Tíminn - 14.08.1973, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Þriöjudagur 14. ágúst 1973.
Arnór Sigurjónsson:
Gorkúlan við
Arnarhól
ÉG skrapp til Reykjavikur I gær,
fimmtudaginn 2. ágúst. Erindiö
var aö hitta tengdason minn ný-
kominn frá Englandi. Ég haföi
beöiö hann fyrir kveöjur til kunn-
ingja minna i BexhiII-on-Sea, og
mig langaöi til aö frétta af þeim.
Bilstjórinn skildi viö mig á
Lækjargötu. Um leiö og ég steig á
götuna rakst ég á kunningja, sem
ég haföi eigi hitt I mörg ár. Hann
tók mér fagnandi. „Nú skal ég
sýna þér dýröarljóma framtiöar-
innar hér i Reykjavlk” sagöi
hann. „Þaö er geysileg gorkúla,',
sem undirbúiö er aö láta vaxa hér
viö Arnarhól. Ég er viss um , aö
þú veröur svo hrifinn, aö þú getur
oröiö hundrað ára. Ég sá i íslend-
ingaþáttum Tlmans, að þú varðst
áttræöur I vor. Ég óska þér til
hamingju meö þaö og vona aö þér
geti enn oröiö langra lifdaga auö-
iö, og nú skal ég hjálpa þér til
þess. En fyrst sklulum viö fá okk-
ur kaffi”.
Hann leiddi mig óvart fram hjá
kaffihúsinu I bókabúö og keypti
þar Visi, ekki nýtt blað, heldur
nokkurra daga gamalt. Svo sneri
hann til baka og leiddi mig aö
veglegu kaffiboröi. Þar fletti
hann blaöinu, áöur en hann kall-
aöi eftir kaffinu. Þar blöstu við
teikningar af háu húsi á geysilega
stórum grunni, en viö teikningu
hússins var þaö eftirtektarverö-
ast, aö þaö varð umfangsmeira
þvi hærra, sem þaö reis af grunn-
inum „Littu nú á dýrðina” sagöi
hann „þarna er teikningin af
gorkúlunni, þó ekki eins og hún á
aö veröa fullgerö, heldur á aö
koma ofan á þetta sundlaug meö
hvolfþaki, og þá er gorkúlan kom-
in öll”.Svo bætti hann við lágum
rómi, eins og hann væri ekki leng-
ur að tala viö mig heldur viö
sjálfan sig. „Upp á hvolfþakinu
eiga aö koma stórar forngrýti-
myndir af bankamálaráöherran-
um og yfirbankastjóranum I allri
sinni reisn.
Þar sem þeir horfast I augu og
haldast I hendur, hægri vinstri,
vinstri hægri, en hinir
bankastjorarnir sitja i djúpum
hægindastólum til hliöar við þá og
horfa á þá dolfallnir. Bankaráðs-
menn Seölabankans umlykja
þessa goðbornu sveit I dansstill-
ingu”.
Hann rétti mér blaöiö. Ég leit á
fyrirsögnina: Húsiö veröur byggt
úr islenzku grýti.„Hvaða grýti?”
spuröi ég.
„ÍJr Islenzku gabbró frá Einari
sáluga i Hvalnesi. Þaö er dýrast
og hefur mest áhrif á verðmæti
peninganna. Það er lika harðasta
steintegund hér á landi, þolir bezt
úrkomuna, getur staöizt þúsund
ára reng borið uppi öldum sam-
an, þetta minnismerki um is-
lenzka fjármálastjórn, banka-
málaráöherrann, aöalbanka-
stjórann og bankaráðsmenn
Seölabankans”. „Sjáöu undir-
stööuna að þessari fyrirhuguöu
vöruskemmu”, eins og Guö-
mundur arkitekt kallar gorkúl-
una”, hóf hann svo til máls aö
nýju. „Þessi undirstaða á aö
minna á mykjuskán, sem gorkúl-
an vex upp úr. Hún er rúmlega
dagslátta aö stærð, 2940 fermetr-
ar, tvær hæöir, aöallega
hugsuö sem bllageymsla.
Bankahöllin, imynd fjármála
landsins á aö standa á bilum
Annars eiga allra neöst aö vera
fjárhirzlur, brennsla, götun og
tæknibæunaöur, «ins og þú getur
lesiö I blaöinu”.
„Hvaö á þetta aö kosta?”
spuröi ég. „Þaö á hér um bil ekk-
ert aö kosta, segja þeir I Seöla-
bankanum, aöeins 200-300 millj.
Islenzkra króna. En áætlunin er
vlst oröin nokkurra ára, þaö er
svo langt siöan Seölabankinn fékk
löngun til aö byggja sér hús og
peningarnir hafa ekki hækkað i
veröi siðan. Svo er sundlaugin
ekki I áætluninni og ekki mynda-
stytturnar. Einnig gætu
peningarnir haldiö áfram aö
rýrna þar til byggingunni er lok-
iö. Ætli hún kunni ekki aö kcsta
einn milljarð, ef henni yrði lokiö á
morgun, tvo milljaröa, ef henni
yröi ekki lokiö fyrr en aö ári. Ef
byggingin tæki álika langan tima
og bygging Péturskirkjunnar i
Róm, þoriég ekki aö nefna neina
upphæö kostnaöarverös hennar”.
Ég andvarpaöi: „Eru menn
hrifnir af þessu hér I Reykjavik? ”
„Þeir sem mest mega sin.
„Mikil eru verkin guös, en meiri
eru þó verkin mannanna”, sagði
karlinn. Guömundur arkitekt
oröar þaö svona: „Arnarhóll
veröur nærri eins og kvos, ef
fyrirhuguö vöruskemma ris
upp”. Góöborgararnir segja aö
peningarnir geymist bezt I föstu”.
Viö lögöum leiö okkar á Arnar-
hólinn, aö Ingólfsstyttunni, þaðan
niöur þangaö, sem veriö var aö
ryöja grunninn aö „fyrirhugaöri
vöruskemmu”. Þar var mikiö
um að vera. „Hver ber ábyrgöina
á þessu”? spuröi ég.
„Auðvitaö rikisstjórnin og
Seölabankinn, aðallega banka-
málaráöherrann og yfirbanka-
stórinn”.
Ég er fylgismaöur rikis-
stjórnarinnar og finnst ég eiga
afarlitinn hlut i Seölabankanum.
Mér rann blóðið til skyldunnar:
„Þetta var ekki satt. Lúövik á
engan hlut i þessu og Jóhannes
ekki heldur. Ég veit það. Þeir
hafa sagt þaö sjálfir. Jóhannes
sagöi reyndar, að bankaráö
Seölabankans réöi þessu”. bætti
ég viö til þess aö fullyröa ekki of
mikiö. Ofurlitiö bros færöist út i
vinstra munnvikið á vini minum!
„Auövitaö eru bankaráösmenn
Seölabankans enginn smámenni,
Ragnar Olafsson er skólabróöir
Gisla Guömundssonar, sem
sagöur er vitrasti maöur Fram-
sóknarflokksins, án þess aö menn
hafi orðiö þess varir. Birgir
Kjaran hefur smekk fyrir fallegt
landslag utan Arnarhóls, Ingi R.
Helgason er mér sagt aö sé
heiöarlegasti lögfræöingur,
Sverrir Júliusson, sem þekkir
alla fiska á sjó og landi, Sigurjón i
Freyju þekkir brjóstsykur frá
kandissykii. Enginn þeirra er
pólitiskur biltingamaöur, þeir
taka engin laun fyrir starf sitt við
bankann önnur en þau aö boröa
hádegisverð á mánudögum með
bankastjórunum, til þess að hafa
ráö undir hverju rifi alla starfs-
vikuna. Þvi er enginn hætta á, að
Framkvæmdaráö rikisins á
Rauöarárstig 31 snúi á þá. Hitt
gæti verið, aö þeir freistuöust til
aö gera þaö, sem Framkvæmda-
stofnunin bannar þeim, þess
vegna segja sumir, aö sú stofnun
beri raunverulega ábyrgö á vöru-
skemmunni”. Fyrst ég var
kominn niöur aö höfn Reykja-
vikurborgar, þótti mér skynsam-
legt aö ganga á fund skattsjóra
borgarinnar, Halldórs Sigfús-
sonar. Skattstofan haföi reiknaö
mér 200 þús kr. meiri skatttekjur
en ég haföi taliö fram og mér þótti
þaö of mikiö. Halldór lét einhvern
endurskoðara sinn endurskoöa
þetta, en sagöi mér á meöan
frægöarsögur af Jónasi frá
Hriflu, sem hann vissi, að veitti
ekki af til sáluhjálpar. I þetta
sinn sagöi hánn mér sögu úr
kennslustund hjá Jónasi, og var
sagan af skáldunum Hannesi
Hafstein og Einari Benedikts-
syni. Milli þeirra var skáldarigur,
en báöa langaði til aö þvi lyki og
nytu þeir viröingu og vináttu
hvors annars. Hannes átti einu
sinni leið um Lundúnaborg, en
vegur Einars var þar mestur.
Þaö tækifæri vildi Einar notfæra
sér I þessu skyni og bauö Hannesi
til kvöldveröar. Þegar Hannes
bar þar að dyrum stóöu tveir fil-
efldir blámenn vörö viö dyr
Einars. Hannes var hugdjarfur
maöur og kurteis hneigöi sig
fyrir blámönnunum og kvaddi
dyra. Einar tók virðulega á móti
honum i fordyrinu. Vel fór á meö
þeim skáldunum i veizlusalnum.
En er leiö aö_ náttmálum, lét
Hannes þess hógværlega getið að
sig heföi illa dreymt næstliöna
nótt og litiö sofið og fýsti sig nú I
næturstað. Lét Einar blá-
menninga fylgja honum þegar til
gististaöarins. Þessa sögu hefi ég
ekki heyrt en ég kunni framhald
hennar: Hannesi varð ekki
svefnsamt er til gististaðarins
kom fyrr en hann haföi fest á blað
ljóð þetta, er sýnir hvilik áhrif
Einar hefur haft á hann um
kvöldið.
Aldrei gól á hástokk hjaiísins
hærra blakkur svanur gors,
hár i eigin hæstri Imynd
höfuöskáldiö eignarfallsins.
Byltir höföi helgur fors.
Brot á óö er smekksins frisynd
Trygging setur sala landsins
sögurétti Islendingsins
Þetta er stefna þjóöarstrandsins,
þrumudraumur skálddremg-
ingsins.
Þegar sagnfræöi Jónasar og
skáldsnilld Einars og Hannesar
höföu tekiö huga minn, sá ég i
anda, hvernig gengið yröi frá for-
dyri gorkúlunnar viö Arnarhól.
Geröur yröi pallur frá kúlunni út
aö Ingólfsstyttunni, og anddyriö
aö móttökuhæö bankastjóranna
byggt á þeim palli þannig, að Ing-
ólfsstyttan yröi til annarrar
handa við dyrnar, en stytta af
Guömundi arkitekt hússins til
hinnar handarinnar og þessir
tveir máttarstólpar héldu vörö
viö dyrnar likt og blámenn
Einars, nema hvað þeir yröu aö
sjálfsögöu málaöir hvitir. Þá yröi
viröulegt aö sjá bankastjórana
taka á móti tignum gestum i for-
dyrinu.
Næst þurfti ég aö hitta Björn
Þorsteinsson háskólakennara I
tslendingasögu Ég haföi skrifaö
fyrir hann ritgerö um jarömat
hér á landi frá 1100 til 1846 til
birtingar I Sögu timariti
Sögufélagsins. En svo höfðu oröiö
ritstjóraskipti viö timaritiö og
voru yngri sagnfræðingar við þvi
teknir. Þeir vildu fella aöalefniö
úr ritgerö minni og fá mig til aö
breyta hinu, liklega skrifa það aö
nýju. Um þetta þurfti ég að tala
viö Björn, og svo var ég aö hugsa
um að kaupa mig inn I fornrita-
samkunduna, sem var aö hefjast I
Arnasafni og Háskólanum. Ég
átti ágætar samræður viö Björn.
Hann haföi i höndum og afhenti
mér þaö, sem nýju ritstjórarnir
heföu enn i höndum og lána mér
til lesturs erindin, sem flutt yröu
á fornritasamkundunni. Mér féll
aö visu illa að hafa falliö á minu
söguprófi, en þaö haföi ég gert
áöur, m.a. hjá Benedikt frá Hoft-
eigi. En þetta var nú reyndar ekki
nema hljóölát ábending um, aö ég
skyldi hætta minu sögugrúski i
ellinni og sjálfsagt aö taka henni
vel og vera ekki til sýnis á forn-
ritasamkundunni. Ég gat svo sem
haldið áfram minu grúski fyrir
þvi, ef ég léti ekki á þvi bera.
Björn fylgdi mér svo á Umferða-
miöstöðina áleiöis heim I elli-
heimiliö.
Ég var miður min, er ég kom
heim I elliheimilið hans Gisla I
Hveragerði og naut þess ekki, þó
aö vel færi um mig. „Er litli
drengurinn minn þreyttur eftir
feröina, eða leiðist honum þaö aö
hafa hætt viö aö sitja fornrita-
fyrirlestrana?” spuröi konan min
og strauk mér um hárið. „Nei”,
sagöi ég. „Eins og þú mannst
vorum viö hrædd um, að ég væri
ekki fær um að sitja undir fyrir-
lestrunum, og er ég viss um að
þaö er rétt. Þú trúir þvi liklega
ekki, aö ég hef áhyggjur af Seðla-
banka Islands og rikisstjórninni
okkar. Seölabankinn er farinn aö
byggja sér höll utan i Arnarhól og
ég heyröi þannig um það talaö, að
hugur minn beygðist allur aö þvi
og afleiðingum þess, lika þegar
önnur umræöuefni voru vakin”.
Ég sagði ekki fleira.
Þess er varla von aö nokkur viti
aö mér er ekki sama um Seðla-
banka lslands. Ég átti einu sinni
fyrir löngu, fyrir siöari heims-
styrjöld, sæti I gömlu Rauðku, og
þar var mér ekkert eins hugleikiö
og stofnun sérstaks Seölabanka á
tslandi. Við Finnbogi Rútur
sömdum frumvarp um stofnun
sliks banka og fengum sænskan
hagfræöing, Erik Lundberg, til aö
fægja þaö. Emil Jónsson flutti
þaðan siöan á Alþingi. 1 þann tiö
komst þaö ekki lengra, en nokkur
slitur úr þvi voru siöan tekin i lög
þess Seðlabanka, sem viö eigum
nú. Min örlög uröu hins vegar
þau, aö ég hvarf frá þessum
málum og hef engin afskipti haft
af Seölabankanum. En ég geröi
mér vonir um mikinn hlut hans,
einkum eftir þaö, aö sonur viidi-
skennara mins, Siguröar
Nordals, tók við stjórn hans.
1 ferö minni til Reykjavlkur
haföi Veriö steýpt yfir mig baöi úr
isulullkrapi um starf og fyrir-
ætlanir þessa banka okkar.
Vissulega voru öfgar I þvi baöi, og
sumt meinfýsnir skáldaórar, en
þaö hafði samt orkaö svo á mig,
aö ég gat ekki um annaö hugsaö.
Gömlu hugmyndir mfnar um
Seðlabanka munu nú þykja
barnaskapur, en þær hafa fylgt
mér (eins og draugur? )og bundiö
skilning minn. Ekki hugsuöum
viö Rútur okkur Seölabankann
sem yfirlætisstofnun, sem byggði
sér slika höll, aö hún geröi Arnar-
hól I Reykjavik að kvos. Hann átti
bara aö veröa eins konar trygging
þess, aö fjármál okkar, einkum
lánveitingarnar færu ekki I
heimskulegar öfgar og óreiðu,
heldur væru I skynsamlegu hófi,
svo aö verðgildi peninga okkar
gætu haldizt á réttum kili. Okkur
var ljóst aö hér á íslandi þurfti
margt að gera eftir margra alda
kyrrstööu, en okkar mesta hætta
væri, að fjárfesting okkar vildi
ööru hvoru verða meiri en við
heföum fé og krafta til. Þá gæti
fariö eins og þegar bátur hallast,
að allt færi I þaö boröiö, er hann
hallast I, svo aö hann fylltist og
sykki. Frá þvl átti Seölabankinn
aö vernda þjóö okkar.
Nú höfum viö ár eftir ár f járfest
I margskonar framkvæmdum,
miklu meira en viö höfum aflaö
umfram kostnaðinn viö öflun
tekna okkar. Þetta hefur valdiö
þvl, aö peningar okkar, sem ekki
eru annað en ávisanir á framleidd
verömæti, hafa falliö I veröi ár
frá ári. Viö höfum blekkt okkur
meö þvi aö kalla þetta „dýrtið”,
en þaö er ekkert annað en þaö, að
viö höfum lifað og framkvæmt
um efni fram, og sumt af þvi, sem
viö höfum gert er óþarft og
gangslaust, jafnvel skaölegt. Þvi
meira sem viö höfum fram-
kvæmt umfram efni, og þvi meira
sem af þvi hefur veriö þarflaust,
þvi meira hefur veröfall peninga
okkar, ávisananna, oröið. Þær
eru nú orönar meira en hundraö
sinnum verðminni en fyrir heims-
styrjöldina, þegar við Rútur
vildum stofna Seðlabanka til að
tryggja gildi þeirra. Svo mikiö
hefur verðgildi þeirra hrapaö, aö
viö erum hættir að finna þaö og
sjá, nema helzt þannig að lesa um
þaö tölur. Seðlabanki okkar hefur
ekki reynzt þvi vaxinn að veita
nokkra tryggingu gegn þessu.
Hann hefur látið nægja að segja
okkur frá þvi, að málin hafi nú
tekið þessa stefnu og fyrir þvi séu
margar ástæður, en raun-
verulega komi honum þetta ekki
viö og hann geti ekki viö þaö ráöiö
og þvi láti hann þetta fara sem
fara vill. Og stundum hefur hann
jafnvel heldur flýtt fyrir þvi. En
hann hefur þó aldrei, svo mikiö
bæri á, veriö til fyrirmyndar aö
þessu leyti, fyrr en nú, er hann
byrjar að reisa stórhýsi, sem
hann hefur ekkert meö aö gera,
einmitt þegar meira leggst út i
það borö þjóðarskútunnar en
nokkru sinni fyrr, og hún hallast
svo, aö aldrei hefur veriö meiri
Framhald á bls. 19