Ísafold - 14.07.1877, Blaðsíða 1
ísafold.
IV17. Reykjavík, laugardaginn 14. júlímán. 1877.
Um dönskuslettur
°£
fornyrði*.
Herra Jón J>orkelsson hefir í 12. tölu-
blaði 29. árs J>jóðólfs á 47. bls. farið
að taka svari þess, er eg hafða kallað
dönskuslettur og orðskrípi í Smásögum,
þýddum af P, Pjeturssyni. Margur
kynni nú að halda, að eitt saman nafn
Jóns J>orkelssonar, sem allir vita að er
allra hjerlendra manna víðlesnastur í
fornum ritum íslenzkum, og orðfróðast-
ur, ætti að vera nóg til þess að þagga
niður í mjer, sem ber það biskuplega
bleyðiorð á baki, að eg heiti því Styr-
björn, að eg þori ekici að segja til nafns
míns; en þó get eg ekki þagað við
orðum herra Jóns. Að vísu kannast
eg fúslega við það, að orðin kcerlegur,
ganga í borgun fýrir, og port finnast í
foraum bókum ísienzkum; en jeg segi
víst ekkert of mikið, þóttjeg segi það,
að mýmörg orð, sem finnast á fornum
bókum, frá 13. og 14. öld t. d., mundu
nú talin alveg óhæf í íslenzkum ritum;
og væri svo, að þau væri samstofna við
dönsk orð, og maður svo hinsvegar
væri viss um, að sá höfundur, er fyrst
fer að taka þau upp aptur nú, hefir
aldrei litið í þau fornu rit, er orðin
standa í, þá tel eg mig hafa fyllsta
rjett til að segja, að höfundurinn klíni
þeim inn sem dönskuslettum, en ekki
sem fornyrðum. Herra J. J>. gerir mjer
íinnars rangt til, ef hann ætlar mjer það,
að eg telji hvert það orð dönskuslettu,
sem samstofna ervið dansktorð. Slíka
bernsku má ekki ætla Styrbirni; en
mjer þykir sárt að sjá það, að herra
J. p. skuli vera svo óvandlátur fyrir
tungu sína, að hann taki gott og gilt
hvert það samsett orð, sem saman stend-
ur af tveimur alislenzkum orðum, eins
og þegar hann vill gera lijartasorg
gjaldgenga íslenzku, af því að ,.hjartam‘
sjeíslenzkaog „sorg“ íslenzka; eptir því
ætti sömumiaður (Sandemand) að vera
gild og góð íslenzka, því sanna- er ísl.
og -maður er ísl.; ndtthúfa (í óeiginlegri
merkingu) ætti að vera góð íslenzka,
því nátt- er ísl. og -húfa er ísl. Jeg
vil ekkert fást um þá ástæðuna fyrir
því, að hjartasorg sje íslenzka, að í
Hávamálum stendur „sorg etr hjarta11;
eptir því ætti að mega kenna hvern
einn hlut til þess sem hann etur; það
er hagnaður fyrir Símon Dalaskáld, að
fá að vita það. Kría hefi eg hvergi
heyrt nema í Reykjavík og á Seltjarn-
arnesi; eg ætlaði að það væri þýzku-
*) Sakir rúmleysis í blaðinu hefir þessi grein
beðið prentunar frá því snemma í yof. Rltst.
sletta, og ætla eg enn, að það sje af
þýzka orðinu „kriegen-*; mjer þykir
ekkert unnið við að byggja þvi inn í
bókmál vort, þó aldrei nema Björn
Halldórsson kynni að hafa það í orð-
bók sinni; og það verður i mínum aug-
um ekkert veglegra fyrir það, þótt það
finnist í sænslcum og norskum alþýðu-
mállýzkum; orðið getur verið aðskota-
dýr hjá þeim allt eins og oss. A orð-
unum að ganga í borgun hefir herra J.
J>. laglega komið sjer við með að sýna
lærdóm sinn, þar sem hann tínir til 12
staði úr fornum bókum, íslenzkum og
norskum, þar sem orðin að ganga í
borgim, borgan og borganarmaður kem-
ur fyrir; en það er verst, að allur þessi
lærdómur bítur mig ekki, því eg hefi
vitað að þetta var til; en nú eru önnur
góð orð algengari um það sama og því
betri: ábyrgjast, taka ábyrgð á, taka í
ábyrgð, ganga í veð; setja í veð. Nú
kann herra J. p. að þykja ranglátt, að
eg geri mjer nokkurn mannamun; en
þó er það hið fyllsta rjettlæti. Ef eg
sæi í einhverjuriti eptir J. p. þetta orða-
tiltæki: að ganga í borgun, eða orðið
borgunarmaðr, þásegðieg: því er hann
nú að koma með þetta fornyrðatorf,
hann, sem annars ritar svo látlaust. En
þegar eg sá þessi orð hjá P. P., sem
eg bezt gat ímyndað mjerað engahug-
mynd hefði um að þau nokkuru sinni
hefði í fornri bók staðið, en aptur var
vel kunnugur þeim í dönsku, þá þyk-
ist eg hafa leyfi til að segjavið hann:
vertu ekki enn að sletta dönskuslöpun-
um; en hvort sem það er fornyrði hjá
J. p. eða dönskusletta hjá P. P., þáer
það löstur í riti, að minni hyggju. Port
hafði jeg sagt að ekki væri íslenzka.
Jeg stend við það enn, þótt herra J.
p. hafi marga staði úr fornum bókum
því til sönnunar, sem íslenzku orði.
Hlið kannast herra J. við að sjebetra;
það er ekki heldur meira í vöfunum,
eða óþýðara. I fornum bókum íslenzk-
um finnst líka jjappcl og fjappel, sýr-
kot og katel, sem er alveg eins íslenzka
og port, og mundi engum íslenzkum rit-
höfundi nú detta í hug að hafa þau í
riti eða íæðu. Herra J. p. getur ekki
betur sjeð en að orðin „á œðri stöðum11
sje rjett íslenzka. Plvert einstakt orð
þessara þriggja er íslenzka, það skal
jeg fúslega játa; en hitt er eins víst, að
þau, svo sem þau standa í Smásögun-
um, er klaufaleg þýðing á dönsku orð-
tæki: „paa höjere Steder“. pegar
herra J. p. fer að tala um „andakð, þá
kalla eg honum fara skrítilega; hann,
sem er búinn að dæma kærlegr, ganga
65
í borgun, og p>ort góða oggilda íslenzku,
af því að þessi öll orð standi í fornum
bókum, og segir það með fullri vissu
um þau, þar sem jeg ætla að þau sje
alveg óhafandi, borgnn og borguuarmaðr
meðal annars af því, að þau orð eru
nú búin að fá allt aðra þýðingu hjá oss,
nefnilega: pccuniam solverc, — hann fer
að verða í vafa um orðin „á/mgi“ og
„athugi1 yfir ..andakk' í sumum tilfell-
um, og eru þau þó í ágætum fornbók-
um, og eru orð, sem eiga einkarvel við,
þar sem guðræknis- eða bænræknis-
þýðingin ekki kemst að, og eptir mynd-
an sinni svarar auðvitað ,,áhugi“ alveg
til andacht: an = á, doiken = hyggja.
Og mjer er nær að halda, að hefði
herra Jón porkelsson með „tilbærileg-ri
andakt“ lesið Smásögurnar, þá mundi
hann aldrei hafa lokið þeim dómi á um
orðfærið á þeim, að það að öllu sam-
anteknu væri vandað og gott.
Vjer Islendingar getum með ýmsu
móti syndgað í ritum móti tungu vorri:
með því að hafa útlend orð, og með
því að hafa orð, sem eru úr gildi geng-
in, þótt góð hafi verið, og m e ð því að
hafa óíslenzka talshætti, þótt hvert orð
út af fyrir sig sje alíslenzkt. pessi
lösturinn er verstur. Auðvitað og sá
lösturinn, er P. P. er hættast við að
falla í; herra J. p., sem svo víða hefir
vel vandað um ambög'ulegan rithátt,
ætti sízt að mæla honum bót. Og hann
á í veði það orð, sem hann að makleg-
leikum á fyrir málfræðislegan fróðleik,
ef hann lætur sín opt freistað til þess
að láta sinn mikla lærdóm halda uppi
svörum fyrir því, er jafn rjettlátlega er
vítt og það, er eg hefi vítt í Smásög-
um P. P.
Styrbjörn á Nesi.
flannalát. (Aðs.). 23. maí næstl. and-
aðist hinn nafnkunni dugnaðarmaður
Erlendur Jónsson í Bergskoti á Vatns-
leysuströnd. Hann fæddist 10. marz
1805 og ólst upp fyrst í Brunnastaða-
hverfi og síðan á Auðnum, hjáforeldr-
um sínum Jóni Jónssyni og konu hans
Agnesi Jónsdóttur. Hann giptist 13.
júlí 1831, Sigríði Arnadóttur; byrjuðu
þau næsta vor búskap á Auðnum. pau
áttu 7 börn saman og lifa 5 þeirra. Ár
1848 fluttust þau búferlum að Bergs-
koti; bjó hann þar síðan til dauðadags.
Plina ráðvöndu, góðu konu sína missti
hann 8. jan. 1858, en giptist aptur 9.
des. s. á. ekkjunni Guðlaugu Jónsdótt-
ur, er saknar hans nú innilega, því
sambúð þeirra var mjög ástúðleg.
Erlendur heitinn var orðlagður mað-