Tíminn - 21.12.1976, Page 12

12
ÞriOjudagur 21. desember 1976
Óttinn
við
þögnina
Þorgeir Þorgeirsson: Einleikur
á glansmynd. Iöunn. Reykjavlk
1976. 144 bls.
A kápubaki þessarar bókar
stendur aö hún „fjalli m.a. um
hin óhugnanlegu glæpamál
samtimans”. Þetta er vitaskuld
auglýsingabrella. Bókin
„fjallar” alls ekki um þau mál
sem fólk hefur mest haft milli
tannanna siöustu misseri og
enginn veit enn hvernig eru til
komin. Þeirlesendursem vænta
þess aö fá hér i hendur æsilegan
glæparóman munu gripa i tómt.
Samt er trúlegt aö hin mikla
umræöa um afbrotamál og viö-
tæka glæpahringi sé kveikja
þessarar sögu. Hvaö sem ööru
liöurer hún gripin beint úrsam-
tiöinni.
Þjóöfélagsskilningur Þor-
geirs Þorgeirssonar er raunar
kunnur af fyrri verkum hans.
Nýjungin i þessari sögu felst i
formi hennar. Fyrri sögur
höfundar eru i heföbundnum
raunsæissniöum, Einleikur á
glansmyndfer hins vegar fram
á mörkum raunsæis og fantasiu.
Þetta frávik viröist til þess ætl-
aö aö setja óhrjáleika samtiöar-
innar i skærara ljós. öfugsnúnu
þjóöfélagi er kannski bezt lýst á
þennan hátt. Hitt er svo annaö
mál hvort formtilraun höfundar,
hefur tekizt eins og til stóö. j
Að formi til skiptist sagan i
samtöl, endurtekningar og
skýrslur.Samtökin eiga sér stað
i hugskoti manns sem starfar á
vegum skuggalegra félagssam-
taka og er raunar i þjónustu
glæpahrings á æöstu stööum.
Utan frá séö er hann vitaskuld
heiðvirður borgari. Þessi sam-
töl mynda umgerö verksins. Sá
sögumaður sem þar mælir viö
skrásetjarann, hinn óboöna
gest, veröur siöan „fyrsta per-
sóna” i „endurtekningunum”.
En frásagnaraöferöin er flókn-
ari en þetta. Endurtekingarnar
fara fram á ókennilegu plani, ef
svo má segja, mörkum draums
og vöku eða vöku og martraöar.
Loks eru skýrslurnar skráöar i
stil lögfræöilegra gerninga, sú
seinni dómsniöurstaöa i
nauögunarmáli. Veröur þetta
nokkuö kynleg blanda.
Einleikur á glansmynd ér á
kápubaki nefnd „ofur-raunsæ
lýsing”. Hér er meö öörum orö-
um á ferö súrrealiskt verk: Is-
lenzka oröiö er bókstafleg þýö-
ing. Súrrealismi hefur verið
skilgreindur svo á islenzku
(Hannes Pétursson: Bókmennt-
ir): „Með honum er stefnt aö
þvi aö túlka veruleikann eins og
hann speglast i dulvituöu sálar-
lifi einstaklingsins, draumum
hans og óheftum hugmynda-
tengslum, venjubundin mörk
milli draums og veruleika, f jar-.
stæðu og röklegrar skynsemi
eru þurrkuð burt. Sáust i þessu
skýr áhrif frá kenningum
Freuds....”
fíg fæ ekki betur séð en saga'
Þorgeirs Þorgeirssonar falli að
ýmsu leyti vel aö þessari skil-
greiningu. En þó hér sé saman
slungiö veruleika og illum
draumi svo að skil verða oft
óglögg eru skirskotaniif i
áþreifanlega, hversdagslega
hluti aldrei fjarri. Tökum til
skýringar upphaf fyrstu endur-
tekningar:
„Formaður undirbúnings-
nefndarinnar situr nú loks bros-
andi i draumi sjórekna liksins.
Strangt tekið er hann þvi lög-
lega afsakaöur.
I rauninni er þetta hávisinda-
legur draumur þar sem sólin
stendur kyrr i hádegisstaö og
biður eftir þvi að þögninni
sloti. Hvitfextar öldur eru reiöu-
búnar aö falla aö landi undir
eins og brimgnýrinn hefst.
Þannig er allt hvaö ööru háö.
Og meir en þaö.
Draumurinn er tilraun sem
upphaglega var kostuð af Hug-
visindadeild Atlantshafsbanda-
Þorgeir Þorgeirsson
lagsins. Þegar bandalagið flutti
til Briissel þá glataðist deildin i
flutningunum. Nema henni hafi
verið rænt af skæruliöum.”
I lýsingu súrrealismans hér
að framan var drepiö á kenn-
ingar Freuds. A þeim hafa sem
kunnugt er veriö reistar bók-
menntir sem marxistar hafa
yfirleitt i litlum hávegum. Tii
þessarar sögu er nefndur sál-
fræöingur sem talar um „viö-
fangslausa ödipusarduld”. En
kenningum hans er visað á bug
með spotti enda séu þær and-
félagslegar: „Hann treöur öllu
niörá sérlegt og persónulegt
einkaplan. Vandamál þin koma
ekki neinum öörum viö. Þú ert
alveg sérstakur. Og þaö skritna
er aö þessa leiö fer Hann til aö
hæfa þig — og aöra — að
stöðnuninni kringum okkur.
Persónulifsþvaöriö hans hefur
sinu hlutverki að gegna. Segöu
Honum þaö næst þegar Hann
plokkar þig.”
Nii er nóg komiö af tilvitnun-
um. En oröin sem siöast voru
tekin upp hygg ég að beri
meginviðhorfi höfundar glöggt
vitni. „Félagslegt samhengi”
virðisthonum rikti huga, svo að
gripið sé til tizkuorðtaks. Sagan
lvsir úrkynjun, firringu i sinni
dekkstu mynd. Hún leiöir
til tortimingar. Ytra borö sam-
félagsins likist glansmynd:j
þegar henni er svipt burt kemur
rotnunin i ljós. Og þessari úr-
kynjun fylgir ótti viö þögnina.
Hún er eins konar leioarminni
þessa verks, umlykur hiö
ófrjóa, afkáralega og
grimmdarfulla lif sem sagan
lýsir. Aö sögulokum stefnir hún
heim til sögumannsins, sem sit-
ur i tómlegu nýju einbýlishúsi
sinu niður viö sjóinn.
Óhugnaöur, nöturleiki. Þannig
verður blæ þessarar sögu helzt
lýst. Hún er gróf og ruddafengin
með köflum. Aðfinslum vegna
þess má vitaskuld svara meö
þvi aö slikt sé liöur i raunsærri,
nánar til tekiö ofur-raunsærri
samfélagslýsingu verksins.
Þess er einnig vert aö geta að
höfundur tekur hiklaust upp i
söguna auðþekkjanleg efnis-
atriði af opinberum vettvangi.
Hreggviður Jónsson (reyndar
nafn úr nútiöar „menningar-
baráttu”) heldur guölastsræðu
sem gæti verið komin orðrétt
frá manni nokkru sem hefur
vakið á sér athygli með þrálát-
um kröfum um ógildingu
skirnarsáttmála sins. Agrip af
sögu Hótels Borgar getur hér að
lesa ásamt trúveröugri lýsingu
á drykkjumanni þar. Og i þriðju
endurtekningu segir af útför ný-
látins frásagnarmeistara
(reyndar nefndur skáldiö
gam la).
Þaö er alkunna aö Þorgeir
Þorgeirsson ræöur yfir persónu-
legum stil. Ritháttur hans er
meitlaður I þessari bók sem
fyrr. Raunar er eitt meginein-
kenni frásagnarinnar hve spar-
leg hún er, snubbótt. Myndvísi
höfundar er auðsæ eins og áöur.
Þó hygg ég að hvergi i bókum
Þorgeirs sé kafli sem meira
minnir á kvikmyndatækni en
upphaf þriöju endurtekningar.
Annars má segja um þann kafla
aö hann sé óþægilega kiljansk-
ur, sbr. figúruna Jónatan Svift.
Hvað sem einstökum köflum
bókarinn liöur hlýtur lesandinn
aö lokum aö spyrja um heildar-
áhrif hennar. Mér viröist þessa
sögu vanta slagkraft. Hún er
nosturslega stiluð og óhugnaö-
arstemmningin kemst til skila,
aö minnsta kosti meö köflum.
En hún stendur ekki undir sér
sem heildstæð samfélagslýsing.
Og þar sem það er yfirlýst
markmiö höfundar að bregöa
upp raunsærri samtiöarmynd
verðum viö aö meta hana i þvi
ljósi. Sagan er eins og útlinur aö
mynd. Lesandanum virðist ætl-
að að fylla hana. Vera má aö
öörum lánist það betur en undir-
rituöum. Aö minu mati er sagan
athyglisverð formtilraun, en
ekki annaö en tilraun. Ég hygg
aö raunsæisskyn Þorgeirs Þor-
geirssonar njóti sin mun betur i
episkum v'erkum á borö viö
Yfirvaldið. I þvi formi gæti
hann vafalaust unniö úr þeim
drögum til samtiöarlýsingar
sem hér er að finna.
í fyrra sendi Þorgeir frá sér
indæla bók meö bérnskuminn-
ingum Lineyjar Jóhannesdótt-
ur. Þaö eru skö-rp umskipti aö fá
nú ihendur þessa sögu frá sama l
höfundi. En Þorgeir hefur lag á 1
að koma lesendum á óvart. Þaö
eitt er ekki litils vert.
Gunnar Stefánsson
Sauðárkrókur:
ALDARGÖMUL LEIKSTARFSEMI
Leikstarfsemi á Sauöárkróki
er 100 ára gömul um þessar
mundir. Hefur þess veriö getiö i
blööum og kynnu sumir aö lita
svo á, aö óþarft sé að auka viö
þau lofsamlegu skrif. Þó má enn
árétta, aö hér hefur veriö unnið
þvilikt menningarstarf samfellt
aö kalla i heila öld, að til afreka
má telja, þegar alls er gætt.
Þætti mér sem eigi færi illa á^-
þvi aö menntamálaráöherra, sá
mæti maður, sem var gestur á
frumsýningu Leikfélags Sauö-
árkróks á Islandsklukkunni, sæi
það i einhverju við félagiö nú á
100 ára afmæli leikmenntar í
Skagafirði, hversu einlæga alúö
þaö hefur lagt viö að glæöa og
efla leiklistarmenningu I hérað-
inu.
Ætla mætti að fátæk félög úti
um land legöu stund á aö bjóða
upp á léttmeti frekar en verk,
sem hafa bókmenntagildi,
félagslegt gildi, mannlifsgiidi.
Og vissulega láta þau fljóta meö
sitthvað, sem aöeins er hægt að
hlæja að, en skilur litiö eöa ekk-
ert eftir. Þetta gera þau lika,
Þjóðleikhúsiö og Leikfélag
Reykjavikur — til að hressa upp
á fjárhaginn. En lahdsbyggöar-
félögin vita mætavel, aö sá er
ekki höfuðtilgangur sannrar
leikmenntar, aö koma fólki til
að hlæja, enda þótt hláturinn sé
hverjum manni hollur og heilsu-
samlegur. Er ánægjulegt aö
mega minnast þess, að Leikfé-
lag Sauöárkróks hefur sett á
sviö flest meiriháttar leikrit is-
lenzk, svo sem Skugga-Svein,
Nýársnóttina, Lénharö fógeta,
sagt, að óttinn reyndist ástæöu-
laus, svo er leikstjóra og leik-
endum fyrir að þakka. Sýningin
kom mér á óvart. Ég segi ekki,
að hún hafi verið gallalaus né
heldur aö hún hafi að öllu jafn-
azt á við sýningu Þjóðleikhúss-
ins. Hitt staðhæfi ég, að sýning-
in hefði sómt sér ágætlega hvar
sem var. Hún fór langt fram úr
þvi, sem ég þorði að vona, langt
fram úr þvi sem hægt var að bú-
ast viö og krefjast við alls ófull-
nægjandi skilyrði i ófullkomnu
húsi.
Freistandi væri að minnast á
frammistöðu einstakra leik-
enda, m.a. sakir þess, að þar
mætti fleira miklu segja
til lofs en lasts. En það yröi of
langt mál. Ef til vill kom mér
einna mest á óvarthversu góð
skil kornung stúlka og eigi
sviðsvön, Anna Arnadóttir,
geröi hinu vandasama hiutverki
Snæfriðar. Hins vegar mætti
telja til lýta, að sumum leikend-
um hætti stundum til að ofleika.
Meöalhófið er vandratað. En
þetta voru smámunir og rösk-
uðu á engan hátt ágætum
heildarsvip sýningarinnar.
Þess skal að lokum getið, að
Leikfél. Skr. lét gera myndar-
lega leikskrá i minningu 100 ára
leikstarfsemi á staðnum. Eru
þar m.a. þrjár stuttar ritgeröir
eftir Skagfirðingana Kristmund
Bjarnason, Indriöa G. Þor-
steinsson og Helga Hálfdánar-
son, fróðlegar og skemmtilegar,
sem vænta mátti.
10/12 ’76.
Gisli Magnússon
Fjalla-Eyvind,Galdra-Loft, Pilt
og stúlku, Mann og konu,
Gullna hliöiö, Skálholt, Storm-
inn o.fl., sum oftar en einu sinni,
og auk þess fjölmörg leikrit er-
lend, þ.á m. verk eins og Orðið
eftirKaj Munk og Mýs og menn
eftir Steinbeck.
Leikfélagiö hefur jafnan notiö
óskoraös stuönings óeigin-
gjarnra áhugamanna og löng-
um haft á að skipa góöum
leikurum, sumum úrvalsgóö-
um. Listamaöurinn Eyþór
Stefánsson hefur lengst allra
farið meö leikst jórn og jafnan af
einstakri smekkvisi. Þá hefur
Kári Jónsson veriö aðal-leik-
stjórinn siöustu 10-15 árin og
farnazt ágætlega, en Jónas Þór
Pálsson annazt leikmyndagerö
af mikilli prýði.
Ég efast um aö menn geri sér
þaö almennt ljóst, aö leikstjór-
inná jafnaöarlega mestan þátt i
þvi, hvort leiksýning tekst vel
eöa illa. Þar hefur Leikfélag
Sauöárkróks veriö sérstaklega
heppið. Leikstjórar þess hafa
reynzt starfi sinu vaxnir. Þeir
eiga ómældan þátt í gengi
félagsins. Þá má og eigi heldur
gleyma leiklistaráhuga Skag-
firðinga, hann hefur vissulega
veriö félaginu mikil hvatning til
dáöa. Til marks um þann áhuga
er m.a. það, að stofnaö var i
héraöinu fyrir nokkrum árum
annaö leikfélag, Leikfélag
Skagfirðinga i Varmahliö, og
hefur það farið vel af staö.
— Og svo var þaö Islands-
klukkan eöa Snæfriöur Islands-
sól, sem er hiö raunverulega
nafn leikritsins. Leikstjóri Gisli
Halldórsson, sá snilldarmaöur.
Hann hefur áöur stjórnað tveim
leikritum fyrir Leikfélag
Sauðárkróks. Þarf eigi aö efa,
aö leikendur hafa mikið af hon-
um lært og leikstjórn hans.
Frómt frá sagt var ég i vafa
um þaö, hvort ég ætti aö fara og
sjá Snæfriöi — og dró það raun-
ar i lengstu lög. Haföi tvivegis
áður séö leikinn á sviöi Þjóð-
leikhússins, þar sem var valinn
maður i hverju rúmi. Eftir
fjóröung aldar standa þau mér
enn lifandi fyrir hugskotssjón-
um i hlutverkum sinum Þor-
steinn ö„ Herdis, Brynjólfur,
Lárus, Haraldur, Emilia o.fl.
Mér þótti sem leikur þeirra væri
óviöjafnanlegur. Þvi óttaöist ég
að verða fyrir sárum vonbrigö-
um meö sýningu Leikfél. Skr.
Nú er ég himinlifandi aö geta
tslandsklukkan er sýnd á Sauöárkróki um þessar mundir. Myndin er af leikendum og starfsfólki.