Ísafold - 28.11.1883, Blaðsíða 3

119
steinarnir sjeu undirstöður undan þeim
gamla skála.
Fyrir austan skurðinn (geilarnar) nokkru
neðar en móts við skálastæðið er nefndur
Sámsreitur, og þar Sámsþúfa á bakkanum;
hjer á Sámur að vera heygður; sagan nefn-
ir það ekki, en þetta er einungis munnmæli.
Jeg gróf hjer niður rétt til reynslu, fann
þar þrenn hundsbein, en engin þeirra eru
samt úr gamla Sám; útlit þeirra sýndi það,
ogsvo láguþauekki nemarúmapálstungunið-
ur. Hjer hefir því verið hundadys-reitur, lík-
lega til minningar um Sám eptir munnmæl-
unura. Jeg gróf hjer lengra niður, um koll-
hæð, fann jafnvel sem óreglulega hleðslu-
steina eða eitthvað af tálguðu mógrýti, sem
þar er vanalega aðflutt; þar fann. jeg og
ösku og gjall, og bæði vott af kinda og stór-
gripa beinum; hjer kynni að hafa verið
smiðja. það var ekki ómaksins vert að
leita hjer að beinum úr Sám, enda var það
á móti fornum grafsiðum, að grafa ekki
uppáhaldshund með manninum. það má
ætla að Gunnar hefir verið heygður að forn-
um sið, þar sem hann fjell um 990; sagan
segir bls. 370, að þeir ljetu Gunnar sitja
uppi í hauginum. það var af sjerstökum
ástæðum að atgeirinn var ekki lagður í haug-
inn, af því Rannveig vildi það ekki; en auð-
sjeð er, að það hefir átt að gera. Högni
segir og við ömmu sína bls. 374: að hann
ætli að færa atgeirinn föður sínum (nefnil.
f hauginn), að hann hafi hann til Valhallar,
og beri þar fram á vopnaþingi. þetta er
rjett hugsað að heiðnum sið.
Gunnarshaugur, sem kallaður hefir ver-
ið, er langt austur og upp frá Hlíðar-
enda, og langsamlega í hvarfi við bæinn.
það er svo sem stekkjarvegur; hann er
hóll eða holt fram undir 20 faðma að
þvermáli í rótunum; að vestan er á hon-
um þunnur jarðvegur, en melar að aust-
an; upp á þessu er vörðubrot. Ekki leizt
mjer á þennan haug; margan haug hef
jeg grafið upp, en engan sjeð þess-
um líkan, en til reynslu ætlaði jeg að
grafa gegnum kollinn á þessu ; reif jeg þar
upp stóran stein, sem var undir vörðu-
brotinu, lá hann á klöpp, lengra komst
jeg ekki þar niður; enga hleðslu eða mann-
virki var þar að finna. það er tómur
misskilningur að sagan tiltaki hvar haugur
Gunnars hafi verið; þetta mun ekki ann-
að en melur og klapparhóll. Um 10
faðma niður frá þessum Gunnarshaug, er
stór steinn um mannhæð og þó lengri.
Munnmælin segja að undir þessum steini
ætti að vera vopn Gunnars, og fullyrt
hefir verið að hleðsla væri undir steininum,
sem sýna má. Jeg neyddist til að prófa
þetta, en hjer var ekkert að finna, steinn-
inn liggur á klöpp, og engin hleðsla; jeg
hef nóga reynslu fyrir því, að tómum
munnmælum er ekki að trúa. það mun
verða affarabetra, að trúa vorum góðu og
vönduðu sögum.
I bæjardyrunum á Hlíðarenda stendur
kista mjög gömul, og ákaflega stór, um 3
ál. á lengd; á framhliðinni eru nelgdar
gagnskornar fjalir, í góðum gotneskum stíl
og dýramyndum til endanna. þetta er
kirkja eða hallarhlið með portum og þess-
konar skrauti, ágætt verk; eigandi gaf þess-
ar fjalir Forngripasafninu; skal hans getið
á sínum stað.
Síðan fór jeg út að Grjótá og til að
spyrja upp Akratungu. þráinsgerði heitir
þar, en haugurinn er horfinn. Bóndinn
á Heylæk (sem er stutta bæjarleið fyrir
utan Hlíðarenda) sagði mjer, að Akratunga
hjeti enn f dag.innri hlutinn af túniuu þar,
frá skurðinum við bæjarvegginn og að öðr-
um skurði austast í túninu. þetta þótti
mjer góð upplýsing, því þá er mjög á-
kveðið, hvernig Gunnar hefir riðið, er hann
fór að vígi þeirra Oddkels : »Gunnar ríður
um Akratungu þvera ok svá til Geilastofna
ok þaðan til Rangár ofan til vaðs hjá
Hofi »bl. 244. Ekki er að efa, að Gunnar
ríðr þá skemmstu leið til að ná þeim og
sem minnstan krók suður á við. Geilastofnar
(nú Rjúpnabotnar) ganga vestur í hálsinn fyr-
ir austan Markarskarð, og er rjettnefni, þeir
eru vik, botnar = geilar, og hæðir á milli =
stofnar; það sýnir meðal annars hina miklu
nákvæmni og kunnugleik söguritarans, að
hann veit að Gunnar ríður um þetta litla
svæði Akratungu, því utan hjá henni mátti
þó fara, ellegar þá um »móhellurnar« í götunni
við vaðið, og þá stöðulinn, sem var sitt hvor-
um meginn við ána hjá Hofi, eins og sýnamá.
þegar þessu var lokið, fór jeg á stað og
ofan það mikla sljettlendi á leið að Berg-
þórshvoli. Bærinn stendur neðarlega í Vest-
Landeyjum fyrir vestan Affallið. Beint
vestur undan Voðmúlastöðum, svo sem
nokkur hundruð faðma, var hinn forni
»Vörsabær«, þar sem Höskuldur Hvítnesgoði
bjó, þar stendur hóll. eða jarðtorfa nokkrar
mannhæðir á hæð, en lítil ummáls ; hún er
að blása upp. þar í kring er láglendi og
sandi orpið. þessi jarðtorfa er eptirleifar
af þeirri hæð sem bærinn stóð á; hjer heit-
ir enn í dag Gamli-Ossabær (framb.); þetta
er í Austur-Landeyjum; erþaðan rúm klukku-
stundarreið að Bergþórshvoli.
Fyrir vestan túnið á Voðmúlastöðum, og
austan Ossabæ, sjest fyrir mjög lágri og
niðursokkinni girðingu, ájeggsljettum velli; á
þrjávegu verður rakinn garðurinn, sje velað
gætt, en á einn veginn sjest hann ekki; hann
er á annan veg um eða yfir 100 faðma en á
hinn um 60faðma,að því er sjest; þessi girðing
heitir enn í dag Höskuldargerði, og er þetta
það gerði sem sagan talar um og segir hún
hjer kunnuglega frá bl. 572. »þeirfóruþar
til er þeir kvámu í Vörsabæ ok biðu þar hjá
garði nokkrum. Veður var gott ok sól upp-
komin«. Og (Höskuldur) »ferr til gerðisins
ok sár niður korninu«. það er auðsætt
að þeir Skarphjeðinn hafabeðið undir garð-
inum sem vissi frá Vörsabæ. Bergþórshvoll
stendur á hól löngum og mjóum ; gengur í
hali hólsins vestur undir afbýlið Káragerði. |
Fyrir austan bæinn er lægð, og þar fyrir
austan og sunnan er Hvollinn ; hann er
miklu hærri en hóllinn undir bænum, um 50
fet, og í þvermál á annan veg 50 faðmar;
ofan í hann er stór og víð lægð ekki djúp, j
þar geta staðið — að nógra skynsamra I
manna dómi — 200 hestar, og meir. Úr
miðri lægðinni (dalnum) ogheim á mitt bæj-1
arhlaðið er 45 faðmar ; ekki sjest úr miðri |
lægðinni heim til bæjarins. Frá Bergþórs- j
hvoli og vestur að Káradælu, sem nú er köll- j
uð, eru 250 faðmar. þetta er lækur sá sem
sagan nefnir og Kári slökkti á sjer eldinn í,!
nú er þetta sem tjarnarrennsli. Frá Kára-!
dælu og enn í vestur að »Káragróf«, sem
heitir svo enn í dag, eru 40 faðmar, hún er
lítil gróf sunnan í bæjarhólnum í Kára-
gerðl; hvorki Káradæla eða Kára-gróf
sjást frá bænum.
Jeg get ekki lýst þessu meira hjer, eða
gert frekari samanburð við söguna; en
skal láta nægja að sinni að lýsa yfir því,
að hvert orð er satt i Njálu, bæði um
heimreið Flosa, og viðburði brennunnar, að
því er sjeð verður af landslagi, örnefnum og
kennimerkjum, það er að vonum, þetta er
aðalviðburður sögunnar, og hann hefir eink-
anlega orðið tilefni til að hún var sett
saman.
Skáli Njáls hefir staðið þar sem nústend-
ur gamli bærinn, þetta mátti sýna þó ekk-
ert heföi verið hjer rannsakað með grefti;
en jeg skal nú snúa mjer að því í fám orð-
um.
I húsagarðinum norður af bænum rjett
við gaflinn á einu af bæjarhúsunum, ljet
jeg grafa niður, á sjöttu al. á dýpt og niður
úr öllu því lagi ofan í leir. Fyrst var mold-
arlag sem ekkert fannst í um 3 al. á þykkt;
þar fyrir neðan byrjaði ákaflegt öskulag um
2 al. á þykkt, það saman stóð í heild sinni
af timburösku og rofaösku eða veggjaösku;
hjer fann eg eldleikna steina sem auðsjáan-
lega voru sprungnir af eldi og enn fremur
stórar hellur þunnar, svo eldleiknar, að þær
flísuðu sig sundur; leifar af bronze fundust
hjer og llka gróf beinaaska, og samanrunnið
gjall o. fl. Innan um þetta mikla öskulag
voru og flekkir eða sem í bunkum af ein-
hverju hvítu efni sem eg að þessu sinni
skal ekkert segja um hvað hefir verið; en
það mun víst, að það er ekki útbrunnið
efni og er nauðsynlegt að það verði prófað
til fulls (analyseret). Fyrir neðan allt þetta
i eða allra neðst í gröfinni niður á millum
J stórra steina, fann eg leifar af beinum úr
litlu lambi, og nokkuð af trjeflísum, sem
hvorutveggja var óbrunnið. Eg skal ekki
tala hjer um þetta efni frekara ; en þegj-
andi vottarnir sýna það að hjer hefir verið
stórkostleg brenna.
þegar hjer er komið sögunni verð eg að
mestu leyti að slá í hana botninn, því hvorki
leyfir rúm í blaðinu nje tími minn; það sem
enn er eptir er langt mál t. d. um Holtsvað,
Stórahof, báða bardagana við Rangá, þing-
skálaþing og fl.
Jeg skal geta þess, að Dr. Kálund segir
optar en einu sinni að Holtsvað hafi verið
út á þjórsá; en þetta getur ekki átt sjer
stað, samkvæmt efni og meiningu sögunnar;
þar hjá sjer hann þó sem skynsamur mað-
ur að þetta fer ekki vel; líklegt er að hon-
um hafi verið talin trú um það fyrra. Eg
skal ekki keppa við nokkurn mann um,
hvert Holtsvað hefir verið á Fiská eða Rangá;
það er mjög þýðingarlaust atriði og hjálpar
ekkert sögunni við ; hafi bærinn Holt verið
sunnan við Reynifellsöldu, sem eg hygg,
verður eðlilegast að vaðið hafi verið þar næst
við bæinn og dragi nafn af honum, og fleira
má sýna.
Kálund segir og, að á þingskálum hafi að
sögn verið 100 búðir og Páll alþingismaður
í Arkvörn nokkuð á annað hundrað. Ekki
skil eg í þessu, strangt tekið fann eg þar
ekki nema 37 búðir eða maunvirki; eg leitaði
þar þó í fulla 2 daga ásamt merkum manni.
það getur ekki verið að Brynjólfur gamli sem
þar bjó hafi eyðilagt um 60 eða nær
hundrað. A þórnesþingi fann eg 1882 ekki
nema um 40 búðir; hjer var þó fjórðungs-
þing. Eg get leitt nokkur rök að því, að á
alþingisstaðnum voru varla meira en í mesta
lagi undir 150 búðir. Á þingskálum geta
hafa verið áður en þar var byggt, rúmar 40
búðir, sje taliðþað sem kann að vera undir
bænum. I hinni stuttu skýrslu í ísafold
X 24 varð í ógáti milli 50 og 60 búðir, á að
vera : milli 40 og 50.
Um alla þessa rannsókn mun eg skrifa í
Árbók Fornleifafjelagsins með nákvæmum
samanburði bæði við Njálu og annað.
I þessari ferð fjekk eg marga hluti til Forn-
gripasafnsins, og skrifaði upp allt sem gam-
alt var í þeim kyrkjum sem voru a minni
leið.