Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.2005, Blaðsíða 18

18 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. október 2005
að hans gamli nemandi, Karolína Amalía
drottning, fékk hann til þess að rita sögu
James Hepburn, þess sem kvæntist Maríu
Stuart, en flúði land og endaði ævina í dönsku
fangelsi 1578. Þorleifur hafði 1829 í Edinborg
skrifað um Hepburn en nú jók hann mjög við
þá ritgerð. Afhenti hann drottningunni hand-
ritið á ensku 1846, en ekkert varð af útgáfu í
Danmörku og 1853 var hún líka gefin end-
anlega upp á bátinn í Skotlandi.
Fyrir þjóðfundinn 1851 fór fram eins konar
prófkjör í Reykjavík og hlaut Þorleifur Repp
þar flest atkvæði. En Reykvíkingar misstu af
lestinni, því Repp var búinn að snúa sér til
sinna gömlu sveitunga; Árnesinga og bjóðast
til að sitja fundinn fyrir þeirra hönd og kusu
þeir hann fulltrúa sinn. Tómas Guðmundsson
segir að í bréfi Repps til Árnesinga sé í raun
kveðið upp úr um þá stefnuskrá, sem hinir
beztu menn og þjóðlegustu tóku upp síðar, og
þar er einnig mörkuð sú grundvallarstefna,
sem upp frá því verður leiðarljós í sjálfstæð-
isbaráttunni; að nýta vel vor fornu lög og halda
fast við þau réttindi, sem Íslendingum voru
áskilin með Gamla sáttmála. Síðan bætir Tóm-
as við: En fátt sýnir betur, hversu hlutur Þor-
leifs hefur verið fyrir borð borinn, að mönnum
hefur heppnazt að skrifa jafnvel stórar bækur
um sögu Íslands á 19ndu öld, án þess að hans
sé þar að nokkru getið.
Þegar til þjóðfundar kom, mætti Repp ekki
og hefur veikindum verið borið við. Kjartan
Ólafsson hefur í samtali við undirritaðan lýst
þeirri skoðun sinni, að Repp hafi ekki mætt á
þjóðfundinn af tillitssemi við vin sinn Jón Sig-
urðsson. Hann hafi vitað að það yrði honum
þungt að fylgja Jóni að málum og hann hafi
ekki viljað láta skerast í odda með þeim.
Meira ort af lærdómi en andagift
Eitt er hér ótínt til af bókmenntastarfi Þorleifs
Repps, sem er kveðskapur hans. Páll Eggert
Ólason segir, að hann hafi ort meira af lær-
dómi en andagift, en margt er til tækifær-
iskvæða eftir hann á ýmsum tungum.
Af íslenzkum kvæðum hafa Landavísur
hans verið prentaðar og erindi um Spán og Ís-
land birzt í Morgunblaðinu:
Ísland
Grænum lauki gróa túnin,
gyllir sóley hlíða syllur,
færa víkur flyðru á vori,
fuglar syngja í Trölladyngjum,
sauðir strjálast hvítir um heiðar,
hossar laxi straumur í fossi,
bella þrumur á brúnum fjalla,
blár er himinn, snarpur er Kári.
Dýrafjarðarsókn Frakka hrundið
Þegar dró til efri ára Repps saxaðist mjög á
heilsu hans og hamingju. Það hallaði undan
fæti. Veturinn 1852-3 hafði hann aðeins einn
nemanda. Fátæktin varð hans fylgikona.
Svanasöngur Þorleifs Repps var Dýrafjarð-
armálið, þar sem hann ónýtti fyrirætlanir
Frakka um nýlendu í Dýrafirði með því að
skrifa brezka utanríkisráðherranum bréf og
vekja athygli hans á málinu.
Repp boðaði í september 1856 til fundar Ís-
lendinga í Kaupmannahöfn og talaði gegn
málaleitan Frakka og vildi ráðleggja dönsku
stjórninni að hafna beiðni þeirra um land undir
franska nýlendu í Dyrafirði alfarið. Aðrir, þ. á
m. Jón Sigurðsson og Grímur Thomsen, and-
æfðu tillögum hans og vildu láta á það reyna,
hvort semja mætti við Frakka um land gegn
því að þeir felldu niður tolla af fiski, sem Ís-
lendingar kynnu að vilja selja þangað. Fund-
urinn stóð lengi án þess að botn fengist í málið
og lauk svo að umræðum var frestað.
En Repp hafði fyrir fundinn gripið til sinna
ráða og snúið sér þangað, sem hann helzt sá
Íslandi hald og traust. 11. september skrifaði
hann brezka sendiherranum í Kaupmanna-
höfn bréf, þar sem hann rakti Dýrafjarð-
armálið og sagði allt útlit fyrir, að Frakkar
fengju aðstöðu til að stofna nýlendu á Íslandi.
Sendiherrann sendi skýrslu Repps til London
17. september og þar brá utanríkisráðherrann,
G.W.F. Villiers við hart og lagði fyrir sendi-
herra sinn í Kaupmannahöfn að segja dönsk-
um yfirvöldum tæpitungulaust frá andstöðu
Breta við franska nýlendu á Íslandi.
Danska stjórnin var nú á milli steins og
sleggju og kaus að þæfa málið sem mest hún
mátti. Svar fengu Frakkar ekki fyrr en 1859
eftir samþykkt Alþingis þess efnis að beiðninni
var hafnað að svo stöddu en opnað fyrir mögu-
leika á samningum ef Frakkar afnæmu tolla af
íslenzkum fiski. Þetta svar hafði þó ekkert upp
á sig, því þegar það loksins barst höfðu Frakk-
ar gefið málið upp á bátinn vegna andstöðu
Breta og hótana þeirra um Evrópustyrjöld.
Þorleifur Repp hefur vafalaust glaðst yfir
viðbrögðum Breta, þótt ekki upplifði hann hin-
ar formlegu málalyktir.
Íslands var hann sonur
Síðustu ár Þorleifs Repps voru í litlu samræmi
við hátimbrað lífsstarf hans. Veikindi og fá-
tækt náðu undirtökunum og þeim svo, að
Benedikt Gröndal gerir að orðtaki í Sögunni af
Heljarslóðarorrustu að vera bláfátækur eins
og Repp. Og sjálfur minntist hann oft á fátækt
sína í bréfum til dóttur sinnar, sem þá var
setzt að í Englandi, og sagði Dani ekki einasta
láta sig gjalda fyrir íslenzkan uppruna sinn,
heldur væri hann og merktur Englandsmaður
í Danmörku.
Þorleifur Guðmundsson Repp andaðist í
Kaupmannahöfn 5. desember 1857.
Páll Eggert Ólason segir Þorleif hafa verið
hreinlyndan mann og einarðan, tilfinn-
inganæman og tilfinningaríkan og svo berorð-
ur var hann að margir töldu hann ófyrirleitinn
í orðum og því varð frami hans minni en föng
voru til. Þorleifur var göfugur í lund og hjálp-
fús og vandaður á allt sitt ráð að mati Stein-
gríms skálds Thorsteinssonar, góður smá-
mennum, en þoldi stórmennum illa
stórbokkaskap eða hroka, eigi sízt er honum
þótti þeir miklast af því, er þeir höfðu fátt eða
ekki til að bera. Steingrímur lýsir honum svo,
að hann hafi verið hreinn í svip og mik-
ilúðlegur á yfirbragð og hafi honum svipað
mjög til hinna fyrri Rómverja.
Margt fleygt rann undan kaldhæðni Þorleifs
og gilti þá einu hver í hlut átti, vinur eða and-
stæðingur. Þegar Jón Sigurðsson hafði birt
ritgerð sína til andsvars við landsrétt-
ingakenningum Larsens prófessors, var Þor-
leifur inntur álits á ritgerðinni. „Ekki er því að
leyna,“ svaraði hann, „að ritgerðin er svo góð,
að Jón Sigurðsson getur ekki hafa skrifað
hana.“
Eitt sinn á Þorleifur að hafa vikið sér að
Grími Thomsen á götu, hnusað af honum og
mælt: „Satt er það, danskur er af honum þef-
urinn.“ Þá kvað Jón Thoroddsen:
Repp á götu sá eitt sinn
svein og mælti í háði:
„Dragnastu frá mér, drengur minn,
danskur er af þér þefurinn.“
Þegar Páll Melsted amtmaður varð aft-
urreka til Kaupmannahafnar 1849, sagði Þor-
leifur við hann: „Fátt muntu þarflegt haft hafa
í fórum þínum, er landvættir blésu svo á móti
þér.“
Hann hafði ekki verzlunarfrelsið meðferðis,
bætti Þorleifur við.
Er hann lá banaleguna, tók Þorleifur Repp
loforð af vinum sínum, að hann yrði ekki lagð-
ur í danska mold. Jón Sigurðsson sagði í minn-
ingarræðu um Repp látinn, að það hefði verið
honum mest fró í banalegunni að fá að heyra,
að lík hans mundi geta orðið flutt til Íslands og
hvílt í íslenzkri mold. Þess voru þá engin dæmi
að lík Íslendings væri flutt heim til greftrunar.
En nú var það gert og var heimkoma þessa
úfna Íslandssonar með allt að því konunglegu
tilstandi, þar sem biskupinn Helgi Thorder-
sen, flutti fyrst húskveðju og jarðsöng svo
þremur dögum síðar.
Þorleifur Guðmundsson Repp var lagður til
hinztu hvílu í Hólavallagarði við Suðurgötu.
Afkomendur í Englandi
Í dagbók Gísla Brynjúlfssonar kemur fram, að
heimilishald þeirra hjóna; Þorleifs og Nicoline,
í Kaupmannahöfn var mjög á brezka vísu og
Páll Eggert segir, að þau hjón hafi mjög samið
sig að siðum Breta jafnan í hýbýlum og öllum
viðtökum og viðurgerningi innan gátta. Meðan
börnin voru heima talaði fjölskyldan ensku sín
í milli. Guðsþjónustur sóttu þau í ensku kirkj-
unni í Kaupmannahöfn. Í því guðshúsi var Þor-
leifur Repp kvaddur í Danmörku á þeim
tveimur tungum; ensku og íslenzku, sem hon-
um voru hjartfólgnastar.
Ekkja Repps flutti til Englands að honum
látnum, en þar hafði elzta dóttir þeirra, Rósa
Anna Elísabet Saga, setzt að, gift enskum
manni. Nicoline Petrina lézt 1889 og var lögð
til hinztu hvílu í Richmond í Norður-
Yorkshire. Kjartan Ólafsson komst í samband
við barnabörn Rósu Önnu í Englandi og beitti
hann sér fyrir samtökum, sem létu reisa Þor-
leifi Repp bautastein í Suðurgötukirkjugarði.

Heimildir:
Aðalgeir Kristjánsson: Absint nugæ, absit scurrilitas – Af
Þorleifi Guðmundssyni Repp og doktorsvörn hans. Ný saga,
Tímarit Sögufélagsins 8. árg. 1996.
Aðalgeir Kristjánsson: Nú heilsar þér á Hafnarslóð – Ævir
og örlög í höfuðborg Íslands 1800-1850. Nýja bókafélagið
1999.
Andrew Wawn: Skarlatsbúinn væringi – Þorleifur Repp, Sir
Walter Scott og Færeyinga saga. Skírnir, Tímarit hins ís-
lenska bókmenntafélags 165. ár (haust 1991).
Andrew Wawn: The Anglo Man – Þorleifur Repp, Philology
and nineteenth-century Britain. Studia Islandica 49. hefti.
Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands 1991.
Benedikt Gröndal: Sagan af Heljarslóðarorrustu. Fjölvi
1971.
Björn Th. Björnsson: Minningarmörk í Hólavallagarði. Mál
og menning 1988.
Björn Th. Björnsson: Á Íslendingaslóðum í Kaupmanna-
höfn. Mál og menning 1990.
Freysteinn Jóhannsson: Bretar hótuðu Evrópustyrjöld út af
ásókn Frakka í Dýrafjörð. Byggt á skrifum Kjartans Ólafs-
sonar. Morgunblaðið 15. maí 2005.
Gísli Brynjúlfsson: Dagbók í Höfn. Heimskringla 1952.
Kjartan Ólafsson í samtali við Freystein Jóhannsson: Repp
kom honum á sporið. Morgunblaðið 15. maí 2005.
Páll Eggert Ólason: Um Þorleif Guðmundsson Repp. Skírnir
– Tímarit hins íslenzka bókmenntafélags 1916.
Tómas Guðmundsson: Hrekkvís hamingja. Gamlar slóðir -
íslenzkir örlagaþættir. Forni 1971.
Þorleifur Repp: Ísland. Morgunblaðið 8. janúar 2003.
A
ðalsöguhetja Lunar Park
(Mánagarðurinn), sjöttu bók-
ar bandaríska rithöfundarins
Bret Easton Ellis, er rithöf-
undurinn Bret Easton Ellis,
höfundur fimm bóka sem allar
slógu í gegn, og sem er nú að undirbúa sína
sjöttu, Lunar Park.
Í flestum aðalatriðum rímar æviferill sögu-
hetjunnar við æviferil höfundar. Nokkuð sem
kann að virka undarlega á lesendur þar sem
um skáldsögu er að ræða, en ekki ævisögu.
En það er svo sem engin ástæða til að óttast
(a.m.k. ekki ennþá). Og í raun ætti að vera
óþarfi að spyrja hvers vegna Bret Easton
Ellis gerir söguhetju sinnar nýjustu skáld-
sögu jafn líka sjálfum sér og raun ber vitni.
Alla hans höfundartíð
hafa lesendur óhræddir
lesið Ellis inn í verk
hans, skilgreint helstu
persónur sem augljósa staðgengla fyrir höf-
undinn, og ekki að ástæðulausu.
Fyrsta bók Ellis, Less Than Zero (Neðan
við núll, 1985), var gefin út þegar hann var
um tvítugt og fjallaði um lífsleið, lauslát og
uppkókuð forréttindabörn á hans aldri í Los
Angeles. Næsta bók kom út tveimur árum
síðar, Rules of Attraction (Aðlöðunarlög-
málin), en hún fjallaði um lífsleið, lauslát og
uppkókuð forréttindabörn í háskóla á austur-
ströndinni. Fjórða bók höfundar markaði svo
sem engin tímamót hvað umfjöllunarefni
varðar, en þar var á ferðinni smásagnasafn
sem nefndist The Informers (Laumusögur)
og fjallaði um lífsleið, lauslát og uppkókuð
forréttindabörn í Los Angeles. Lesendur og
gagnrýnendur voru sammála um að Ellis
veitti einstaka innsýn í afmarkað viðfangsefni
(lífsleið, lauslát … o.s.frv.). Þriðja skáldsaga
hans, American Psycho (Bandaríski brjál-
æðingurinn), sem kom út árið 1991, bar líka
öll helstu höfundareinkennin. Hún fjallaði um
lífsleiðan, lauslátan og uppkókaðan verð-
bréfasala. En þótt Ellis væri að sumu leyti á
svipuðum slóðum og áður tók hann nokkur
hliðarskref og viðbrögðin við þessari skáld-
sögu voru engu lík.
Óvinur almennings
Enda var söguhetjan í skáldsögu þessari,
Patrick Bateman, langt í frá meinlaus. Á
daginn svamlaði hann í verðbréfagraut Reag-
an-tímabilsins og þénaði konunglegar upp-
hæðir fyrir vikið. Þegar rökkva tók fram-
lengdi hann hins vegar kaldranalegt
miskunnarleysi starfsvettvangsins og gerði
vinnusiðferðið líkamlegt og persónulegt, þ.e.
hann myrti og svívirti samborgara sína í
miklum móð. En bókin féll sumsé í misjafnan
jarðveg. Voru þar einkum grafískar lýsingar
á morðunum sjálfum sem ollu deilum og um-
ræðum (sérstaklega morðsenurnar þar sem
konur voru fórnarlömb). Og kemur það ekki
á óvart. Í American Psycho er að finna atvik
og lýsingar sem vissulega eru hryllilegar, svo
mjög reyndar að leit að samnefnara í nútíma-
bókmenntum reynist næsta árangurlaus
(Chuck Palahniuk, í sinni nýjustu skáldsögu,
er reyndar ekki á ósvipuðum slóðum; þá
skrifaði Samuel Delany, á ákveðnu tímabili,
bækur sem kallast að sumu leyti á við Am-
erican Psycho).
Hugmyndin um velsæmismörk finnur sér
einkar frjóan jarðveg í Bandaríkjunum og
margir þar í landi voru á því að Ellis, með
skáldsögu þessari, hefði ekki einvörðungu
farið yfir þessi mörk heldur líka framið ein-
hvers konar bókmenntalegan glæp. Fyr-
irsögn bókadómsins í New York Times var:
„Ekki kaupa þessa bók.“ Hver samtökin á
fætur öðrum settu verkið á svartan lista. Út-
gáfufyrirtækið sem hafði Ellis á samningi
hætti við að gefa bókina út, og tapaði fyrir
vikið allverulegri fyrirframgreiðslu (annað
fyrirtæki kom í staðinn). Bókin var úthrópuð,
fordæmd, á milli tannanna á öllum, og varð
fyrir vikið að metsölubók. Að sjálfsögðu. En
hér hafði ákveðið bil skapast milli höfund-
arnafns og viðfangsefnis sem ekki allir tóku
eftir. Hinar bækurnar voru settar sjálfkrafa í
sjálfsævisögulegt samhengi. Ellis var með
öðrum orðum lífsleiður, lauslátur og uppkók-
aður Kaliforníustrákur. Hvort sem þetta var
satt eða ekki þá hafnaði hann aldrei þessum
samslætti milli eigin persónu og sögupersóna
sinna. En með útkomu American Psycho fór
að bera á vangaveltum um geðheilsu höf-
undar. Ævisögulegu samlíkingarnar urðu
með öðrum orðum óþægilegar. En hann gat
þó huggað sig við það að tiltölulega ungur að
árum var hann orðinn einn frægasti höf-
undur hins enskumælandi málheims. Arfleifð
American Psycho er síðan eitt af viðfangs-
efnum nýju bókarinnar og hana má að
nokkru leyti sjá sem uppgjör við öfgarnar
sem þar voru einmitt svo áberandi.
Sjálfsleit, sjálfsskoðun eða sjálfsvísun?
Fyrsti kafli Lunar Park er athyglisverður.
Fyrsta setningin er: „Þú hermir vel eftir
sjálfum þér.“ Síðan kemur bil. Svo breytist
tónninn og höfundurinn stígur að því er virð-
ist inn í bókina. Hann segir: „Þetta átti að
vera fyrsta setning Lunar Park.“ Sjálfsvís-
andi leikurinn er með öðrum orðum hafinn
en Ellis má eiga það að þegar hann á annað
borð tekur þátt í póstmóderníska partíl-
eiknum þá spilar hann af alvöru. Höfund-
arröddin heldur áfram og lýsir því hvernig
þessi upphafssetning hans nýjastu bókar átti
að vera eins konar endurhvarf til upprunans,
þess óhefta krafts sem einkenndi hans fyrstu
bók, Less Than Zero. Því til sönnunar endur-
prentar hann fyrstu setningu þeirrar bókar:
„Fólk óttast samneyti á hraðbrautunum í
Los Angeles.“ Stillingin og fjarlægðin sem
einkenndu yfirbragð þessarar skáldsögu
hurfu á braut í þeim bókum sem fylgdu á eft-
ir. Það er að minnsta kosti skoðun Ellis
sjálfs. Því til sönnunar endurprentar „höf-
undur“ fyrstu setninguna úr næstu þremur
bókum: útblásnar málsgreinar með endalaus-
um undirsetningum sem í þrútnu agaleysi
endurspegla, að hans eigin mati, þær breyt-
ingar sem höfðu átt sér stað í lífi hans. Hann
var orðinn frægur, ríkur og sídópaður og
skrifin liðu fyrir annars ljúft ástandið.
Við tekur uppgjör við ævina fram að
þessu. Glaumgosatímabilið er sett undir
smásjá. Söguhetja bókarinnar, Bret, lýsir því
hverning það var að vera orðinn metsöluhöf-
undur og „rödd“ heillar kynslóðar meðan
hann var ennþá hálfgerður unglingur og
ennþá í skóla. Ferðalögin, peningarnir, vin-
irnir og, síðast en ekki síst, djammið. Sukkið.
Áfengi, kókaín, heróín, kynlíf: „Þetta var
upphafið á tíma þegar skáldsagan sjálf virtist
ekki skipta neinu máli. Skínandi hlutur sem
leit út eins og bók kom í búðirnar en var í
raun bara afsökun fyrir því að fara í partí.“
Því næst lýsir hann viku sem hann varði á
hótelherbergi í samfélagi við fjörutíu grömm
af heróíni, klámmyndir í sjónvarpinu og fötu
við hliðina á rúminu. Þegar hann fer í kynn-
ingarferðalagið fyrir sína fimmtu bók,
Glamorama (Glamúr í gegn), er hann svo
djúpt sokkinn að útgáfufyrirtækið ræður sér-
stakan höndlara til þess eins að sjá til þess
að hann sé edrú í viðtölum. Sem vitanlega
gengur ekki eftir. Ellis sprautar sig, sniffar
og reykir heróín við hvert tækifæri og er
nær dauða en lífi þegar auglýsingaferðalag-
inu lýkur.
Illa er sem sagt komið fyrir sögupersón-
unni en frásögnin af þessu tímabili er einkar
kraftmikil og öfgarnar eru slíkar að þær
verða fyndnar; Ellis virðist njóta þess að
segja sögur af sjálfum sér, sögur sem taka
stefnumið sitt frá fjölmiðlaðri ímynd hans og
undirbyggja hana enn frekar. Spurningar
vakna hins vegar um hversu trúverðugt þetta
endurlit í raun sé, nokkuð sem erfitt er að
svara en lesandi gerir einhvern veginn ráð
fyrir að þótt um öfgafulla og ýkta frásögn sé
að ræða sé bakgrunnurinn sannur; að hráefn-
ið sé raunverulegt hvernig svo sem það sé
kryddað. En kannski er það tilgangurinn,
ævisögulegt líkneski er skapað sem freistar
til ævisögulegra tenginga; talar sem sagt til
slúðurblaðalesandans innsti inni. Það að
spurningin um trúverðugleika þessa kafla
frásagnarinnar hefur leitað á bókaunnendur
er gefið skýrt til kynna í nýlegu hefti tíma-
ritsins Publishers Weekly þar sem opnugrein
ber saman æviferil Brets Eastons Ellis ann-
ars vegar og samnefndrar sögupersónu hins
vegar. Óþarfi er hins vegar að endursegja
niðurstöðu greinarinnar vegna þess að eitt af
því sem gerir endurlitið í bókinni jafn
skemmtilegt og raun ber vitni er hvernig efa-
semdir togast á við trúgirni í huga lesanda.
Hinn gullni meðalvegur
En meðan á öllu þessu stendur, frægðinni og
gleðinni, leggur Ellis jafnan umtalsverða
áherslu á að sofa hjá bæði stelpum og
strákum. Að viðurkenna þetta, ásamt mörgu
öðru, er hluti af játningaferlinu sem liggur
Ímynd og
Er bandaríski rithöfundurinn Bret Easton
Ellis fórnarlamb eigin frægðar? Þessi spurn-
ing er eitt af viðfangsefnum hans nýjustu
skáldsögu en þar yfirheyrir hann eigin höf-
undarímynd og ýkir hana á sama tíma.
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu