilblaðinu ber með sér.
Kvæðið var semsé helgað „hinum hágöfga
fursta og herra, herra Wilhelm Ernst, hertoga
af Saxlandi [o.s.frv., o.s.frv. (hér kemur löng
upptalning á þeim landsvæðum sem undir her-
togadæmið heyrðu)], samið út frá vors náð-
arsamlega stjórnandi þjóðdrottins og lands-
herra kirkju-furstalega kjörorði eða
SYMBOLUM, Omnia cum DEO, & nihil sine
eo. Allt með GUÐI og ekkert án hans. Íhugað
og úthugsað í undirgefinni skyldurækni og með
hjartans innilegustu óskum um allt sem það
hefur að geyma og í ofanálag allar hugsanlegar
líkamlegar og andlegar blessanir. Yðar há–
furstalegu tign til handa þann 30. október 1713,
enn og aftur í hásælu vegna gleði gervalls
landsins í tilefni af háfurstalegum afmælisdegi
yðar hátignar og blessaðri byrjun 53. æviársins.
Afhent í dýpstu undirgefni af Johanni Antoni
Mylius, prófasti í Buttstädt.“
Þegar þessi fjálglega tileinkun er höfð í huga
kemur kannski ekki á óvart að hinar prentuðu
síður (og um leið handskrifaðar síður Bachs)
skyldu vera bundnar inn í afar glæsilegt band
með upphleyptu marmaramynstri. Og það var
einmitt það sem varð til þess að bjarga verkinu
frá tortímingu. 2. september 2004, ári og degi
fyrir flutninginn á aríu Bachs í hátíðarsalnum,
stórskemmdist Önnu Amalíu-bókasafnið í mikl-
um eldsvoða. Safnið, sem stendur steinsnar frá
höllinni, státaði af tugþúsundum sjaldgæfra og
einstakra bóka, að ekki sé talað um fingraför
Goethes, Schillers, Herders, Wielands og ann-
arra stórmenna þýskrar menningarsögu. Í
einni svipan urðu yfir 50.000 bækur frá 17. og
18. öld að reyk og ösku, auk þess sem mikið
magn tónlistargagna varð eldinum að bráð. Al-
les mit Gott hefði vafalaust farið sömu leið ef
ekki hefði verið fyrir merkilega tilviljun. Aðal-
viðgerðarmaður bókasafnsins, Matthias Hag-
elböck, hefur sérstakan áhuga á tækifær-
iskveðskapnum frá Weimar vegna hinna
einstöku banda. Hann ákvað að skrá böndin og
var nýbúinn að færa þau til tímabundinnar
geymslu á verkstæði sínu. Ef hann hefði ekki
gert það hefðum við aldrei komist að því að
„nýja“ verkið hans Bachs hefði verið til.
- - -
Þegar hinni ógleymanlegu stund í hátíð-
arsalnum var lokið tókst mér að eiga orðastað
við Juliane Banse sópran. Ég spurði hana
hvernig það kom til að hún varð þess heiðurs
aðnjótandi að frumflytja aríuna. „Ég þekki að-
standendur hátíðarinnar,“ sagði hún, „og gat að
sjálfsögðu ekki neitað þessu einstæða boði. Það
var talað við mig áður en búið var að opinbera
fundinn og ég mátti því ekki segja neinum frá
þessu. Svo fékk ég nóturnar sendar – ljósrit af
handriti Bachs – og gat ómögulega lesið þær.
Þannig að það var ekki fyrr en búið var að
tölvusetja nóturnar sem ég gat loks farið að æfa
aríuna.“ Hvernig tilfinning skyldi það nú vera
að fá fyrstur allra söngvara á okkar dögum að
takast á við verk eftir tónskáld á borð við Bach?
„Það er auðvitað ólýsanlegt. En ég gerði mér
eiginlega ekki alveg grein fyrir mikilvægi
stundarinnar fyrr en ég stóð frammi fyrir
áheyrendunum núna áðan og sá hvernig andlit
Michaels Mauls ljómaði og hversu fast hann
hélt í hönd konu sinnar. Ég mun aldrei gleyma
þessari stund!“
Bara byrjunin?
Peter Wollny, áðurnefndur kollegi Michaels
Mauls, var að sjálfsögðu viðstaddur flutninginn
í Weimar og gaf sér einnig tíma til að eiga við
mig nokkur orð, þó hann væri umsetinn eins og
aðrir Bach-fræðingar þennan dag. Ég spurði
hann hvort hann teldi þetta verk bæta ein-
hverju við vitneskju okkar um stílþróun Bachs.
„Já,“ svaraði hann, „þetta verk fyllir visst tóm,
því það er fátt til eftir Bach sem vitað er að
hann samdi árið 1713. Arían sýnir okkur líka að
strax á þessum tíma, áður en hann fór að semja
kantötur reglulega, var Bach orðinn gott söng-
tónskáld.“ Og svo lét ég sjálfgefna spurningu
flakka: Eiga fleiri óþekkt eða týnd verk eftir að
finnast á komandi árum, eftir Bach eða aðra
þekkta meistara? Aftur svaraði Wollny játandi,
nú með áherslu. „Ég er alveg viss um það! Auð-
vitað munum við ekki finna öll verk Bachs og
annarra tónskálda sem við vitum að voru samin
en eru ekki lengur til og það er ekki líklegt að
við opnum skáp og finnum heilan bunka af
óþekktum verkum. En hinsvegar er ég sann-
færður um að enn leynist ýmis verk hér og þar.
Mörg söfn í gamla Austur-Þýskalandi sem eru
líklegir fundarstaðir voru óaðgengileg um langt
skeið og enn á eftir að kanna þau til hlítar. Svo
er líka nokkuð um rangar skráningar í söfnum,
svo það er mikil vinna framundan, en spenn-
andi!“
Ég kvaddi Wollny og hina Bach-fræðingana
með þakklæti og nokkurri öfund. Kannski mað-
ur söðli bara um og gerist safnagrúskari?
Svo bara ein lítil saga í lokin, sem sýnir
hverfulleika hins veraldlega valds betur en
margt annað. Þegar Bach hafði þjónað hertog-
anum margnefnda, Wilhelm Ernst, með frá-
bærum tónlistarflutningi og tónsmíðum af ýms-
um gerðum, að ekki sé minnst á Alles mit Gott, í
tæpan áratug og hugðist flytja sig um set til
Köthen, rauk hertoginn upp og kastaði tón-
skáldinu í fangelsi. Þar mátti Bach dúsa í tæpan
mánuð áður en hann var loks leystur frá skyld-
um sínum með skömm. Slík eru laun heimsins!
Þess ber að síðustu að geta að Alles mit Gott
und nichts ohn’ ihn, sem fengið hefur númerið
1127 í Bach-verkaskránni (BWV), er komið út á
nótum hjá Bärenreiter-útgáfunni þýsku og fyr-
irtækið hyggst einnig gefa út ljósprent af hand-
ritinu í haust. Þá hefur fyrsta hljóðritunin litið
dagsins ljós hjá kantötuútgáfufyrirtæki Johns
Eliots Gardiners, SDG. Elin Manahan Thomas
syngur með hljóðfæraleikurum úr hljómsveit
Gardiners, English Baroque Soloists. Svo er
líka gaman að geta þess að stefnt er að því að
frumflytja Alles mit Gott á Íslandi á Tónlist-
arhátíð á jólaföstu í Hallgrímskirkju í desem-
ber næstkomandi.

Tilvísanir
1. Lesendum er bent á afar athyglisverða endurgerð á hall-
arkirkjunni í þrívíðri tölvutækni á vefsíðunni
www.florianscharfe.de/schlosskapelle.
Höfundur er útvarpsmaður.
Í höll hertogans Þéttskipaður hátíðarsalur hertogahallarinnar í Weimar á meðan á flutningi „nýju“ aríunnar eftir Bach stóð.
Maul og Banse Hinn fundvísi Michael Maul og sópransöngkonan Juliane Banse í lok dagskrárinnar í
hátíðarsalnum.