Tíminn - 27.06.1979, Blaðsíða 11

MitWikudagur 27. júni 1979.
11
10
Miúvikudagur 27. júni 1979.
fólk í listum
Saga í
fánalitum
KARL Kvaran sýnir nú
á Kjarvalsstöðum, en
þar er hann með 39
málverk dagana 23.
júni til 1. júli nk.
Þetta er allt stórar
myndir, svona á við
meðal bilskúrshurðir,
sumar hverjar a.m.k.,
en þó eru tvær smærri
myndir undir gleri,
málaðar með öðru en
oliu.
Þetta er þvi meiriháttar sýn-
ing, eins konar kraftlyftingamót
stórra málverka og minnist ég
þess ekki fyrr að hafa séö stóra
Vestursalinn á Kjarvalsstööum
svo rækilega pakkaöan af svo
fáum myndum.
Karl Kvaran er i hópi okkar
bestu abstraktmálara, á þvi
leikur naumast neinn vafi. Hann
er 54 ára gamall og skipaöi sér
fljótlega eftir listnám i Reykja-
vik, Kaupmannahöfn og viðar i
röö strangtrúarmanna
abstraktlistarinnar, en nú hefur
hann starfað sem myndlistar-
maður i Reykjavik I þrjá ára-
tugi, og er þetta þvi aö öörum
þræöi tlmamótasýning, þótt
ekki standi Karl Kvaran á nein-
um sérstökum timamótum i
myndlistinni. Þar þræöir hann
sinn stig, sækir á brattann og
vindurinn er i fangiö.
Þeir, sem fylgst hafa meö
myndlist Karls Kvaran gegnum
árin, sjá þó ávallt dálitiö nýtt I
hverri sýningu. Myndgerö hans
hefur þróast hægt og bltandi.
Sumar myndirnar eru þannig aö
mann sundlar viö aö horfa á
litaspil þeirra, aörar tala bliö-
lega til áhorfandans, og vona ég
að menn skilji viö hvaö er átt.
Myndgerö Karls Kvarans nýt-
ur sin illa á sýningum. Þaö er
eins og leikiö sé á mörg hávær
hljóöfæri i einu, mörg lög sam-
timis, og þvi veröa menn aö
skoöa sýningar hans á alveg
sérstakan hátt. Skoða hverja
mynd fyrir sig, og passa aö láta
aörar myndir ekki trufla.
Viö athugun kemur I ljós, aö
enn hefur oröiö breyting. Áöur
haföi sköpunarverkið oft þann
galla, aö maöur haföi þaö sterk-
lega á tilfinningunni aö öll
myndin heföi ekki komist fyrir á
léreftinu, þótt stórt væri, aö
hluti hennar væri utan viö
myndina sjálfa, en nú hefur ver-
iö bætt úr þvi, og þótt myndin
láti ófriðlega, þá er hún nú öll
meö. Ég veit ekki hvort menn
skilja þetta, en maöur hugleiddi
þaö stundum áöur, aö myndin
væri aöeins brot af stærra verki.
Myndir Karls Kvarans eru
ekta stofnanamyndir, þurfa
helst stóran sal til aö tjá sig i.
Mér hefur veriö sagt aö þaö hafi
verið vont aö reíkna vexti i
Landsbankanum meöan tvær,
eða þrjár myndir eftir Karl
Kvaran hjengu þar i vixladeild-
inni og fólkið i deildinni baö um
friö.
Ekki veit ég hvort þetta er
satt, en sagt er aö myndirnar
hafi verið færöar niöur I kjall-
ara i bankanum og séu þar nú
innan um flotkrónur og gull.
Vel geymdar.
En hvað um þaö, þessi saga
gæti veriö sönn, þvi svo áleitnar
og krefjandi geta myndir Karls
oröiö, aö þaö er beinlinis óþægi-
legt aö láta þær horfa á sig.
Fyrir þá sem fást viö mynd-
list er þaö Iærdómsrikt aö sjá
málverk eftir Karl Kvaran. 1
þeim er eitthvaö bjart og tært.
Fánalitir veröa að skrauti i
höndum margra málara og eru
þaö, en hjá Karli eru skærir lit-
ir, hluti af jafnvægi myndanna.
Hin djörfu form þarfnast styrk-
leika i lit, og oftast fer þetta
saman. Formin eru saga i fána-
litum. Þó er ein og ein mynd
unnin á ööru plani.
Ró er yfir formum og linum,
og þá er samstundis gripiö til
nýrra lita eins og til nýrrar
tungu þegar fariö er yfir landa-
mæri ólikra þjóöa.
Viö lifum á timum þar sem
listin er frjáls. Má lita út eins og
hún vill, við spyrjum ekki um
stil, stefnur eöa skóla. Viö
spyrjum um myndir, og þarna
fáum viö aö sjá þær.
1 hafróti hins mikla frelsis
hefur mörgu vondu — og góöu —
skolaö útbyröis, og þaö er svo
sannarlega fengur aö þvi aö fá
að heimsækja meinlætamann,
sem ekkert haggar, sjá lifsverk
hans, hluta þess, á einum og
sama stað.
Ef hægt er aö tala um árangur
á málverkasýningum, eins og i
hringhlaupum eöa köstum, þá
hefur Karl Kvaran náö miklum
árangri i sérgrein sinni, eöa
keppnisgrein, og keppir nú aö-
eins viö sig sjálfan. Þessi sýning
er nefnilega viöburöur, ekkert
minna en þaö, þótt hún láti
minna yfir sér i fjölmiölum en
flugsýningar, fornbílasýningar
og margt annað sem yfir okkur
dynur um sama leyti (sem betur
fer).
Þaö versta viö þessa sýningu
er þaö, hvaö hún er seint á ferö-
inni, og fyrir bragöiö munu
færri sjá hana en ella. Menn eru
byrjaöir að berja laxinn, komn-
irá tvist og bast, lika börnin, —
en allir sem tima hafa, ættu aö
sjá Karl Kvaran og láta mynd-
irnarhans horfa á sig um stund,
þaö er merkileg reynsla.
Jónas Guömundsson
Karl Kvaran. — Timamynd: GE.
„Viö strákarnir bentum á togarana af þilfarinu á skútunni og sögö-
umst ætla aö veröa skipstjórar á honum þessum, — eöa þessum
þarna.”
„Á Marsinum hjá Hjalta Jónssyni voru enn notuö karbftljós. Raf-
magn I skip kom ekki fyrr en 1912”
„Oft var erfitt aö vinna viö Kolakranann, þegar alit hristist
skókst I rokinu.”
„Þetta var hundallf á fólkinu sem hfrðist I lestinni á Sterling.”
„Gufuvélarnar var
strjúka og klappa,
maöur stöðugt að
hjálparhönd, til dæmis viö aö
ausa vatni á öskuna, áöur en
hún var hifö upp úr vélarrúm-
inu, sem var i verkahring kynd-
arans”.
I Vélskóla tslands
,,AÖ lokinni vist minni hjá
Hjalta Jónssyni, fór ég I smiöju
hálft annaö ár, en aö þvi búnu i
Vélskólann, áriö 1912, en lög um
vélgæslu höföu veriö sett árið
1909. Ég haföi komist aö raun
um aö þótt hugurinn stefndi til
skipstjórnar á unglingsárunum,
var hinn nýi timi til sjós ekki
sist i vélarrúminu. Skólinn stóö
einn vetur og viö útskrifuöumst
sex námssveinar 1913. Kennar-
ar voru Jessen heitinn, sem var
skólastjóri og kenndi vélfræö-
ina, Haraldur Nielsson, sem
kenndi Islerisku, Einar H. Kvar-
an dönsku og Böövar Þorvalds-
son, faöir Haralds Böövarsson-
ar, kenndi ensku. Já, þetta var
viröulegt kennaraliö, eins og þú
heyrir. Prófdómarinn var svo
vélameistarinn á björgunar-
skipinu Geir.
Eftir vélstjóraprófiö réöst ég
svo á einn togara Kveldúlfs og
þegar heimsstyrjöldin fyrri
hófst, fór ég á togara á Isafiröi.
Siöasti togarinn minn um skeiö
Rætt við Július Ólafsson, vél*
stjóra á fjölda gufutogara,
Sterling, Súðinni og Ægi
en ég komst aldrei i
samband við mótorana”
AM — „Ég var fermdur tólf ára
gamall, svo maöur kæmist sem
fyrst af staö út meöal vinnandi
manna og á fyrsta skipiö mitt
réöst ég þrettán ára gamall.
Þaö var skúta og hún hét
„Golden Hope”. Ég og strák-
arnir, jáfnaldrar minir, áttum
okkur okkar framtiöardrauma
eins og unglingar á öllum tim-
um, og stundum man ég aö viö
bentum á togarana af dekkinu á
skútunni og sögöum: „Þarna
ætla ég aö veröa skipstjóri, —
eöa á þessum þarna”. En ný öld
var I uppsiglingu, vélarnar voru
aö leysa skipin af hólmi og þaö
var I vélarrúminu sem vett-
vangur mins ævistarfs varö”.
Július ólafsson, vélstjóri, sem
er 88 ára gamall rifjar upp meö
okkur sitthvaö frá löngum ferli
sinum sem vélstjóri er hinn
hressilegasti og glaöasti þegar
viö hittum hann á Hrafnistu,
enda sáttur og þakklátur viö lif-
iö og hlutskipti sitt, þegar hann
litur yfir farinn veg.
„Ég er fæddur þann 4. júli
1891 aö Stóru-Fellsöxl i Skil-
mannahreppi. Við vorum tiu
börnin og aldamótaáriö flutti
faöir minn meö fjölskylduna til
Reykjavikur. Þetta var kannski
nokkuð ströng lifsbarátta, en
faðir minn 'haföi þó alltaf nóg
fyrir sig aö leggja og viö liöum
aldrei skort. Ég held aö hann
hafi heldur veriö veitandi en
þiggjandi. Hann haföi veriö
smiöur i sinni sveit og smiöarn-
ar komu honum áfram aö gagni,
og svo var róiö til fiskjar frá
Byggöarenda, — hann er þar
sem Frakkastigurinn kemur
niöur aö sjónum. Viö rerum á
hrognkelsaveiöar og aöeins meö
þrjár trossur og þrjú net i
hverri. Þaö þætti ekki mikiö nú.
Eftir ferminguna i Frikirkj-
unni réöst ég svo á skútuna
„Golden Hope”. Þaö var áriö
1904 og á skútum var ég til 1909.
„Golden Hope” fórst meö allri
áhöfn á leiö til Englands tveim-
ur árum siöar, minnir mig, en
1906 var ég kominn á skútuna
Heklu, sem einnig átti eftir aö
farast meö allri áhöfn. Siöasta
skútan min var svo Valtýr. A
hana fór ég 1907 og siöast sem
kokkur, — eldaöi ofan I 24 karla.
Kaupiö þætti ekki hátt nú, 45
krónur á mánuöi og helstu
hlunnindin sem kokkurinn naut
voru þau aö hann fékk ókeypis
salt I þann fisk sem hann dró.
Nei, eins og oft heyrist sagt af
vörum okkar sem gamlir erum
orönir, — munurinn á þessum
timum og þvi sem nú gerist er
svo mikill, aö maður hristir
aöeins höfuöiö, þegar maöuF
ræöir um þetta”.
Á Marsinum með Eldeyj-
ar Hjalta
„Svo var þaö áriö 1909, aö ég
réöst á togarann Mars hjá
Hjalta Jónssyni, sem kyndari.
Ég man varla lengur hvernig ég
fékk þetta starf, en menn þurftu
helst aö vera vinnumenn skip-
stjóranna eöa nákomnir þeim,
til þess aö fá pláss. Og þarna
komst ég, sem sagt fyrst i kynni
viö gufuvél, en af gufuvélunum
átti ég eftir aö hafa náin kynni
um dagana. Þá voru karbitljós-
in enn um borð I skipum, þvi
rafmagnsljós komu ekki til sög-
unnar fyrr en 1912 um borö. Vél-
in i Marsinum var 220 hestöfl og
kyndarastarfib á honum og
fleiri elstu togaranna sem ég
kynntist var mjög erfitt. Þessi
skip voru meö 200 tonna kola-
geymslur og fóru meö þetta 12-
14 tonn af kolum I tiu daga túr.
Viö þurftum oft aö tvimoka kol-
unum úr geymslunum, áöur en
hægt var aö moka inn á firana.
Gufuvélarnar sem voru allar
3ja stokka hérlendir voru tekn-
ar allar I gegn einu sinni á ári,
en ketilhreinsun fór fram á sex
vikna til tveggja mánaöa fresti.
Oftast reyndum viö aö knýja
þær meö fersku vatni, eins og
kostur var, en þyrfti aö nota sjó,
leið auövitað skemmra á milli,
þar til hreinsa þurfti katlana.
Ketilhreinsunin var afskaplega
óþrifalegt verk og I þessu starfi
voru oftast sömu mennirnir.
Þeir fóru bæöi i sótkassana og i
holin yfir eldstæöunum og má
nærri geta hvernig menn hafa
litiö út, þegar upp kom.
Þaö kom sér þarna vel og
raunar alla mina tiö sem vél-
stjóri og siöar yfirvélstjóri, aö
maöur haföi góöa menn sér til
aðstoöar, þvi fjórar stripur á
erminni ráöa ekki fram úr öll-
um vanda. Þannig réttu vél-
stjórarnir kyndurunum gjarna
varö svo togari sem Siemsen
átti en á honum var ég til 1918”.
Sterling
„Ég réöst á Sterling 1918.
Þetta skip var i strandferðum
og þær tóku gjarna 14-15 daga á
haustin. Þarna voru ekki mörg
klefapláss og þvi fór þaö svo.aö
þegar farþegar voru flestir, tii
dæmis vertiöarfólk á leiö til
vinnu á Suöurnegjum eöa austur
á firöi, uröu fjölmargir að hirast
i lestunum. Þetta var hundalif á
fólkinu og þaö varö aö hreiðra
um sig ofan i farangri i lestun-
um eöa annars staöar, eftir þvi
sem aöstæöurnar buöu upp á.
En þaö var meö þetta, eins og
svo margt I fyrri daga og viö
gömlu mennirnir tönnlumst á:
— timarnir voru svo ótrúlega
ólikir nútimanum. En Sterling,
sem var liklega einar 1000 lestir
var gott sjóskip og mér féll vist-
in þar vel. Þar var ég svo til
1926. Mér er minnisstætt að viö
sigldum eitt sinn til Kaup-
mannahafnar, rétt eftir aö ég
réöst á Sterling. Farþegar sem
voru um 200 talsins, voru mest
útlendingar, sem hér höföu orö-
ið innlyksa vegna striðsins. Af
Sterling réöst ég svo á togarana
Vinland og þá Baldur. Þaö var á
árunum 1922-25.
Kolakraninn
„Ég var á Sterling til 1926, en
þá stóö til aö ég réöist á varö-
skipið Þór. Af þvi varö þó ekki
og ég var á lausum kili um
skeib. En þá rakst ég á Hjalta
Jónsson, þá oröinn forstjóra Kol
& Salt og segi honum aö nú
I 16 ár á Súðinni.
standi þaö honum næst aö út-
vega mér starf, þvi hann hafi i
rauninni komið mér inn I vél-
stjórastörfin. Og ekki stóö á þvi,
Hjalti kvað mig einmitt mann-
inn, sem hann væri aö svipast
um eftir, en þá var bygging
kolakranans hafin. Bauð hann
mér vélstjórastörf þar.
Ég var sendur snögga ferö til
Kaupmannahafnar, til þess aö
sjá hvernig þetta gengi fyrir sig
og enn kom hingað danskur
maður, til þess aö hafa eftirlit
meö gangsetningunni. Viö kola-
kranann var ég svo til 1930.
Það var meö kolin eins og
gufuvélarnar, — nú heyra þau
aö mestu fortiöinni til hér á
landi, en 1926 voru þau undir-
staöa alls mannlifs, ef svo mætti
segja. Uppskipunin var erfiö i
fyrstu, þvi skipin höföu mörg of
þröngar lestarlúgur og erfitt aö
koma kranaklónni viö. Þetta fór
svo batnandi meö timanum. Viö
vorum tveir, sem stjórnuöum
krananum á 6 tima vöktum, en
sex menn unnu i lestunum.
Skipin komu flest frá Eng-
landi leiguskip, og ég man ekki
eftir einu þeirra fremur öðru. 1
frosti og vindum var starfiö viö
kolakranann oft erfitt og
áhættusamt, þegar allt nötraöi
og skalf i rokinu og kraninn gat
festst I frostinu. En aldrei varö
þó alvarlegt slys þarna, svo ég
muni”.
„Af kolakrananum, sem knú-
inn var rafmagnsvélum, lá leið-
in yfir til gufuvéiarinnar á Súð-
inni og þar átti ég eftir að vera i
16 ár. Súöin var byggö i Sviþjóö
1895. Þetta var um 600 lesta skip
og hafði verið i siglingum milli
Newcastle og Gautaborgar, áö-
ur en hún var keypt hingaö.
Menn voru ekki á eitt sáttir um
kaupin, þvi skipiö var gamalt,
en peningar voru heldur ekki
miklir i landinu, til þess aö

Varöskipiö Ægir.
Strandferöaskipiö Súöin I Newcastle, áftur en hún var keypt til Is-
lands.
kaupa nýrra skip og ég held aö
hægt sé aö segja að hún hafi
reynst þokkalega. Þarna voru
klefar fyrir eina 12 farþega I sex
tveggja manna klefum mið-
skips, og þokkalegur borösalur.
Þegar skipiö kom var einnig út-
búiö i þvi annað pláss, sem tók
50eða 60farþega. Þetta var skip
sem þræddi margar hafnir og
var lengi i förum á móts viö
gömlu Esjuna, sem var nokkurs
konar hraðferð. Hringferðirnar
tóku um þaö bil 12-15 daga á
haustum”.
Mótorarnir og gufuvélin
„Ég fór svo af Súöinni 1947 og
geröist vélstjóri á Ægi gamla.
Þar meö var samvistum minum
vib gufuvélina slitið. Ég kunni
aldrei við mótorana og saknaði
gufuvélanna. Legurnar i gufu-
vélinni smuröi maöur meö
handkönnu og var sifellt aö
þreifa á þeim og klappa þeim,
til þess aö kanna hitastigiö og
milli mannsins og gufuvélarinn-
ar myndaöist samband, sem
ekki fékkst viö mótorana. Þar
var allt oröiö innilokaö og menn
lásu aöeins af mælum, hvaö vél-
inni leiö. Vinnan viö gufuvélina
var auövitaö meiri, en mikill
var munurinn á hve hæglát hún
var á móts viö mótorana.
A Ægi var ég svo I niu ár, eöa
til ársins 1956, þegar ég hætti
sjómennsku, enda tekinn aö
fullorönast.
Ég var eftir þetta eftirlits-
maður varöskipanna i nokkur
ár og þá eftirlitsmaöur hjá Haf-
skip i 13 ár, eöa þar til i hitteð-
fyrra.
Þegar ég lit yfir farinn veg,
held ég aö ég mundi velja vél-
stjórastarfiö aö nýju, þótt mann
ói aö sumu leyti viö allri þeirri
tækni og sjálfvirkni, sem komin
er til sögunnar. Nú er mér sagt
að vélstjórar geti sums staöar
sofiö fulian nætursvefn, án þess
aö þurfa að lita á vélina, en ekki
hélt ég aö ég mundi geta sofiö
rólegur samt. En kannski maö-
ur vendist þvl, væri maöur orö-
inn ungur aö nýju á öld nýrrar
tækni og aðferða.
51 ár á öldugötunni
Ég hef átt þvi láni aö fagna
frá fyrstu tiö aö starfa meö góö-
um mönnum og njóta góös fjöl-
skyldulifs, en ég kvæntist 1916
og kona min hét Elinborg
Kristjánsdóttir. Viö eignuðumst
þrjú börn, Sigrúnu sem gift er
íögfræðingi hér i Reykjavik og
tvo syni, þá Loft, sem var tog-
araskipstjóri og Kristján, loft-
skeytamann sem var á togurum
og hjá Rikisskip. Ég varö fyrir
þeim missi fyrir fimm árum aö
sjá á eftir þeim báðum meö
aðeins þriggja mánaöa millibili.
Þaö var þungbært, en svona er
nú lifið einu sinni. Auk þeirra á
ég svo uppeldisdóttur, Ingi-
björgu Magnúsdóttur.
Ég held aö ég noti tækifærið
og biöji fyrir kveöjur til þeirra
sem ég hef átt mest samskipti
vib meö þókk fyrir vinsemd og
elsku. Hér á Hrafnistu liöur mér
mjög vel og vel aö mér búiö á
allan hátt. Menn veröa lika aö
kunna aö gæta þess, einkum
þegar aldurinn færist yfir, aö
búa sér ekki til vandamál. Þaö
held ég aö mér hafi tekist aö
forðast, sem betur fer.
Július Ólafsson geröist fyrsti
kranastjóri kolakranans, 1926.
Kraninn var felidur 1968 og sést
hér svipmynd frá falli hans.