Tíminn - 11.12.1977, Blaðsíða 12

12
l 'I I l( l{ II l[ H
Sunnudagur 11. desember 1977
Ólafur Jóhann Sigurósson:
SEIÐUR OG HÉLOG. Ur fórum
blaðamanns. Mál og menning.
Reykjavik 1977. 340 bls.
I síðasta ljóöi bókar Ólafs
Jóhanns Sigurðssonar, Að
brunnum, standa þessar linur:
Liða munu hriðir,
heiðmyrkur þverra,
hverfa hin táldrægu
hélog af slóðum,
þagna skulu raddir
rökkvaðra gilja
og dimmar kviður
við Dreyrá hljóðna.
Hér kemur fyrir orðið hélog
(villueldur, maurildi) sem höf
undur hefur nú tekið upp i nafn
sögunnar af reynslu Páls Jóns-
sonar biaðamanns á umrótstim-
um hernáms og striðsgróða.
Nafn bókarinnar bendir til þess
hve ljóðræn viðhorf eru Ólafi
Jóhanni töm, — og einnig felur
það i sér þá siðferðilegu afstöðu
sem mótar allan skáldskap
hans. Samfélagið var táldregið
á þessari tið, gullbjarminn sem
visaði leiðina var villuljós, og
seiður þulinn til beggja handa.
Sá er munur sögu og ljóðs að
ljóðið lætur uppi fullvissu um að
mannkindin verði heilskyggn á
ný: Liða munu hriðir. Kannski
verður endanleg niðurstaða af
sögu Páls Jónssonar hin sama
Enn er ferill hans ekki leiddur
til lykta: öllu heldur er loft
þrungið meiri ógn og skelfingu
en nokkru sinni fyrr þegar Seið
og hélogum lýkur 6. ágúst 1945,
daginn sem sprengja fellur á
Hirósimu. Viö vitum raunar
hver framvinda mála varð, á al-
þjóðavettvangi og hér heima.
Um feril Pál Jónssonar vitum
við ekki, aö öðru leyti en þvi að
hann framdi ,,glæp”, slikt
dyggðablóð sem hann var. Vitn-
eskjunnar um hvernig það bar
að hljótum við að biða um sinn.
Viðfangsefni höfundar i Seiði
og hélogum, eins og Gangvirk-
inu er tviþætt: að lýsa samfé-
lagi á hvörfum tveggja tiða, og
rekja þroskaferil ungs manns
sem sprottinn er úr gömlum
jarðvegi en hlýtur að fóta sig á
hálu svelli nýrrar aldar. Og þótt
sitthvað sé athyglisvert i samfé-
lagslýsingu verksins er þó ferill
Páls sýnu forvitnilegri, enda
kjarni verksins. I þvi ljósi skoð-
að hefur umhverfislýsingin
einkum það hlutverk að varpa
ljósi á eðlisþætti i fari Páls.
1 þessari stuttu umsögn er
ástæðulaust að rekja efni sög-
unnar eða gera grein fyrir öllu
þvi fólki sem við hana kemur.
Persónulýsingar eru nokkuð
misgóðar. Valþór ritstjóri og
Steindór Guðbrandsson mestu
lifi gæddir, einkum sá fyrrtaldi.
A hinn bóginn má sjá dæmi þess
sem lesendur Ólafs Jóhanns
þekkja, aö samúð og andúð liti
mannlýsingar um of. Þar er til
ólafur Jóhann Sigurðsson.
þekkja
sj álf an
að nefna konur þær sem Páll Gangvirkinu. Henni er lýst af
leigir hjá: Fyrst gömlu konuna nokkurri tilfinningasemi eins og
snauðu sem sagði meira af i fleiri gömlum konum i sögum
Ólafs. A hinn bóginn er Kamilla,
kona Bjarna Magnússonar
skrifstofustjóra, ágirndin og ill-
mennskan holdi klædd. Bóndi
hpnnar að visu með meira
.í??i?.rl.nsrnöti — Fleiri persónur
mætti hér telja, en allar eiga
það sammerkt að lif þeirra
tekur nýja stefnu þegar herinn
kemur: Kristin, unnusta Páls,
Jón Guðjónsson, Ragnhildur
matsölukona. Ferill hennar er
býsna dæmigerður fyrir þær
þjóðfélagsaðstæður sem nú
verða til, eins og að var vikið i
ritdómi á dögunum.
Páll Jónsson rifjar hér upp
sögu sina, reynir „til þrautar að
glöggva sig á sjálfum sér og
öðrum”. En hver er hann sjálf-
ur?
í Gangvirkinu fengum við að
vita nokkuð um uppvöxt og mót-
un Páls, þau siðaboð sem amma
hans innrætti honum og hann
likti við gangvirki sem tifar i
brjóstinu. Það er þagnað, en
Páll reynir enn að halda uppi
hlutleysisstefnu sinni gagnvart
þvi sem hernámssamfélagið
færir honum að höndum. Vissu-
lega er hann ekki mikill bógur,
skelfing umkomulaus i þessum
nýja heimi, eins og lýst er svo
grátbroslega i kaflanum um
hefnd Djúpfirðinganna tveggja.
Þeir sem vilja ná sér niðri á
brezka heimsveldinu sem rændi
þá unnustunum. Þetta er
kannski eina athafnasemi Páls.
Hann situr við og þýðir reyfara-
sögur i Blysfara meðan striðið
geysar úti i heimi, heyrir
„þungan dyn viðburðanna”, en
veit ekki hvar hann stendur
sjálfur. Æ fastar sækir á hann
spurningin um hver faðir hans
sé. Or henni er ekki leyst i þess-
ari bók, en lesandinn fær að vita
að fundur þeirra feðga verður
með öðrum hætti en Páll vænti.
Fyrr en að þvi kemur er piynd
Páls ekki fullnuð. En nátengd
þessu er þörf Páls til að finna
samband sitt við landið og
menningu þjóðarinnar sem
kaflinn um Þingvallaför hans i
sumarleyfinu lýsir.
Það sem Páll reynir á Þing-
völlum ber svip af idylliskri
draumsýn, en er honum þó
ágengur veruleiki: „Það var
eins og þetta umhverfi spyrði
mig án afláts: Hver ertu?
Hvaðan kemurðu? Hvert ætl-
arðu? Og bætti siðan við: Hvað
viltu mér? Hvað viltu hrjóstr-
ugu landi sem keppist við að búa
sig sem bezt það kann undir
haust og frost, undir langan og
myrkan vetur?”
En sú hugljómun sem Páll
Jónsson lifir á Þingvöllum
snýst i martröð i hinum sér-
kennilega lokakafla bókarinnar.
Páli þykir sem hann sé staddur i
miklum háska. Hann flýr undan
einhverju sem hann veit ekki
hvað er. Og hann svarar þegar
spurt er hvert hann sé að fara:
Til lindanna! Og þegar að hon-
um er sótt i draumnum hrópar
hann á hjálp: „Pabbi! — og
hrökk upp við hrópið”.
Þannig endar saga Páls að
sinni. Hún lýsir leit manns að
sjálfum sér, þvi sem dýpst er og
upprunlegast i fari hans. Og
þetta er sama viðfangsefnið og i
ljóðum ólafs Jóhanns. Saga
Páls Jónssonar er ljóðræn öðr-
um þræði. En ljóðrænan er eins
konar andsvar við þeim ófrýni-
lega efnisheimi sem hér er lýst,
samfélagi sem hefur skorið á
tengsl við upprunalega menn-
ingu. Sagan er öll i rauninni
andóf gegn þeim rofum. Hún er
ihaldssöm, i eiginlegri merk-
ingu orðsins.
Hér hefur fátt verið talið um
þessa minningasögu. Hún er
samin af þeirri alúð og stilfágun
sem lesendur Ólafs Jóhanns
þekkja vel. Ef mönnum þykir
hún of hæggeng er það af mis-
skilningi sprottið, þvi að hægðin
er einmitt einkenni minninga:
Páll er að glöggva sig á liðinni
ævi, ekki að segja frá i hita at-
burðanna. En grunkveikjur sög-
unnar, tilvisanir fram á við,
endurtekningar og stef gæða
hana lifi og halda eftirvæntingu
lesandans vakandi. Sá huglægi
frásagnarháttur sem litar verk-
ið seytlar inn i hug lesandans:
Þótt Páll Jónsson sé nokkuð
daufgerður vinnur hann á við
nánari kynni. Hann er ekki allur
þar sem hann er séður.
Hléið frá Gangvirkinu er að
visu langt, og þessi saga seint
fram komin. Þess vegna kemur
hún ekki á óvart og hefur að
nokkru leyti þau áhrif á lesand-
ann sem söguleg plögg hafa.
Hernámsárin eru nú langt að
baki. Samt er það ótvirætt fagn-
aðarefni að ólafur Jóhann skuli
hafa tekið upp þennan þráð, og
ber fastlega að vænta þess að
hann verði spunninn á enda áð-
ur en mörg ár liða.
Gunnar Stefánsson
%
Bændur -
dreifbýlisfólk
óskum eftir góðum sveitaheimilum fyrir
tvo hunda tveggja og hálfs mánaða
gamla.
Upplýsinhar i sima 5-35-22 frá kl. 9-16.
Grásleppunet
ósóttar pantanir seljum við næstu daga.
Vífill
Tryggvagötu 2, simi 2-23-70 og 2-16-70
Auglýsið í TIMANUM
Grill-ofnar
á ótrúlega góðu verði:
kr. 26.915,- Sendum í póstkröfu
Hár- |
þurrkur
Verð kr.
5.660.-
Sendum I
póstkröfu
RAFIÐJAN
RATIÐJAN
Kirkjustræti 8
Simar (91) 1 92-94 ft 2 66-60
Kirkjustræti 8
Simar (91) 1-92-94 £t 2-66-60