Ísafold - 22.04.1880, Blaðsíða 2

38
vitið, finnið' i6t. sáð 2364. hafið 3085.92.,
og þannig alls staðar í bókinni, þar sem
þetta persónumerki kemr fyrir. Ritdóm-
arinn hefði því átt að gefa Konráði
Gíslasyni ráðning árið 1875, þá er Njáls
saga kom út.
Ástœður fyrir því, að svo er ritað,
eru tvær. Hin fyrri er uppruninn og
samanburðr við önnur germönsk mál.
þetta persónumerki er nefnilega p í
gotnesku, enn það samsvarar ð í íslenzku
í niðrlagi orðs. í þýzku er þetta per-
sónumerki t; enn t í niðrlagi orðs eftir
raddstaf í þýzku samsvarar ð í íslenzku.
Dcemi til þess þarf eg eigi að tilfœra,
því að ritdómarinn er svo vel að sér í
þýzku, að hann getr fundið þau sjálfr.
Hin síðari ástœðan er sú, að hinar elztu
og beztu skinnbœkr tákna þetta per-
sónumerki með p eða ð. Af þessum
fornu og góðu skinnbókum skal eg leyfa
mér að nefna Stockhólmshómilíubókina,
er út er gefin af Dr. Wisén í Lundi 1872,
og hómilíubókina ÁM. 619. 4., er Dr.
Unger hefir gefið út í Kristianía 1864.
Hin fyrri, sem er með hinum allra elztu
skinnbókum og hefir ágæta stafsetning,
hefir eigi bókstafinn ð, heldr alls staðar
p í stað hans. Hún táknar því þetta
persónumerki eigi með ð, heldr með p,
t. d. verpep 25^. vitep 2 7s0. purfop 29^.
fyrgcfep 3426. 29. heftep 3427. megop, vilep
45i8- fleoep 4926. komep 4930. Persónu-
merkið t er undantekning. pað finst á
þrem stöðum á blaðsíðunum 25—60,
nefnilega: hipiti833. hafetiy2X.fyrgefet
5110; enn persónumerkið p finst á 53
stöðum á hinum sömu blaðsíðum. Skinn-
bókin ÁM. 619.4. táknar þessa ending
með ð, t. d. eroð 513. liafeð 514. fyrigef-
eð n19. ælskeð 14^. demeð 373. Yngri
skinnbœkr hafa ýmist p, ð eða t. t hafa
ritararnir farið að skrifa, þá er hið upp-
hafiega t-hljóð í niðrlagi orðs var farið
að mýkjast í framburðinum og menn
vóru t. d. farnir að segja hvað fyrir
hvat. þenna óupphaflega framburð vildu
ritararnir forðast og rituðu því stundum
t fyrir upphaflegt ð í niðrlagi orðs, og
þannig rituðu þeir þetta persónumerki
með t, þótt þeir sjálfir bæri það fram
sem ð.
þriðja stafsetningaratriðið er það, að
eg hefi alls staðar ritað é, þar sem nú
er hér á landi framborið je. Eg hefi
sagt, að það sé ætlan mín, að þetta
hljóð hafi upphaflega verið breitt e.
Ritdómarinn spyr mig, hve nær þetta
upphafiega hafi verið og hver sé ástœð-
an. Eg skal með ánœgju svara spurn-
ingum hans, þó eigi í þeirri von, að
sannfæra hann, heldr, ef til vill, einhverja
aðra. þetta upphaflega nær yfir þrett-
ándu öldina alla og mikinn hlut hinn-
ar ijórtándu. þetta sést af þeim skinn-
bókum, sem með broddi (acút) einkenna
breiða raddstafi og tvíhljóða frá hinum
grönnu raddstöfum. Eg skal, til þéss
að koma í veg fyrir misskilning, geta
þess hér, að eg kalla a, e, i, o, u, y
granna stafi, enn á, é, í, 6, ú, ý breiða,
og að grannir stafir eru eigi ávalt sama
sem skammir, eða breiðir ávalt sama sem
langir, eftir pví sem málið er nú. Af
skinnbókum, ermeðbroddi greina breiða
stafi frá grönnum, vil eg nefnaStockhólms-
hómilíubókina, er varla mun rituð síðar
enn um 1220; skinnbókina ÁM. 619.4.,
er rituð er af Norðmanni nokkuru síðar
á hinni sömu öld, og konungsannál,
skinnbókina 2087.4. i hinu konunglega
bóksafni í Kaupmannahöfn. Sú skinn-
bók er rituð á árunum 1290—-1306. Staf-
setningin á þessari skinnbók er svo góð
og nákvæm, að varla mun finnast ágætari
skinnbók í því tilliti. Allar þessar skinn-
bœkr tákna hið núveranda óupphaflega
je-hljóð með é, alveg á sama hátt, sem
aðra breiða raddstafi, enn aldrei með ie
eða je. (Eg skal hér geta þess, að til
er upphaflegt je-hljóð, t. d. í seljendr,
teljendr, veljendr, hyggjendi). Ritarar
þessara skinnbóka hafa þvi skoðað þetta
hljóð sem breitt e-hljóð og líklega borið
það fram sem tvefalt e-hljóð, sem þó
eigi myndaði tvær samstöfur. í skinn-
bókum frá 13. öld er þetta langa e-hljóð
mjög óvíða táknað með ie; sýnist það
bera vitni um, að je-framburðrinn hafi
byrjað hér á landi á 13. öld, á einstök-
um stöðum eða sem einstök mállýzka,
eða að minnsta kosti einhver framburðr,
sem var honum líkr, því að eigi er víst,
að i-ið í ie hafi i fyrstu verið frambor-
ið með skýru j-hljóði. Je-framburðrinn
sýnist vera orðinn nokkuð tíðr á siðara
hlut fjórtándu aldar; hann útbreiðist og
fœrist í vöxt smátt og smátt, og virðist
vera orðinn almennr hér á landi um 1540,
þá er hið nýja Testament Odds Gott-
skálkssonar var prentað. Að e og é
eigi vóru jafnbreið hljóð, sést enn fremr
af því, að þau eru eigi rímuð saman í
aðalhendingum í dróttkvæðum vísum í
fornöld, á sama hátt sem a og á eigi
eru rímuð saman í aðalhendingum. Hins
vegar eru tvö é rímuð saman í aðal-
hendingum í fornum vísum, t. d. í Gunn-
laugssögu: léttsrebr er nixpéttan (25. bls.).
Eldr var gerr at gjaldi, \ gramr r é ð,
enn pá téði\ hár í hóf at fœra | hrót-
garmr húendr arma (Heimskr., Ungers
útg. 606, Fms. 6,340). Vísuorðin: Brjánn
fell ok helt velli og svell áðr þorbjörg
felli mæla eigi þessu í mót, þvíað hér
á eigi að lesa féll og félli. é-hljóðið
grendist í þessum orðmyndum við tve-
földun samhljóðandans, eins og ý-ið í
vísuorðinu: jöfurr dyrr, enn pik fyrri,
enda er 3. persóna þátíðar í eintölu af
falla i þeim skinnbókum, er eg hefi
nefnt hér að framan, alls staðar rituð
fell, en hvergi féll. þar í mót er ritað
lét og réð í hinum sömu skinnbókum.
Sést þar af, að ritararnir báru fram
grant e í orðmyndinni fell.
Ritdómarinn spyr mig, hvort ek í
fyrsta vísuorði vísunnar á 17. bls. Gunn-
laugs sögu sé styttra enn mér í síðasta
vísuorði sömu vísu. Eg þarf engu að
svara um lengd eða stuttleik þessara
orða 11Ú; enn hitt er víst, að é var
lengra en e, þá er vísurnar í Gunnlaugs
sögu vóru ortar. J>eim öðrum spurn-
ingum, sem ritdómarinn leggr fyrir mig
um yg-hljóðið, þarf eigi að svara, því-
að það hljóð, sem myndaðist löngu eftir
það, að vísurnar í Gunnlaugs sögu vóru
ortar, kemr ekkert þessu máli við.
Setningin: ’Enda lengist enginn hljóð-
stafr í neinu máli af undangangandi,
heldr af eptirfaranda samliljóðanda
tvöföldum’ er mér óskiljanleg í því
sambandi, sem hún stendr í. Hefi eg
sagt, að nokkur raddstafr lengðist af
undanganganda samhljóðanda ? Getr
eigi raddstafr lengzt af öðru, en eftir-
faranda samhjóðanda tvöföldum? Rit-
dómarinn segir enn fremr, að petta é
sé alt annars eðlis en hinir fláu hljóð-
stafirnir, á, ó, ú, o. s. frv. Eg segi,
að það sé cininitt sama eðlis. Eg
geri ráð fyrir, að ritdómarinn þekki
uppbótarbreiðkunina (die ersatzdehnung)-,
eg geri ráð fyrir að hann viti, að
á-ið í orðinu ást er breitt, af því að
samhljóðandinn n er fallinn burt fyrir
aftan það; að gás er fyrir gans, að pá
er fyrir pan (á þýzku dann). Eg geri
einnig ráð fyrir, að hannviti, að grannr
raddstafr breiðkar í vissum samböndum
við tillíking eftirfaranda samhljóðanda;
að hið granna a í sagnorðinu draga
breiðkar, þá er g-ið tillíkist eftirfar-
anda t-\ í orðinu dráttr. Á sama hátt
er máttr myndað af rótinni mag; fláttr
af rótinni flag. Ef íslenzka orðið nál
er borið saman við þýzka orðið nadcl
og hið enska orð needle, þá er auðsætt,
að hið íslenzka orð hefir haft ð í sérá
eldra stígi málsins (naðal eða naðl);
til. uppbótar fyrir brotthvarf ð-sins
breiðkaði a-hljóðið, svo að orðið fékk
sína núverandi mynd nál. Alveg á
sama hátt breytist e í é. e-hljóðið er
grant í orðunum fregna, reka, vega; enn
þá er g í freg- og veg- og k í rek-
tillíkist eftirfaranda t-i, breiðkar é’-hljóð-
ið og verðr é. J>essu til sönnunar vil
eg tilfœra orðið frétt (af freg- í fregna),
rétt, afrétt, réttr, hvalréttr af reka. Rétt
er umgirt svæði, sem fénaðr er rekinn
í; réttr er rekning skips á sjó. Að svo
sé, sést af fornum sögum í slíkum orð-
tœkjum sem: Féngu peir rétt mikinn
(þ. e. skip þeirra rak lengi); peir lögðu
skipit í rétt (þ. e. þeir létu skipit reka).
Hvalréttr kemr fyrir í íslenzkum Ann-
álum og sýnist þar vera sama sem
hvalreki, og er myndað af hvalr og reka.
Vétt (á dönsku Vægt) þ. e. vigt, þungi,
finst á nokkurum stöðum i Staðarhóls-
bók, sem Vilhjálmr Finsen hefir gefið
út í Kh. 1879. Sem dœmi upp á upp-
bótarlenging fyrir brottfall eftirfaranda
samhljóðanda vil eg nefna orðin mél,
fé, hlé, kné, tré. Mél (= járnmél í beizli
og tímabil, intervallum temporis) er
komið af meðal, rneðl. Við brottfall
bókstafanna ða breiðkaði e í é. I hin-