Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.2005, Blaðsíða 24

24 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. október 2005
É
g las með athygli grein Björns
Þorsteinssonar heimspekings,
„Hluturinn snýr aftur – póst-
módernisminn kveður“ í Les-
bók Morgunblaðsins 17. sept.
síðastliðinn. Hin afdrátt-
arlausa skoðun sem birtist í fyrirsögninni fékk
mig til að velta efni greinarinnar fyrir mér út
frá forsendum mannfræðinnar og ég komst að
því að ég er ekki alls kostar sammála skoðun
Björns.
Póstmódernisminn
Ef póstmódernisminn felst í
því að „hvaðeina í heiminum
megi setja í samhengi við
eitthvað annað og skilja það til fullnustu með
því að rekja þessi tengsl“, eins og Björn segir í
grein sinni, þá er póstmódernisminn nærri ald-
argamall í mannfræðinni. Frá því að Bronislaw
Malinowski stundaði rannsóknir sínar á sam-
félagi og menningu Trobrianda á árum fyrri
heimsstyrjaldarinnar og rökfærði í framhaldi af
því að hvert samfélag yrði að skilja út frá því
sjálfu og að sérhvert félagslegt og menning-
arlegt fyrirbæri yrði að skilja út frá samhengi
þess hefur samhengið verið í lykilhlutverki í
mannfræðilegum rannsóknum og greiningum.
Gott dæmi um mikilvægi samhengisins í
mannfræði er til dæmis umfjöllun Mary Dougl-
as frá 1966 um hreint og óhreint. Douglas held-
ur því fram að skítur sé fyrst og fremst efni á
skökkum stað. Mold í blómabeði er ekki skítur,
hún á heima þar og hefur þar hlutverki að
gegna. Þessi sama mold komin inn á stofugólf
er skítur, hún á ekki heima þar, hefur þar engu
hlutverki að gegna og við hreinsum hana burt í
samræmi við menningarlegar venjur okkar.
Það er menningarlegt samhengi moldarinnar
sem skilgreinir hana, ekki hlutveruleiki hennar
því hann er sá sami í blómabeðinu og á stofu-
gólfinu. Mikilvægi samhengisins á sér því langa
sögu í mannfræðinni og mörgum mannfræð-
ingum kom spánskt fyrir sjónir þegar farið var
að gefa þessu grundvallargreiningaratriði nafn
stefnu og kalla póstmódernisma. Fæstir gerðu
þó athugasemd við það heldur fögnuðu því að
samhengið væri fært til öndvegis í fræðilegri
viðleitni.
Ástæða þess að mikilvægi samhengisins á sér
jafn langa sögu og raun ber vitni í mannfræð-
inni er ef til vill sú að mannfræðin fæst meðal
annars við að rannsaka og skilja samfélög sem
eru ólík okkar eigin samfélögum og sem Vest-
urlandabúar kölluðu gjarnan „villimanna-
samfélög“. Þegar mannfræðingar fóru almennt
að stunda rannsóknir á vettvangi á fyrri hluta
síðustu aldar varð þeim fullljóst að þessir „villi-
menn“ voru ekki bara menn rétt eins og við
(Hluturinn), heldur menn á sama hátt og við
með rökræna hugsun, tilfinningar, menningu
og samfélagsskipan. Munurinn var einfaldlega
sá að rökræna þeirra var ekki að öllu leyti sú
sama og okkar og menning þeirra og þjóð-
skipulag því að sama skapi frábrugðið okkar.
Þess vegna varð að skilja hvert samfélag og
hvert menningarfyrirbæri út frá samhengi
þess, út frá tengslunum sem gerðu þessi fyr-
irbæri rökræn.
Þannig fjallaði Evans-Pritchard til dæmis um
galdratrú Azande árið 1937 og komst að þeirri
niðurstöðu að þótt hún væri ekki rökræn fyrir
okkur væri hún fullkomlega rökræn fyrir þá.
Azande trúa því að ef menn verða fyrir óhappi
þá sé það vegna þess að einhver hafi bruggað
þeim galdur. Ef maður situr undir tré og orm-
étin grein af trénu fellur á höfuð hans og drepur
hann þá er það vegna galdurs. Menn vita vel að
greinin brotnaði af vegna þess að hún var orm-
étin, en sú staðreynd að hún brotnaði af einmitt
þegar þessi maður sat undir trénu, lenti á höfði
hans og drap hann er sökum galdurs.
Galdratrúin skýrir þess vegna það sem við köll-
um tilviljanir eða slys og í samhengi sínu er hún
fullkomlega rökræn.
Hluturinn
Þó að mannfræðin hafi snemma orðið að átta
sig á mikilvægi samhengisins fól það ekki í sér
að það sem Björn nefnir Hlutinn hafi verið fjar-
verandi í skilningsleit mannfræðinga. Hlut-
urinn í skilgreiningu Björns er ekki endilega
efnislegur hlutur, hann getur verið fyrirbæri
eins og dauðinn, lifandi hlutur eins og líkaminn
sem hrörnar og tregðast við að láta að vilja okk-
ar, eða skoðanir og trúaratriði. Hluturinn er
þetta eitthvað í veruleikanum, segir Björn, sem
„tregðast sannarlega við að láta smætta sig nið-
ur í öfgafulla samhengishyggju … lætur ekki
fanga sig í samhengi … snýr alltaf aftur þegar
minnst varir, rýfur samhengið, hina skyn-
samlegu, fyrirsjáanlegu, lögbundnu, þægilegu
framvindu – og þá gerist eitthvað sem ef til vill
má kalla viðburð“.
Hér komum við að hinni hlið mannfræðinnar,
þeirri að hún rannsakar einnig hvað er sameig-
inlegt öllum mönnum, ekki aðeins hvernig sam-
félög og menning manna eru ólík. Allir menn
hafa líkama (eitt dæmi um Hlutinn) og mann-
fræðingar hafa löngum reynt að skilja hvernig
líkaminn leikur með eða grípur inn í „raunveru-
leikann“. Margir mannfræðingar hafa bent á
hvernig Hluturinn líkami er sýnileg birting-
armynd mismunandi æviskeiða manna og ef
hann fylgir ekki eðlilegri framvindu menning-
arlega skilgreindra æviskeiða og þroskast til
dæmis ekki á réttan hátt þá rýfur hann hið „lög-
bundna“ samhengi. Rannsóknir mannfræðinga
hafa einkum beinst að því að skoða hvernig
menn bregðast við slíku inngripi í samhengið og
hvað þau viðbrögð segja um samhengið, en til
grundvallar slíkum rannsóknum liggur skiln-
ingur á mikilvægi Hlutarins og að hann rýfur
hið „þægilega“ samhengi.
Annað dæmi um Hlutinn er dauðinn, hann er
okkur mönnum öllum einnig sameiginlegur og
mannfræðingar hafa lengi rannsakað mismun-
andi viðbrögð manna við þessum Hlut. Dæmið
frá Azande hér að ofan sýnir að dauði mannsins
sem sat undir ormétnu greininni rýfur sam-
hengið með svo sviplegum hætti að það er við-
burður. Og einmitt þess vegna verður að finna
því skýringu, það er Homo sapiens sapiens, eða
hinum vitiborna manna, óþolandi að geta ekki
skýrt það sem ekki lætur að stjórn, það sem
tregðast við. Og Azande-menn hafa sína skýr-
ingu; manninum var bruggaður galdur.
Þegar slík skýring er sett fram vaknar hins
vegar sú spurning hvort Hluturinn, í þessu til-
felli dauðinn, sé ekki orðinn hluti af samheng-
inu.
Að koma og fara
Eins og af þessum pistli má sjá er ég sammála
Birni um samhengishyggju póstmódernismans
og mikilvægi Hlutarins í viðleitni okkar til að
skilja það magnaða sköpunarverk sem mað-
urinn, menning hans og samfélag er. Ég er aft-
ur á móti ekki sammála þeirri niðurstöðu
Björns að póstmódernisminn sé að kveðja og
Hluturinn hafi verið fjarverandi og sé því að
snúa aftur.
Eins og ég hef bent á hefur samhengishyggja
póstmódernismans verið fyrir hendi í mann-
fræðinni í nær hundrað ár. Hún var einfaldlega
ekki kölluð póstmódernismi. Sama má segja um
Hlutinn, mikilvægi hans hefur mannfræðingum
löngum verið ljóst en hann var einfaldlega ekki
nefndur því nafni. Viðleitni okkar til að gefa
skýringaraðferðum okkar nöfn er allra góðra
gjalda verð, slík nafngift skilgreinir og skýrir
hvað við erum að gera og fleytir okkur því
áfram í viðleitni okkar. En í rauninni eru slíkar
„stefnur“ oft ekki nýjar, þær er gjarnan að
finna í ýmsum myndum í gegnum tíðina eins og
ég hef rakið hér fyrir mannfræðina. Þær skil-
greina hins vegar hvað er efst á baugi í hugsun
okkar hverju sinni, eins og glitþráður sem sker
sig úr í þeim fjölbreytta vef sem hugsun okkar
myndar og leitast við að skipuleggja.
Að sama skapi tel ég að stefnur „kveðji“ ekki.
Þó að glit þeirra í vefnum dofni halda þær
áfram að vera hluti af þekkingu okkar og skýr-
ingaraðferðum. Þannig má halda fram að ýmsar
stefnur frá fyrri hluta síðustu aldar eins og þró-
unarhyggja, virknishyggja og gerðarhyggj-
urnar lifi enn góðu lífi í fræðum og vísindum.
Þær hafa ekki farið neitt, innsýn þeirra og skýr-
ingarviðleitni býr með okkur áfram, jafnvel svo
að við tökum ekki alltaf eftir því. Þær eru enn
hluti af vefnum, en það kemur ekki í veg fyrir að
við, vefararnir, höldum áfram verki okkar.

Heimildir sem vitnað er til
Douglas, Mary [1966] 1985. Purity and Danger. An Analysis
of the Concepts of Pollution and Taboo. London, Ark.
Evans-Pritchard, E. E. [1937] 1980. Witchcraft, Oracles and
Magic among the Azande. Oxford, Oxford University Press.
Malinowski, Bronislaw [1922] 1978. Argonauts of the West-
ern Pacific. London, Routledge and Kegan Paul Ltd.
Póstmódernisminn og Hluturinn
Samhengishyggja póstmódernismans hefur
verið fyrir hendi í mannfræðinni í nær
hundrað ár. Hún var einfaldlega ekki kölluð
póstmódernismi, segir í þessari grein sem er
svar við skrifum Björns Þorsteinssonar um
Hlutinn og dauða póstmódernismans hér í
Lesbók fyrir tveimur vikum. Höfundur telur
að ýmislegt sem tengt er póstmódernisma nú
hafi verið til lengi í fræðunum.
Morgunblaðið/Jim Smart
Samhengi hlutanna „Þó að mannfræðin hafi snemma orðið að átta sig á mikilvægi samhengisins þá fól það ekki í sér að það sem Björn nefnir Hlutinn hafi
verið fjarverandi í skilningsleit mannfræðinga.“
Höfundur er prófessor í mannfræði við Háskóla Íslands.
Eftir Sigríði Dúnu
Kristmundsdóttur
sduna@hi.i