Tíminn - 28.12.1978, Síða 12

12
Fimmtudagur 28. desember 1978.
mmm
TÓNMENNTIR

Ibókinnier fjöldi sérlslenzkra
mósiksöguoröa, eins og
„Kantötukór Akureyrar”,
„Karlakór iönaöarmanna” og
.df'rámorgnitilkvölds”. Eöa þá
„Druslur, sérstök tegund
kúvendinga (kontrafaktum),
veraldlegar visur,
haföar viö sálmalög i æfinga-
skyni, einkum fyrir ósöngvana
unglinga i rökkursetu á
islenzkum sveitabæjum
(Borgarf jöröur, 19. öld)”
o.s.frv. Og Hallgrimur gefur
tóndæmi um.
Dr. Hallgrímur Helgason
Dr. Hallgrimur Helgason: Tón-
menntir a-k
Bókaútgáfa Menningarsjóös
Reykjavik 1977, 258 bls.
Fyrir réttu ári kom Ut fyrra
bindiö af Tónmenntum I bóka-
flokknum Alfræöi Menningar-
sjóös. Meöþví, aö ég vonaöisttil
aö siöara bindiö kæmi út núna
fyrir jólin, lét ég hjá liöa aö geta
bókarinnar hér — ætlaöi aö taka
bæöi bindin I einu. En úr þvi biö
veröur á þvi til vors, aö seinna
bindiö komi út, má þaö ekki
undan berast aö fara um hiö
fyrra nokkrum oröum.
Tónmenntir telst mér til aö sé
10. bókin I Alfræöi Menningar-
sjóös. Upphaflega mun hafa
veriö hugmyndin, aö gefa út
venjulega alfræöioröabók I svo
sem 4 vænum bindum, sem
spannaöi helztu efnisatriöi frá
A-ö. Þetta var um 1954, og átti
aö vera næsta stórátak
Menningarsjóös eftir Oröabók
Arna Böövarssonar, sem kom út
1953. En alfræöioröabókin
reyndist ofverk Islendinga, of
dýrt og oftimafrekt, og um tima
var verkiö stöövaö. Þá lágu
fyrir svo til fullunnin atriöisorö
á tveimur sviöum, stjarnfræöi
og bókmenntum, og sú hug-
mynd varö tii aö breyta formi
aifræöinnar og gefa hana út i
einstökum heftum eftir
greinum. Fyrsta bókin var
Stjörnufræöi — rimfræöi eftirdr
Þorstein Sæmundsson, stjörnu-
fræöing á Raunvlsindastoftiun
Háskólans, og 2. i rööinni Bók-
menntir eftir Hannes Pétursson
skáld og þáverandi starfsmenn
Menningarsjóös.
Þessi háttur hentar
Islendingum vel, þvi hvort
tveggja er, aö heildarútgáfur
hljóta aö biöa þess, aö hinn lat-
asti og hysknasti skili handriti
sinu, auk þess sem öll endur-
skoöun er stórum auöveldari,
þvi bækur og fræöigreinar úr-
eldast mismunandi fljótt. (Mér
er sjálfum kunnugt um hálf-
geröar skrár um eölisfræöi,
jaröfræöi og stæröfræöi, sem
vonandi mynda stofninn aö
a.m.k. þremur jólabókum
framtiöarinnar). Auk þess er
ekki langt í þaö, aö bækur sem
þessar veröi algerlega tölvu-
tækar hér á Islandi. Þá getur
tölvan, tengd prentvél, rabaö
öllum atriöisoröum allra fræöi-
greina I stafrófsröö og prentaö
út rit, sem siöan veröur offset-
prentaö sem alfræöirit frá A-ö
— ef einhver áhrifamaöur óskar
eftir sliku.
En snúum okkur aö bók Hall-
gri'ms. Hann segist I formála,
hafa byrjaö á þvi upp úr 1960 aö
takasaman spjaldskrá um fag-
heiti og hugtök tónmennta, svo
hér liggur 17 ára starf aö baki.
Hallgrimur segir: „Sérhvert
verk nýtur eöa geldur umhverf-
is sins. Viö lestur þessarar bók-
ar veröur þvi ætiö aö hafa hug-
fast þaö, hve fáskrúöugar tón-
fræöibókmenntir okkar eru.
Sjálfsagöar islenzkar hand-
bækur eru ekki til, svo sem
frumsamin músiksaga, itarleg
hljómfræöi, formfræöi,
hljóöfærafræöi islenzk söng-
saga, þjóölagafræöi né heldur
tónræn uppeldisfræöi, svo aö
fátt eittsénefnt. Iþvilikri auön,
svo vitt sem augaö eygir, er tak-
mark hlutþekkingar i eölilegum
skoröum Islenzkrar málnotk-
unar enn langt undan landi.
Þessu fylgir bæöi kostur og
kreppa. Kost má telja, aö
ósnortiö e&ii laöar og hvetur til
frumraunar. En ókostur reynist
sá mestur, aö haröur undir
plógtönn er óarinn akur.”
Og siöar I formála segir Dr.
Hallgrimur: „Upphaflega var
ætlun min sú aö taka hér upp
sem sérstök flettiorö öll þau
helstu tónverk, sem nú geta
„klassisktalizt. En frá þvl varö
aö hverfa sökum efnistakmörk-
unar. Þó hafa fáein þeirra
fengiöaö fljóta meö. Ennfremur
haföi ég áformaö aö birta hér
heiti á öllum prentuöum
islenzkum tónsmiöum, svo og
bókum og ritgeröum tón-
menntalegs efnis. En slik
„músikbibliógrafia” heföi
sprengt tveggja binda ramma
þess rits.”
1 þessari bók er þvi ekki aö
finna kerfisbundnar upplýs-
ingar um einstök tónskáld eöa
tónverk — slíkt tilheyrir tón-
listarsögu fremur en tón-
menntum — þótt margar
undantekningar séu á um hiö
siöarnefnda. A hinn bóginn eru
hér skýringar, á kjarnmiklu
Mýramannamáli höfundar, á
óteljandi efnisatriöum um tón-
fræöi, hljóöfæri, tónlist
almennt, o.s.frv., auk sérstakra
upplýsinga um Islenzk
tónmenntaatriöi. Höfundur
Tónmennta er meöal „klár-
ustu” og læröustu manna, og
sjálfur hluti af a.m.k. hálfri
sögu islenskrar nútlmatónlist-
ar. Enda er bókin ekki alls
kostar í heföbundnum stil
hversdagsmanna, eins og bein
þýöing erlendrar uppsláttar-
bókar heflii veriö: Dr. Hall-
grlmur skýtur inn f islenzkum
upplýsingum og fróöleiks-
molum af ýmsu tagi, sem
hvergi annars staöar væri aö
finna, a.m.k. ekki á einum staö.
Tökum dæmi af einu oröi: „Jazz
(e., merking óviss, máske
komiöaf jasm: flýtir og kraftur
i iþróttum), sérstök grein i
nútima-dansmúsik, uppruna-
lega músikiökun ameriskra
negra meö uppistööu vinnu-
söngva, blues og spirituals.
Aöaleinkenni eru misgengi
(sy ncopation), snarstefjun,
swing og einstaklingsbundin
tónmyndun. Helztu stilform
eru: ragtime um 1890 I suöur-
rikjum Bandarikjanna, meö
trompet, básúnju og klarinettu
sem lagleiöandi hljóöfærum,
hrynjandi er enn evrópsk, meö
aöaláherzlum á l.og3. taktslagi
(4-skiptur taktur): dixie-
land-stiller afbrigöi af ragtime,
iökaöur af hvitum hljóöfæra-
leikurum (Tiger Rag, 1917),
hljómar veröa nú „hreinni”, en
tónmyndun ekki eins uppruna-
leg og áöur. 1917 hverst Chi-
cago-sti 11, en sú borg var
miöstöö frekari þróunar. Um
1930 veröur mikil stilbreyting
meö svonefndum Two Beat
Jazz, sem sameinar fyrri stil-
tegundir. Kraftur þessarar
„tveggja-slaga-tækni” gengur
brátt til þurröar, og i New York
mótast swing sem Four Beat
Jazztöll fjögur taktslög fá jafna
áherzlu). Nú stækka hljóm-
sveitir og iöka riff-stilmeö kalli
og svari. Bebop er afturkippur
gegn óhóflegum swing-stil og
viöurkennir minnkaöa fimmund
sen gjaldgengan hljóm, sömu-
leibis iaglinubrot en verö-
ur brátt of fræöilegur. Aftur er
leitaö uppruna og útkoman
ver&ur revivul-still (endur-
Ufgun), sem enn er umdeildur,
ýmist sem of einfaldur eöa of
afturhaldssamur. Cool Jazz er
næsta stig og leggur rækt viö ró-
semiog linubundna snarstefjun,
sem beitt er af „kaldri”
skynsemi. Eftir þennan „kalda
stil” snýstþróuni vesturátt meö
West Coast Jazz.sem auglýstur
er sem verzlunarvara. Spenna
si&ustu ára liggur á milli
klassiskrar stefnu og módern-
isma, sem a&hyllist nýtizku-
legan bebop. Symfónlskur jazz
hefurhaftlitla þýöingu nema þá
einna helzt til örvunar fyrir
jazziökun í Evrópu (Paul White-
man, f. 1890). Listmúsik hefur
oft tekiö lán hjá jazz-múslk (De-
bussy, Ravel, Stravinsky,
Hindemith).
Othafa komiö tvö Isl. timarit
til þess aö kynna jazz-múslk.
Hiö fyrra nefndist Jazz, ritstýrt
af Tage Ammendrup, er hóf
göngu sina 1947. Ot voru gefin 7
tölublöö, marz-nóvember, meö
mörgum myndum, innlendum
og útlendum, einnig danslögum.
Fróöleg eru i lokahefti 6 svör viö
spurningunni „Hvaöer swing?”
Svörinerumisjöfn, t.d. máleika
„hvaöa lag sem er meö swing”,
..swingmá finna t.d. I Strauss--
völsunum”, „swing er visst
tempó”, einkar vel hæft „fyrir
stórar hljómsveitir”, swing „er
still i jazz”, er „impróviseruö
jazz-músik”, „rhythminn er
geröur fjabreyttari meö kross-
rhythma, sem viö köllum
„break”, er laglinan ýmist
leikin eölilega (straight) eöa
imróviseruö”. Hér er ósam-
hljómu notaöur I merkingunni
mishljómur eöa streituhljómur.
— Siöara ritiö var einnig stofnaö
i Reykjavik og kom fyrst út I
febrúar 1948 og kallast Jazz-
bla&iö. Útgefandi var Svavar
Gests, en frá janúar 1951 Jazz-
klúbbur lslands. Birtust 5 ár-
gangar þess til ársloka 1952, en
auk þess kom i stærra broti 1.
tbl. 6. árg. 30. april 1953. Blaöiö
er prýtt fjölda mynda og
viötölum viö ýmsa hljóöfæra-
leikara. Jón M. Árnason skrifar
Jazzhuglei&ingar. — Jazz-
klúbbur Islands, er gaf út
siöustu árganga ritsins, var
stofnaöur i Rvik 1949 til eflingar
jazz-músik. 1 fyrstu stjórn voru
kjörnir Hilmar Skagfield for-
maður, Svavar Gests ritari,
Helgi Helgason gjaldkeri,
Róbert Þóröarson og Ólafur
Gaukur meöstjórnendur, Jón M.
Arnason og Hallur Simonarson
varamenn. Jazzklúbbar hafa
veriö stofnaöir viöar á landinu
(Isafjöröur, Vestmannaeyjar og
Hafnarfjöröur). — Isl.
jazz-myndirerufrekar fágætar.
Þó ber aö nefna tvær skemmti-
legar myndir, mótaöar i leir af
Arna Elfar, Blues og
Jam-session. Elfar er einnig
ágætur teiknari og píanisti, og
14 ára aö aldri smi&a&i hann
kontrabassa”.
Athugum þennan þátt: Feit-
letruöu oröin eru sérstök
uppsláttarorö i ritinu. Hér koma
i fyrsta lagi fyrir nokkur orö,
sem ekki er aö finna i oröabók
Menningarsjóös, t.d. vinnu-
söngvar, misgengi (syncopati-
on), snarstefjun, listmúsik. Ég
geri ráö fyrir þvi, aö flest
þessara oröa, sem og óteljandi
annarra nýyröa, sem i bókinni
eru (t.d. foxtrot — ..skaufhala-
skokk”) séu frá dr. Hallgrimi
komin — þaö eitt er merkilegt
átak, aö bíla til Islenzkt músik-
mál. Jafnvel þóttmörg þessara
nýyröa festi ekki rætur, er þetta
þó ekki dauö vinna, heldur er
hún til marks um hiö mikla
fjörvi islenzkrar tungu, sem
getur oröaö allar hugsanir og
hluti þá þörf krefur, eöa eins og
skáldið sagöi: „Ég skildi aö orö
erá Islandi til / um alltsem var
hugsaö á jöröu.”
í öörulagi er I þesssum stutta
kafla sögö á persónuiegan hátt
saga jazzins, sem útaf fyrir sig
má vföa lesa i einhverju formi,
og loks er helmingur kaflans
H)plýsingar um islenzk tilhlaup
i jazzi, sem ég trúi aö hvergi
annars staöar megi finna
saman komnar á einum staö.
Rúsinan I pylsuendanum eru
au&vitaö fágætar persónulegar
upplýsingar um bernskubrek
hins fjölhæfa Arna Elfars, og
gleymir Hallgrimur þó aö geta
þess, aö hann spilar á básúnu i
Sinfóniuhljómsveit Islands.
Þá eru hér stuttir kaflar um
ýmis öndvegistónverk tónbók-
menntana, eöa svo dæmi sé
tekiö um eina opna á mörkum j
og k: Júdas Makkabeus
(Hándel, og upplýsingar um
islenzk atriöi þessu viövikj-
andi), Jungfrú-kvartettar
(Haydn), Júpiter-synfónia
(Mózart), Kaffikantata
(J.S.Bach). 8 af 29 linum um
„Kaffihúsamúsik” eru um Þór-
arin Gu&mundsson, Rosenberg
veitingamann, Hótel Island,
o.s.frv. Satt aö segja er varla sá
stuttur kafli i bókinni, sem ekki
hefur aö geyma óvæntar og
skemmtilegar upplýsingar.
Dr. Hallgrimur hefur meö
þessari bók unniö merkilegt
brautryöjendastarf. Fyrir þá,
sem ekkert vita eru þessir
kaflar aö sjálfsög&u ófull-
nægjandi einir sér — þeir eru
tekki tæmandi frekar en aörar
alfræöibækur af þessu tagi, en
fyrir alla hafa þeir mikinn fróö-
leik . aö geyma. Helzta bókin af
þessu tagi á enskri tungu mun
vera Groves Lexicon of Music,
nýútgáfa i fjölmörgum bindum
af gömlu verki og virðulegu.
Alfræ&ibók Menningarsjó&s
jafnast ekki á viö hana, enda
ekki meiningin, en hins vegar
eru I „Tónmenntum” fjölmörg
atriöi, sem hvergi annars staöar
er aö finna, hvorki á ensku né
Islenzku.Endaer þaö a&aiatriöiö
i útgáfu Alfræöiritanna, hvort
Islendingar vilja halda áfram
aö vera sjálfstæö menningar-
heild, meö tungu sina og sögu,
eöa hvort þeir vilja ánetjast
hægt og hægt sérfræöimál-
lýzkum stórtungnanna. Ef
Islendingar ætiaaö halda áfram
aö vera íslendingar i öörum
skilningi en landfræöilegum,
þurfa aö vera til bækur á tungu
vorri sem allir geta skilið, ung-
lingar og fullorönir, um alít þaö
sem máli skiptir i heimi hér. Og
þar er tónlistin ekki öftust i lest,
enda er Tónmenntir A-K
merkur þáttur i ævarandi sjálf-
stæðisbaráttu þjóöarinnar.
Bókin er myndskreytt vel,
bæöi ljósmyndum, nótna-
dæmum, ogpennateikningum af
mönnum og hljóöfærum. Mynd-
irnareru ýmisttil skýringar eöa
skrauts viö textann — þær eru
aldrei uppsláttaratriöi sjáifar
og aldrei visaö til þeirra 1 texta,
aö mér sýnist. Þannig er stór
mynd af Duke Ellington viö
jazz-kaflann, og mynd af Doni-
zetti á sömu siöu og uppsláttar-
oröiö Don Pasquale (eftir
Donizetti).
Tónmenntir Menningarsjóös
eru merk nýjung og framtak 1
íslenzkum tónmenntum fyrst og
fremst, en auk þess þarflegt og
skemmtilegt uppsláttarrit um
tónmenntir almennt. Dr.
Hallgrimur Helgason hefurmeö
heftinu bætt verulega viö tölu-
lega magran sjóö islenzkra
fræöibóka. Menntaskólakennari
úti á landi á aö hafa sagt, aö á
Islenzku hafi aldrei veriö
hugsaö, aöeins rimaö, og
kannski þaö eigi viö á hans sér-
sviði, en viö fögnum allri
viöleitni i átt tfl fræöslu og
hugsunar á islenzku ekki sizt ef
hún er vel oröuö, ég tala nú ekki
um rimuö.
14.12. SiguröurSteinþórsson
tónlist