Ísafold - 13.08.1884, Blaðsíða 2

130
þekking á lögum og rjetti.
fað eru vissulega fá lönd, þar
sem jafnmikið skiptir i tvö horn um
þekking á lögum og rjetti sem á
íslandi, og þar sem landsmenn hafa
beðið jafn mikið tjón af þvi að þekkja
eigi lög og rjett sem á íslandi.
Á meðan ísland var sjálfu sjer
ráðandi og á íslandi var frjálst þjóð-
veldi, lögðu menn stund á lands lög
og rjett öðru fremur. Hinn eini em-
bættismaður á landinu, auk hjeraðshöfð
ingjanna, goðanna, var lögsögumaður-
inn, sem átti að segja lögin upp á al-
þingi og segja þeim, hvernig lögin væru,
er að spurðu. Bændur riðu vel flestir til
þings og hlýddu á uppsögn laganna
ásamt öðru, er fram fór á þingi. Eptir
alþing voru haldin leiðarþing í hjeruð-
um, þar sem sagt var frá nýjum lög-
um; og bændur jafnvel, t. a. m. eins
og Njáll, kenndu öðrum lög. Sögurnar
bera þess og ljósan vott, hversu mönn-
um hefur þótt kunnátta i lögum mikils
varðandi og er auðsjeð, að þá hefur
laganámið ekki þótt þurrt eða leiðin-
legt.
En þetta breyttist þvi miður. Yfir-
stjórn landsins fór að láta sig litlu
skipta, hversu landsmenn þekktu lögin,
og sjest Ijóst af einu dæmi, hvernig
tiðarandinn og hugsunarhátturinn varð
síðar meir. Eptir að einveldið komst
á í Danmörku, 1660, voru þar lögleidd
ný stjórnarskipunarlög, konungalögin,
er fengu lagagildi 14. nóv. 1665; en
þessum mjög mikilsverðu lögum var i
fyrstu haldið algjörlega leyndum, og
fjekk almenningur ekkert um þau að
vita í 44 ár; þau voru auglýst í fyrsta
sinn 4. sept. 1709. þ>annig var skoð-
unin á lagaþekkingunni á þeim timum.
Fáfræðin í lögunum varð jafnmikil
bæði hjá æðri og lægri. Menn rugl-
uðu saman dönskum og íslenzkum lög-
um, og varð sá ruglingur svo mikil),
að menn vita eigi enn í dag um ýms
lagaboð, hvort þau eru í gildi á íslandi
eða eigi. Hvílíkar deilur urðu eigi t.
a. m. á siðasta alþingi um það, hvort
einkaleyfisskrá þjóðbankans í Kaup-
mannahöfn 4. júlí 1818 hefði lagagildi
á íslandi eða eigi? Dómararnir fóru
að dæma eptir dönskum lögum alveg
ranglega, og þetta hefur jafnvel brunn-
ið við fram á siðustu tima, og mun enn
finnast dæmi til slíks, ef vandlega er
leitað. Hver, sem þekkir sögu landsins,
veit og, hvílíkar deilur og málaferli
þetta hafði í för með sjer, og hvílíkt
tjón og eignamissi margur hefur beðið
af þessu. fetta er eigi ný umkvörtun.
Hinn ágæti lögfræðingur, Páll Vídalín,
kvartaði mjög um þetta á sínum dög-
um, og þótti „grátlegt til að sjá, hversu
margur af þessu liðið hefur margfald-
an hrakning11 (Fornyrði lögbókar bls.
400). En hann gat eigi við þetta ráð-
ið, og fór fáfræðin i islenzkum lögum
öllu fremur vaxandi eptir hans daga.
Litlu fyrir miðja 18. öld var farið
að heimta af íslendingum, að þeir
skyldu taka próf í lögum, en þessi lög
er þeir áttu að kunna voru eigi hin
íslenzku, heldur eingöngu dönsk
lög.
Og þessi ákvæði gilda enn þann
dag i dag.
þ>að er auðvitað að menn fá tölu-
verða menntun á því að nema dönsk
lög, og laganámið við háskólann i
Kaupmannahöfn er mikilsvert að
ýmsu leyti; því að dönsk lög hafa
mörg verið lögleidd á íslandi alveg ó-
breytt og sum með lítilvægum breyt-
ingum, en hins vegar eru ýms lög á
íslandi, sem eru næsta ólík.
Síðan alþingi fjekk löggjafarvald
aptur, hafa slík lög farið fjölgandi, og
er eigi óliklegt að þau verði fleiri og
fleiri eptir því sem fram líða stundir.
En hvað hefur námið á dönsku lögun-
um að þýða þar?
Hjer verðum vjer nú að átta oss
á, hvernig ástatt er. Lögfræðisbækur
vantar nálega með öllu. þ>að er að
vísu til á islenzku nokkrar bækur lög-
fræðilegs efnis, t. a. m. Skýringar Páls
Vidalins yfir fornyrði lögbókar, Tyro
júris eður Barn í lögum eptir Svein
Sölvason, rit Magnúsar konferenzráðs
Stephensen o. fl.; en bæði eru þessar
bækur litlar og nú orðnar svo gamlar
og úreltar, að verulegan fróðleik er
varla af þeim að hafa. Hin einu is-
lenzk rit, sem nú er hægt að fá laga-
fróðleik úr, eru Stjórnartíðindin, Al-
DÍngistíðindin og Lagasafn fyrir ísland,
en það er meira en erfitt, að geta
fræðzt af þeim til fullnustu. Til þess
Darf nákvæmar rannsóknir og til þess
Durfa menn að bera sig saman, og
einn að lagfæra, þar sem annar fer
villt. íslenzkir lögfræðingar nema dönsk
lög i mörg ár við háskólann í Kaup-
mannahöfn; við embættaveitingar er
eingöngu farið eptir, hvern vitnisburð
þeir hafa í þeim, ert hvernig þeir eru
að sjer í íslenzkum lögum er eigi verið
að spyrja um. þegar menn nú virða
fyrir sjer bæði þetta og svo hitt, hverj-
ir erfiðleikar eru á því að verða fróðir
í islenzkum lögum, er þá undarlegt,
þó að margur lögfræðingur sje van-
kunnandi í íslenzkum lögum. Hví þarf
hann að vera að leggja á sig og læra,
úr því að hann hetur tekið prófið við
háskólann i Höfn? Hann fær sitt em-
bætti eptir sem áður. Hann sjer að
við hitt má hjálpast, og að þekkingin á
íslenzku lögunum er eigi öldungis nauð-
synleg. Hann segir ef til vill: Svona
gengur þetta hjá öðrum lögfræðingum
og hví getur það þá eigi draslað svona
enn þá. Og almenningur segir: f>að
hefur mátt una við laganámið danska
hingað til, og hví má þá eigi una við
það nú og framvegis? J>etta er hugs-
unin. En nú liggur nærri að spyija:
„Hefur mátt una við lagakunnáttuna,
eins og hún hefur verið?“ Sumum
þykir þetta svo, en þeim fer líkt eins
og bændunum, sem standa i móti jarða-
bótunum; þeir þekkja ekki betra á-
stand og halda því að óþarfi sje að
breyta til. Menn hafa auðvitað unað
þessu; en nú eru aðrir tímar, og aðrar
kröfur tímans. J>að er eigi unandi við
ástandið og mun þetta meira og meir
verða tilfinnanlegt. |>að sem einna
bezt sannar, að ástandið er eigi viðun-
anlegt, eru málaferlin á íslandi, þvi
að þar sjest bezt fákænskan, og þar
verður að segja, að „það er grátlegt til
að sjá, hversu margur af þessu hefur
liðið margfaldan hrakning", tjón og
eignamissi. Hvílikur skaði er það eigi,
er t. a. m. mál ónýtast fyrir handvömm
dómara ?
Enn fremur má nefna eitt atriði,
sem sýnir vel, hversu litil kunnátta er
á lögfræðinni á íslandi. J>að er því
nær enginn sem ritar lögfrœðisbcckur.
Áhugi almennings sást og vel, þegar
Jón Pjetursson háyfirdómari hjelt úti
Tímariti sínu; þá voru svo fáir kaup-
endur að þvi, að ritið varð eigi til ann-
ars en eintóms kostnaðar fyrir útgef-
anda.
Hjer skal nú eigi fara frekara út
i þetta, því að flestir betri menn bæði
finna hversu oss er ábótavant og hafa
sýnt hug á því að bæta úr þessu á-
standi. Aptur eru menn nokkuð ósam-
jykkir um, hvernig farið skuli að.
Sumir vilja fá lögfræðisbækur; en aðrir
vilja fá bæði lagaskóla og lögfræðis-
bækur, og sýnist það eðlilegast, því að
lagaskólinn ætti að verða hið helzta