Ísafold - 18.08.1880, Blaðsíða 3

79
lenzkri tungu. Bn með því að eg tel kenn-
ingar hans rangar, finst mér það vera skylda
mín, að halda því fram og leiða rak að því,
er eg ætla rétt og satt vera. þar að auk
verð eg að bera hönd fyrir höfuð mér og
bera af mér ýmisleg orð eða skoðanir, er
yfirkennarinn hefir eignað mér ranglega í
nefndum tölublöðum Isafoldar.
I. um ft og pt.
það er eigi minn tilbúningr að rita aft-
ann, aftr, eftir, gift, gifta, at gifta, gröftr,
haft, hefta, kjaftr, kraftr, loft, oft, raftr,
skaft, toft, þofta og fi. þessi orð eru venju-
lega rituð svo í hinum elztu skinnbókum, t.
d. í ÁM. 237 fol., ÁM. 325 (2), 4to, eða á-
gripi af Noregskonunga sögum, er prentað
er í Fms. 10, 377—421 og nú sérstakt, staf-
rétt og með öllum böndum og skammstöfun-
im, gefið út af Verner Dahlerup, Kh. 1880;
ÁM. 645, 4to, er prentað er í Byskupasögum,
_. bindi (Jarteinabók þorláks byskups), í
Postulasögimi (Clemens saga, Pétrs saga,
Páls saga, Andreas saga, Jacobs saga, Bar-
tholomeus saga, Matheus saga) og í Heilagra
manna sögum (Martinus saga). 1 Elucidario,
ÁM. 674 A, 4to (sem prentað er í AnO. 1858,
53.—81 bls. og gefið út sérstaklega Ijósprent-
að, Kh. 1869) á líklegast að lesa fst, enn eigi
fft. Um það leyfi eg mér að vísa til ritgjorð-
ar eftir Julius Hoffory: Lydforbindelsen fst
i det Arnamagnæanske hándskrift 674, A, 4to,
í Det philologisk-historiske Samfunds Minde-
skrift, Kh. 1879, 140'—145. bls., og skal eg
um leið geta þess, sem J. Hoffory segir á
143. bls., að þar sem /sf komi fyrir í fornum
handritum, samsvari það ávalt upphaflegu ft.
■—I Ollum þeim orðum í Elucidario, þar sem
fst er ritað, er þvl, eftir hans skoðun, ft, enn
eigi pt, hið upphafiega. I Stokkhólms homi-
líubókinni (Lundl872) eru hin ofantöldu orð
(aftr, eftir, kraftr, oft o. fi.), ýmist rituð með
ft (og mun það vera hið tíðasta), fst eðapt,
og er af því auðsætt, að ritarinn hefir eigi vit-
að, hvernig hann átti að rita þau, og svo
sýnist, sem hann hafi eigi getað gert mun á
framburðinum á/f ogpt. það er ætlan Julius
Hoffory’s,aðritariEluc.’s hafiboriðhið upp-
haflega/f fram sem pt, enn það tel eg mjög
vafasamt. Mér þykir líklegást, að fornmenn
hafi borið pt fram alveg sem ft, svo sem eg
ætla nú vera framborið alls staðar hér á
landi. Styrkist sú ætlan meðal annars af því,
að fornmenn rita oft pt, þar sem enginn efi
er á, að rita skal/f eftir uppruna, t.á.ellipti
(=ellifti), skjálpti (=skjálfti), þurpt (=
þurft), og hins vegar/f fyrir pt, t. d. kaufti
(=keypti, Postula s. 5283 3)og cevfti(=keypti,
Leif. 90o). |>au vfsuorð, sem yfirkennarinn
tilfcerir (beygist aftr í þína kjafta. tyftamitt
ok tem sem oftast. oft með oddi keyftan)
sanna því eigi, að rétt sé að rita aptr, kjapt,
opt, optast, heldr að eins, að fornskáldin hafi
eigi getað gert mun á /f og pt í framburðin-
um, ef þau annars sanna nokkuð. Víst er það,
að fornskáld ríma orð, sem eflaust hafa
upphaflegt /f, móti þeim orðum, er yfirkenn-
arinn vill rita með pt. Slík orð eru drift af
rótinni drif, í sagnorðinu drifa, gift, gifta af
rótinni gaf í sagnorðinu gefa; nift (1. neptis)
frændkona, af sömurót sem nefi, frændi; skrift
af skrifa. Eg skal tilfœra fáein dœmi: driftar
máli skifta (Nj. c. 632 e), Freys nift hrádriftir
(SE. 1, 348), oftliga vann sá er geymði giftu
(Guðm. drápa Arngríms 28r, Bs. 2, 193),
aftrfengit var geymi giftu (35s, Bs. 2, 195),
giftufullr i gœzkukröftum (Guðm. dr. Arna
87), giftumanns yfirlimu af lofti (127), svift-
ir náð ok allri giftu (47s), skift er á gumna
giftu (=umskifti eru orðin á högum manna,
Fms. 2, 52, Sýnisb. I825, Flat. 1. 326. í Flat.
er ritað skift giftu). Högni segir, að hilmir
má | Hildi sjálfr gifta | ; hvergi kýs ek hœrra
á, | því her er við dreng at skifta (Skíða ríma,
Múnchen 1869, 115. v.).
Eg ætla nú að telja upp nokkur orð (er
yfirkennarinn mun vilja rita meðmeð^f),
er samanburðr við önnur mál bendir á að
eigi að ritast með/f. Atviksorðið aftr er hið
sama orð, sem hið gotneska aftra, myndað
af forsetningunni af og viðaukanum (súffixi-
nu) tra. það á því eftir uppruna sínuin að
ritast með /f. Eftir (á norsku landsmáli,
svensku og dönsku efter, á fornsaxnesku og
fornháþýzku aftar, after, á fornensku æfter)
er af sömu rót. Gift (fe. og holl. gift, don-
um) er, sem áðr er sagt, af rótinni gaf og á.
því eflaust að ritast með/f. Af sömu rót
er nafnorðið gifta og sagnorðið at gifta. Gröftr
af rótinni grafí sagnorðinu grafa. Haft (vin-
culum) af rótinni haf í sagnorðinu hafa. Af
sömu rót er haftr (captivus), hafta (captiva),
at hefta (impedire). Kjaftr, kjöftr sýnisteigi
geta verið af neinni rót, er endist á p (n. og
d. kjœft, sv. káft, mhþ. kiwe, kewe, þ. kiefer);
|iað stendr í sambandi við hið þýzka sagnorð
kauen að tyggja, fe. ceóvan. Kraftr (n. d.
sv. þ. kraft, fe. crœft) af rótinni kraf í sagn-
orðinu krefja; sbr. lat. gravis, þungr. Loft
(aér; lacunar, n. d. sv. luft, aer, loft, lacu-
nar; f.sax., mhþ., þ. luft, aér, fe. lyft, aér,
g.luftus, aér; sbr. 1. levis, léttr, levo, eglétti).
Af loft er myndað sagnorðið at lyfta. Oft (g.
ufta, n. og sv. ofta, d. ofte, f.sax. mhþ., þ.,
fe. oft). Baftr af rótinni raf, stendr í sam-
bandi við ráf, rœfr, rjáfr, n. sv. d. raft, mhþ.
ráve, ráfe = sperra (eins og raftr merkir
stundum ífornri íslenzku), fe. rcefter, e. raf-
ter, gr. öröfé, öröfös. Af raftr er myndað
sagnorðið at refta. Skaft (n. sv. d. skaft, f.
sax. scaft, þ. schaft, fe. sceaft, e. shaft; sbr.
lat. scapus, leggr, stilkr). Af skaft er mynd-
að sagnorðið at skefta. Nafnorðið skift og
sagnorðið skifta eru líklegast eigi heima-
mynduð, heldr aðfengin og komin sunnan að.
Skift er á fornensku scift (divisio); sagnorð-
ið at skifta á fe. sciftan, e. shift, holl. schif-
ten. Skiftir (divisor) er rímað mót gift:
Sínum framði siklingr mána \ seima skifti
andar giftum (Bs. 2, 53). Eg tel engan efa
á, að skift, at skifta, sfe/ríreigiaðritastmeð
ft. Skrift af skrifa. þofta (transtrum, n.
tofta, sv. toft, d. tofte, fe. þofte, holl. doft).
Toft (=tótt, n. tuft, toft, d. toft = tomt).
Með því að uppruninn bendir áftí öll-
um hinum ofannefndu orðum, framburðrinn
er nú ft og miklar líkur eru til, að hann hafi
verið hinn sami í fornöld og öll þessi orð
finnast rituð með ft í fornum handritum,
hver skynsamleg ástœða getur þá verið til að
rita þau með pt ? það er eigi meiri ástœða
til að rita þau með pt, enn að rita sakt fyrir
sagt, lakt fyrir lagt o.s.frv., því að stöfunum
gt og kt hafafornmenn einnig ruglað saman.
II. Merki annarrar persónu i íleirtölu.
Yfirkennarinn segir, að eg hafi það sem
ástœðu til að tákna merki annarrar persónu
í fleirtölu með ð, að Konráð Gíslason riti það
svo í Njáls sögu, Kh. 1875. þetta er mis-
hermt. Yfirkennarinn hafði sagt, að hingað
til hefði verið litið svo á, að þessi ending
hefði reglulega verið it (!) í fornmáli voru.
Til þess að sýna, að þetta væri eigi rétt hermt,
vitnaði eg til stafsetningar Konráðs Gísla-
sonar og Wimmers, enn eg hefi alls eigitek-
ið þá stafsetning eptir þeim. Eg var löngu
áðr, enn hin nýja útgáfa Njálssögu birtist,
kominn á þá skoðun, að þetta persónumerki
ætti að ritast með ð, sem sjá má af formál-
anum við Nokkur hlöð úr Hauksbók, Kv. 1865,
XXIII. bls. Yfirkennarinn þykist eigi skilja
orð mín, þar sem eg sagði: ‘þenna óupphaf-
lega framburð (t. d. hvað fyrir hvat) hafa
ritararnir viljað forðast, og rituðu því stund-
um t fyrir upphaflegt ð í niðrlagi orða’. Til
þess að skýra þetta, skal eg tilfœra nokkur
dœmi. t fyrir upphaflegt ð er ritað í enda
þessaraorða: heilsofognot Bs. 204s. hofut
20740. herot 21735. hundrot 230b. cleþnot
(=klæðnoð, klæðnað) 758s. hulit, kvk. (=
hulið) 8I618. Kitarinn hefir að öllumlíkind-
um eigi kveðið svo að, sem hann ritaði, heldr
ritað t fyrir ð eða þ, af því að hann hugði, að
t væri hið rétta og upphaflega. Sama hefir,
að ætlun minni, átt sér stað um persónumerk-
ið t. það var borið fram ð, enn oft ritað t, af
því að ritararnir hugðu, að t væri upphaflegra.
Nú er alment viðrkent, að þetta persónu-
merki eigi að táknast með ð, og svo er það
nú ritað í útgáfum fornbóka með samrœmðri
stafsetningu, t. d. Ereks sögu, sem Dr. Gu-
stav Cederschiöld hefir gefið út. Kh. 1880.
(Framh. síðar).
Brjef frá Sviþjóð.
1.
Stokkhólmi 16. júlím. 1880.
Sunnudagsmorguninn 3. júlí fór jeg á stað
frá Höfn og var kominn til Stokkhólms kl.
7J næsta morgun, vegalengdin er yfir 60
mílur eða meir en tvöfalt lengri en bein leið
úr Keykjavik norður á Akureyri. þegar svo
fljótt er farið yfir, má geta nærri, að ekki
sjest mikið af landinu. Skáney er enn þá
marflatara land en Danmörk, þar sjest svo
að segja engin misjafna sunnan til, það sem
fyrir augað ber er grasfletir, akrar, hús,
kirkjuturnar og einstöku trje hjer og hvar.
jpegar kemur upp í Smáland, fer að verða
einkennilegra, hólar og hæðir, vötn og móar,
lyngfletir, lágt birkikjarr og mýrar hvað inn-
an um annað ; þorpin eru lítil og húsin úr
trje, einloptuð með kvistilíkt og í kaupstöð-
um á Islandi. þar eru tveir hinir mestu
grasfræðingar Svía fæddir, Linne og Tries.
I Massjö, nokkru fyrir suðaustan Veitur, var
eimreiðin snöggvast stöðvuð um kvöldið kl.
10, því þar komu saman fimm járnbrautir
og skipta þurfti um vagna; vjer snæddum
kvöldverð í snatri, og svo var lagzt til svefns
í vögnunum þó mörgum yrði eigi svefnsamt
á svo hraðri ferð. I birtingu vorum vjer
komnir til Nörrköping og úr því var landið
mjög frítt, einkum þó næst Stokkhóhni. jpar
skerast sumstaðar langir firðir inn á milli
skógivaxinna hæða, og um leið og vjer þjót-
um framhjá, blasa við vötn og skrautleg hús
gegnum barrið á grenitrjánum. Mikil mann-
virki eru á járnbrautinni næst Stokkhólmi,
þar sem áður voru klungur og klettar, þjóta