Ísafold - 03.04.1879, Qupperneq 1
I S A F 0 L 0.
VI 10.
Ólafur stiptamtmaður Stephánsson
er fæddur að Höskuldsstöðum í Húna-
vatnssýslu 3. maí 1731. Faðir hans var
síra Stefán Ólafsson prófasts Guðmunds-
sonar bónda að Siglunesi í Fljótum, dótt-
ursonur síra Stefáns skálds Ólafssonar í
Vallanesi. Móðír Ólafs stiptamtmanns
var Ragnheiður Magnúsdóttir frá Espi-
hóli, Bjarnarsonar, Pálssonar, Guðbrands-
sonar biskups, en dótturdóttir Jóns Hóla-
biskups Vigfússonar. Eptir andlát for-
eldra sinna var rjett að því komið, að
Ólafur, eptir fortölum ýmissa, sem þótti
hann vera gott búmannsefni, færi að búa
á litlum jarðarparti með eldri systur
sinni Sigríði, en rjeði þá af, að leita
fyrst til Halldórs biskups Brynjólfsson-
ar á Hólum, og komst með aðstoð hans,
en að öðru leyti af eigin rammleik í
Hólaskóla; vann fyrir sjer á sumrum,
og útskrifaðist eptir 6 ára dvöl frá Hól-
um, sigldi sama ár (1753), lauk sjer a.f
í Kaupmannahöfn á 3 árum, og gjörð-
ist, fyrir fylgi Skúla landfógeta, 1756
bókhaldari við hinar nýju verksmiðju-
stofnanir í Reykjavík, varð einnig sama
ár, fyrir meðmæli Skúla, sem þá rjeði
mestu hjer á landi, varalögmaður norð-
an og vestan, ,,til þess að hann". svo
kemst Skúli að orði, „gæti þess betur
stutt stofnanirnar;í, og jafnframt með-
stjórnandi þeirra (sjá dómsakt í hör-
mangaramálinu, bls. 103). Bókhaldara
störfunum afsalaði Ólafur sjer aptur 1760;
kom það til þess, að hann tók sjer nærri
útásetningar á reikninga sína frá um-
sjónarm. konungsverzlunarinnar (1759—-
1763), Markúsi jPahl, og skoðunargjörð
þeirra Röns og Otto’s á stofnununum, en
sigldi sama ár, ásamt Skúla, til Kaup-
mannahafnar, til þess, með honum, að
tala þar stofnananna og sinu eigin máli.
Ber þá fyrst á meiningarmun þeirra á
milli, þótti Skúla Ólafur heldur tilhliðr-
unarsamur við stjórnina og verzlunina,
enda dró Ólafur sig, frá árinu 1764, að
verzluninni og stofnununum var steypt
saman, smámsaman út úr stjórn þeirra,
þótt hann að öðru leyti, sem embættis-
maður og hluthafandi í stofnununum,
landsins og sjálfs síns vegna, hjeldi á-
fram afskiptunum af þeim. J>egar Skúli
og Magnús amtmaður Gíslason sigldu
til Danmerkur 1763, til þess að semja
við hið nýja „almenna verzlunarfjelag“,
gjörðist það um veturinn 1763—64, með
fortölum beggja fyrir geheimeráði Thott
og stiptamtmanni greifa Rantzau, að
Ólafur var skipaður vara-amtmaður við
hlið Magnúsi, með loforði fyrir embætt-
Reykjavík, fimmtudaginn 3. aprílmán.
inu eptir hans dag, á sama hátt og Jón
Skúlason hafði verið settur Skúla til að-
stoðar í landfógeta embættinu. Ólafur
var, sem sje (1761) orðinn tengdasonur
Magnúsar amtmanns, og þjónaði amt-
manns embættinu í fjarveru hans 1763
—64. Fluttu þeir mágar sig 1765 frá
Leirá að Bessastöðum, og þar dóu
tengdaforeldrar Ólafs bæði 1766, árinu
eptir að hið nýja múrhús, sem Slcúli
hafði látið byggja og enn stendur þar,
var fullbúið. A Bessastöðum sat Ólaf-
ur til 1770, sem einasti amtmaður hjer
á landi. Varð þá sú breyting á, við
fráfall baróns Pröck, að stiptamtmað-
urinn, sem þar til hafði setið ytra og
haft hjer amtmann eða umboðsmann,
fluttist hingað til landsins, og að land-
inu jafnframt var skipt í tvö ömt. Var
Thodal skipaðurhjer stiptamtmaður, og
amtmaður sunnan og vestan, en Ólafur
amtmaður norðan og austan. Flutti
hann sig að Elliðavatni, og, þegar þar
var stofnað fyrirmyndar fjárbú (Scha-
feri), árið eptir (1771) að Sviðholti á
Alptanesi. Hvar sem hann var, sýndi
hann sig, sem búhöld og bjargvætt og
studdi að því bæði í orði og á borði,
að efla bjargræðisveguna bæði til lands
og sjávar, kom hjer á fiskilóðum, flutti
hreindýr hjer til landsins, o.s. frv. Tho-
dal var einnig mesti búmaður, stundaði
sjer í lagi jarðar- og garðarækt, og reri
að því öllum árum að bæta hvorttveggja
og auka hjer á landi. Sú var stefnan
þá. í þessu voru þeir honum samtaka,
Skúli fógeti, sira Björn Halldórsson í
Sauðlauksdal, Magnús sýslumaður Ket-
ilsson í Búðardal, Eggert varalögmaður
Ólafsson og Ólafur. þ>essum mönnum
hjerálandi og jóni Eiríkssyni í Kaup-
mannahöfn eru þær miklu rjettarbætur
að þakka, tilskipanirnar 15. apr. og 13.
maí 1776, hin fyrri um nýbýli, hin sið-
ari um garðahleðslu, púfnasljettun, jarð'-
yrkju, matjurta og jarðeplarœkt, sem bor-
ið hafa síðan sýnilegan ávöxt á hverju
hausti, og hefir manneldi í landinu bæði
orðið meira og betra upp frá þessum
tíma. Má með sanni segja, að 18. öld-
in, þó hún hefði ekki annað til síns á-
gætis en þessa framför og svo sligun
einokunarverzlunarinnar, hefir þokað
fósturjörðu vorri fram um tvö stór stig.
—I opinberum málefnum, sem þá mest
megnis snertu verzlunina og stofnanirn-
ar, kom Ólafur jafnan fram með lipur-
leik, lagi og greind, sem var hans höf-
uðgáfa. Má sjer í lagi sjá þetta á af-
skiptum hans við málaferlin milli hinna
íslenzku hluthafenda í stofnununum og
1879.
hins almenna verzlunarfjelags. Af því
fá skjöl munu ljósar samin, en vörn Ó-
lafs „landsins og sjálfs sín vegna“ í
þessu máli, og þar hún bæði skýrir
málið sjálft og er hin gagnorðasta, sem
fram hefir komið í því, setjum vjer hana
hjer, en verðum jafnframt að vísa les-
endunum til æfisögubrots Skúla landfó-
geta, sem staðið hefir í síðasta tölubl.
„ísafoldar“ 1878, sjer í lagi til þess at-
riðis, sem þar var á vikið, að hið almenna
verzlunarfjelag 1767 lagði 100 rd. álag
á hverja aktíu í stofnununum, er síðan
1764 voru fjelaginu sameinaðar, og í
öðru fleiru hallaði um skör fram á rjett
íslendinga.
„1. Stofnanirnar eru, samkvæmt
i.gr. í samningnum við verzlunarfjelag-
ið, afhentar þvi með þvi skilyrði, að
þær standi undir stjórn þess í 20 ár,
eða þann tíma, sem verzlunarleyfið
(Octroy) frá 15. ágúst 1763 nær yfir, og
hefir fjelagið heimild til þess á þessu
tímabili að hagnýta sjer stofnanirnar,
sem bezt það getur og hefir vit á.
Stofnanirnar voru virtar og fjelaginu
afhentar fyrir 25000 rd., eða 50 hluti,
upp á 500 rd. hvern. |>að er þvi örðugt
að sjá, hvernig fjelagið fer að heimta
þennan höfuðstól aukinn (með 100 rd.
fyrir hvern hlut, 5000 rd. alls), þegar
það er einu sinni búið að viðurkenna
hann innborgaðan, nema þá svo hefði
verið, að hluthafendur hefði með berum
orðum skuldbundið sig til þess, en þetta
hafa peir ekki gjört, heldur hefir fje-
lagið sjálft gjört það öllu fremur í 3.
gr. samningsins (3. gr.: „Fjelagið við-
heldur, eykur og eflir stofnanirnar“).
2. Flin 6. grein samningsins ber
með sjer, að afhending stofnananna til
fjelagsins er engu líkari, en innstæðu,
sem um nokkurra (20) ára bil stendur
á vöxtum í verzluninni, en að hún á
ekkert skylt við hlutasamskot, er geta
verið missi undirorpin; því eptir tjeðri
grein á fjelagið, að 20 ára fresti, að
skila hluthafendum stofnununum í sama
standi, sem þær voru í, er það tók við
þeim, hvort sem það á þessum 20 ár-
um vinnur eðatapar á þéim, ogjafnvel
þó svo illa færi, að fjelagið þá ekkert
ætti eptir nema innstæðu stofnananna.
Alíka skyldu hefir fjelagið ekki undir-
gengizt gagnvart öðrum sínum fjelög-
um, og er af því augljóst, að samning-
urinn við hina íslenzku hluthafendur
stofnananna, er öðruvísi vaxinn, en við
aðra hluteigendur fjelagsins.
3. Til frekari fullvissu um, að svo
er, skal þess getið, aff fjclagiff hefir