Tíminn - 30.08.1973, Side 9

Fimmtudagur 30. ágúst 1973.
TÍMINN
9
burðaraðferðina tortryggilega
aöeins vara við takmörkum henn-
ar „Públikum” hlýtur fyrr eða
siðar að neyðast til að gera það
upp við sig, hvort óhlutbundið
listaverk er mynd i sögulegum og
mannlegum skilningi. Ekki er
grunlaust um, að fólk hyggi óhlut-
bundna list eitthvað loftkennt.
Samt er vonandi,að það þyki
þakkarvert að tekinn sé af allur
vafi i þvi sambandi. Tuttugasta
öldin hefur teygt svo hugtakið
mynd, að meira „bió” af þvi tagi
fer senn að snúastu upp i vansa.
Þetta er enn einn flöturinn á hin-
um margstrenda aðskiljanleik. A
mynd endilega að „blifa” um ald-
ur og eilifð og dæmast sem slik?
Má hún ekki vera skissa, hug-
detta, eða blátt áfram loftsteinn,
sem ráknar næturmyrkrið andar-
tak. Sker ekki i augun, hve þetta
stjónarmið er fráleitt? Dæma-
lausir snillingar erum við
annars! Mynd, sem ekki er hægt
að alhæfa fyrir smekk og inn-
stillingu allra tima er húmbúkk.
Jafnvel Einstein verður að
óalandi og óferjandi mohaus i
þessu tilliti. Einu og aðeins einu
vill höfundur þessa pistils visa al-
gerlega á bug og það er að gagn
rýnandinn eða listrýnirinn sé
nauðsynlegur tengiliður milli
„públikums” og listamannsins.
Gagnrýni eða listrýni er ofur
einfaldlega list út af fyrir sig,
mismunandi góð vara rétt eins og
önnur mannanna verk. Þá er svo
málum komið, að skoðandinn
stendur einn og óstuddur i þeirri
baráttu að koma myndinni fyrir
sig, ef svo mætti að orði komast.
Það eru ekki mörg heilræðin, sem
hægt er að gefa undir slikum
kringumstæðum. Það er ein
ásjónan á marghöfða guði hins
aðskiljanlega. Mynd getur virzt
eintóm lausatök við fyrstu sýn,
ekki sizt i heimi, sem grautar
saman heild og einhvers konar
„tillögðum” gordonshnút boða og
íjanna, loftkenndra kerfa og
formúlna. Að hreppa óbrigðult
myndskyn er áþekkt æskuórum
okkar um að komast undir regn-
bogann. Hið aðskiljanlega smýg-
ur gegnum alla múra, sem við
reisum og ýtir okkur út i baráttu,
sem hefur engan fyrirsjáanlegan
endir. Þá er hollt að rifja upp
vonina um einingu, þessa fjar-
stæðukenndu von, sem eftir allt
saman er hinn þrjóskufulli hvati
látlausrar framsóknar og sem
mun samhæfa aðgerðir okkar
fyrr eða síðar. Tökum til sæmis
sértakið, sem svo grátlega oft
virðist vera i senn keppikefli
listamannsins og kvarði skoðand-
ans. Ber það ekki keim af hálf-
geröri „plattlist”, að slægjast eft-
ir þvi að taka sig út úr, en láta allt
annað lönd og leið. Nærri má
geta, hvort annað er samt ekki
látið i veðri vaka, svo sem jafnan
fyrr i skyldum tilvikum. Að visu
leikur á ýmsum áttum i list-
heiminum, en þó að djarfi i nýja
merkjasteina verður eftir sem
áður jafnmikið rúm fyrir vafa-
samar tilhneigingar og þvi bezt
að vera á verði. Nátengt þessu er
sú árátta að ýta á eftir públikum
og listamanninum með opin-
berri gagnrýni i þvi skyni að fella
hveria minnstu fráviksvellu á
Það þarf vissa æfingu i sjómennt til að koma auga á
óumdeilanlegt gildi þessarar myndar,
sem Jules Olitski nefnir „skyrta”.
fo’rmsviðinu fyrst að við
teknum smekk áður en nokkur
viðurkenning kemur til mála.
Ahugaleysi er iðgjald þessa stein-
gelda andrúmslofts. Skoðandan-
um er ýkjulaust vorkunnarmál,
þó að hann nái ekki ætið áttum i
moldroki þversagna og ruglandi á
listasviðinu. Engum þarf heldur
að koma á óvart, þó að úttekt á
eftirtekjunni valdi vonbrigðum.
Einhver versti dragbitur á list er
hátiðleikaskrúð, sem drepur i
dróma næmi fólks á hina eigin-
legu „absolútt” nauðsyn listar-
innar, þar sem við þráum jú upp-
hafningu. Eða um hvað snýst lif-
ið? Þvi að velta vanmætti sinum
yfir á venjulegar, grallaralausar
manneskjur með óbrenglað
brjóstvit, aðeins fyrir þá sök, að
þeir eru i hlut eiga, sjá ekki út
fyrir fallvelti þessa stutta glampa
á sjónvarpsskermi alheimsins,
sem við köllum vort jarðneska lif,
siflaggandi svart-hvitum
hauskúpufána útþurrkunar,
hrokafullir, en um fram allt
brjóstumkennanlegir i eðlilegum
vandræðum sinum. Abyrgir aðilj-
ar, sem ræða framtið lifsins á
jörðinni, vara við lifsgæða kapp-
hlaupinu og afleiðingum þess, en
benda þess i stað á lifsfyllinguna
sem hina einu varanlegu lausn.
Verði búið að eitra svo þann eina
jarðveg, sem fær er um að taka
viö og koma upp útsæði hins
nýja mannlifs þegar til á að taka
til hvaða úrræðis gripum við þá?
Enn einu sinni verður skoöandinn
að greiða úr flækju hins að-
skiljanlega. Og það er vissulega
hlutverk hans.
Gisli Magnússon.
(íslendingar) séum þegar komnir
mjög nálægt þeirri tölu, sem
hæfilegt væri að miða við”, og á
hann þá viö æskilegt hámark
ibúafjölda i landinu. Ekki er nú
risið hátt. Vill hann láta „taka
upp skipulega baráttu fyrir þvi,
að ekki verði farið yfir það há-
mark. Hér er það ekki aðeins
fjölgun Islendinga sjálfra, sem
m'áli skiptir, heldur einnig að-
flutningur erlendra manna”. Svo
mörg eru doktorsins orð.
Nú er sjálfsagt vandalitið að
lögbanna aðflutning erlendra
manna, enda þótt vel mætti svo
fara, að fyrir litið kæmi, verður
siðar að þvi vikið. En með hverj-
um hætti vill þ.S. „taka upp
skipulega baráttu fyrir þvi”, að
Islendingum fjölgi ekki? A að
taka upp fóstureyðingar i stórum
stil? Að farga lifi i móðurkviði er
villimannleg aðferð, jafnvel þótt
réttmætt kunni að vera i stöku til-
viki. A að örva ungt fólk til að
flytja úr landi, eða hreinlega visa
þvi brott? Mér er nú einu sinni
sVo farið,að ég sé blóðum blóðug-
um augum eftir hverjum Islend-
ingi, sem hverfur úr landi. I
hjarta minu áfellist ég þá ungu
menn, sem þiggja úr hendi
þjóöfélagsins hundruð þúsunda til
þess að þroska vit sitt, manndóm
og menntun, en eyða svo starfs-
kröftum sinum ollum i þágu
framandi þjóða i staö þess að
helga þá ættjörðinni, sem ól þá,
og þjóðinni, sem keypti i þá vitið
og þekkinguna. Ugglaust er ég of
dómharður á stundum, get ekki
að þvi gert. Og er ekki skuldin
of oft illa goldin?
Fóstureyðingar. Brottvisun
æskufólks úr landi. Er þetta það
sem koma skal?
Ég verð að taka undir með dr.
Birni háskólabókaverði:
„Staða vor og tilheyrandi
skyldur meðal allra Evrópu-
þjóða, að Lúxemborg ógleymdri,
krefst framhalds á þvi, að Islend-
ingar geri sig ekki sjálfir að til-
tölulega smærra krypplingsriki,
enda er ósennilegt, at það út af
fyrir sig yki fjárráð á nef hvert
eöa létti skattbyrði á ihaldinu”.
V.
Margvislegur háski blasir við
þessari fámennu þjóð, ef hún ugg-
irekki að sér. Olnbogarými þverr
viða um heim, landþrengsli mikil
og mannfjöldi þvilikur i mörgum
löndum, að út af flóir á alla vegu.
Vér tslendingar, sára fámenn
þjóð, búum hins vegar i stóru og
góðu landi, sem fætt gæti fjöl-
menni, en er enn litt byggt og
numið. Og þá ris spurningin:
Hversu lengi helzt tslendingum á
sinu stóra og góða landi, ef þá
brestur vilja og manndóm til að
byggja landið — byggja það allt
og nýta það vei? Ég varpaði
þessari spurningu fyrst fram fyr-
ir einum 20-30 árum. Svo hafa
fleiri spurt. Hættan er að sjálf-
sögðu mörgum ljós. Þó eigi öll-
um. Það sýnir erindi dr. Þ.S.
Hann óttast, að veruleg
mannfjölgun á tslandi muni leiða
til þess, aö þjóðin glati „þeim
verðmætum, sem okkur eru kær-
ust og aldrei verða metin til fjár
þeim verðmætum sem fólgin eru i
frjálsu umhverfi og hinni
ósnortnu náttúru, sem fámenniö
hefur tryggt okkur hingað til”.
Vissulega er þarna nokkur
hætta . En hvað þá ef til kæmi
innstreymi erlendra manna i
bólfestuskyni — misjafns lýös,
eins og gengur? Vist er um það,
að allt of margir tslendingar eru
hirðulausir sóðar. A hinn bóginn
hafa þeir til að bera nógsamlegt
vit og þekkingu til að búa svo að
náttúru þessa blessaða lands, að
eigi valdi spjöllum til ævarandi
tjóns. Verður að treysta þvi, að
þeim lærist að haga sér eins og
siðaðir menn i samlifi sinu við
landið og náttúru þess. Þá ætti is-
lenzk þjóð naumast tilverurétt, ef
reisa þyrfti — með fóstureyðing-
um, með brottvisun úr landi eða
með enn öðrum örþrifaráðum —
skorður við eðlilegri fólksfjölgun
til bjargar „þeim verðmætum,
sem fólgin eru i frjálsu umhverli
og hinni ósnortnu náttúru, sem
fámennið hefur tryggt okkur
hingað til ’, svo að endurtekin séu
orð dr. Þorst.
VI.
Utvarpserindi dr. Þ.S. var flutt
af alvöru og festu og stakk að þvi
leyti mjög i stúf við ritstjórnar-
greinar ihaldsblaðanna um land-
helgismálið, sem mótaðar eru
flestar af haltu-mér-slepptu-
mér-stefnu og bera ótviræð-
an vott þrautþjálfun ritstjór-
anna i þeirri list, að steypa sér
kollhnis og fara i gegnum
sjálfa sig. Það er iþrótt tyrir sig.
Skrif ihaldsblaðanna bera þess
fyrst og fremst merki, að það eru
hatursfullir stjórnarandstæöing-
ar, sem á pennanum halda. Þeir
skirrast ekki við að nota land-
helgismálið til illvigra árása á
rikisstjórnina, en hvetja þó i öðru
orðinu til þjóðareiningar. Þeir
þora hvergi að stiga niður föstum
fótum. Þeir ganga á glóðum.
Dr. Þorsteinn kemur til dyr-
anna eins og hann er klæddur.
Það er allrar virðingar vert. En
ég held að kenningar hans og
staðhæfingar séu varhugaverðar,
jafnvel háskalegar. Ég held
t.a.m. að hvatningin um sam-
stööu i landhelgismálinu sé
hvorki „heimskuleg” né „skað-
leg”. Er ekki einmitt samstaðan
öruggasta vopnið, ef til vill eina
vopnið, sem okkur kann að endast
til sigurs? Ég held lika, að eigi nái
nokkurri átt „að taka upp skipu-
íega baráttu fyrir þvi, að tslend-
ingum fjölgi eigi teljandi frá þvi,
sem nú er. Dr. Þ.S. ér vafalaust
mætur maður. En ég er ákaflega
andvigur þeim skoðunum, er
hann varpaði fram i erindi sinu.
Þvi eru þessar linur skrifaðar.
— Og ég, sem hef litið upp til
stjarnfræðinga og alla tið haldið,
að þeir hlytu að vera manna
viðsýnastir.