Ísafold - 10.07.1889, Qupperneq 1

Kemur út á mjðvikudögum og
laugardögum. Verö árgangsins
(I04arka) 4 kr.; erlendis 5 kr.
Borgist fyrir miðjan júlimánuð.
ÍSAFOLD.
Uppsögn (skrilíeg) bundin við
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir I.okt. Af-
greiðslust. í Austurstrœti 8.
XVI 55.
Reykjavik, miðvikudaginn 10. júlí.
1889.
Nokkur orð um kveðskap Islendinga
á miðöldunum-
Eptir dr. phil. Jón porkelsson yngra.
III
(Niðurl.).
Eg neita bví ekki, að lúterskur sálmakveð-
skapur annara landa kunni, þegar fram á 17.
öld sótti, að hafa haft góð áhrif á einhverja, sem
með kunnu að fara, en sjálfstæðir og innlendir
í anda voru þeir, sem bezt ortu, og víst er það
rjett mælt, er Dr. Grímur Thomsen segir, að
varla hafi andríki lúthersks sálmakveðskapar
á Islandi í annan tíma verið meira en um
tíma Hallgríms Péturssonar. A 18. öld eru
að vísu mörg sálmaskáld uppi og mikið er
þá ort af sálmum, en að gæðum jafnast það
ekki við sálma 17. aldarinnar. Um 19. öldina
ei^ýgur tíminn að dæma.
, 4I öllum þeim kynstrum, sem til er af
•lúthe'rskum sálmum íslenzkum fyrir 1800, er
sumt ágætt og ýrhislegt gott, en allur þorrinn
e hroði og leirburður, verri en fiest af hinum
veraldlega kveðskap. Af þessum sálmum er
-allt það prentaða í uokkurn veginn óbrjálaðri
mynd, svo að ekki eru afbakanir því til af-
sakanar. En öll kathólsku helgikvæðin eru,
eins og þau nú þekkjast, meira og minna bjög-
uð og úr lagi færð gegnum afskriptir, og þó
eru þau, þrátt fyrir það þó yfirrétrarmála-
færslumaður Briem segi, að kveðskapur standi
á þessuin tíma »á lægsta stigi að fegurðar-
tilfinninguog sannkölluðum skáldskaparandait1,
jafnari og betur gerð í heild sinni en Iúth-
ersljm sálmaruir. það jafnast að vísu ekkert
þ.ar við Passíusálina Hallgríms í heild sinni,
en þar finnst heldur ekki þvílíkt annar eins
leir og margt af sálmunum er. |>au standa
nð klassisku ináli og smekk miklu nær forn-
öldinni, en sálmarnir, og Briem þýðir ekkert
að vitna í Espólín upp á það, að máli og
skáldskaparsmekk hafi hrakað meir á 15.
•öld en endranær, því slíkt varð miklu meira
síðar. Dæmi upp á slíka hnignan í smefk á
síðari öldum er Maríulykill, sem prentaður
er í bók minni bls. 255—269. Kvæði þetta
er hvergi uærri eitt af þeim beztu frá kat-
ólskri tíð, en það er merkilegt vegna brag-
anna, því sé það óbjagaðj á það að vera rétt
ort; til eru tveir textar af þess kvæði að
nokkru og báðir prentaðir á áðurnefndum stað;
sá, sem kallaður er B, er ekki eldri en frá
síðari hluta 17. aldar, og er ekki óþarft að
geta þess hér, þvf í bókinni segi eg einungis,
að þetta sé yngri útgáfa, og dró það til þess,
að maður einu hélt að textinn væri frá 15.
öld, og er þá ekki ólíklegt að fleirum færi
eins; en mikill er munur þessara tveggja
texta.
í katólska sálmakveðskapnum eða helgi-
kviðunm er margt fallegt og hið minsta af því
hef eg getað látið prenta í minni bók. |>ó
get eg bent á Maríuvísur Lopts, sem mjög
laglegt kvæði og slétt ort og ekki eru
*) Pað gleður mig þó að sjá, að hann er mér sam-
dóma um, að vísa Ólafs á Hafgrimsstöðum sé falleg,
og efast eg ekki um, að eg hafi fyrst vakið eptirtekt
hans á henni, er hann hefir lesið hana i minni bók,
þó hann þegi um það.
smekkleysur margar í því. Kunnug eru kvæði
Jóns Arasonar, og allir vita, að margt er í
þeim gott og sumt prýðilega ort, og svo má1
segja um flest af kvæðunum, að í þeim er j
meira og minna gott og fallegt. En hinu j
dettur engum lifandi manni í hug að neita,
að þar sé margt dauft innan um, en smekk-
leysur eru þar minni en í hinum síðari and-
lega kveðskap og málið er klassiskara, en þó
jafnframt meira blátt áfram en í kveðskap
fornaldarinnar.
Um rímurnar og hinn veraldlega kveðskap
á 15. og 16. öld má segja nokkuð svipað og
um helgikvæðin; það eru í þeim færri smekk-
leysur og á þeim betra mál, en síðar gerðist,
og þó eru allar hinar eldri rímur meira og
minna úr lagi færðar. En á að skrifa það á
reikning skáldanna, þó hugsunarlausir afskrif-
arar hafi brjálað réttu máh? Hvað mikil
heilabrot hefir það ekkki kostað hvern lærð-
an mann af öðrum, að reyna að leiðrétta og
lagfæra kvæði fornaldarmanna, svo að vit
feugizt út úr þeim? Menn hafa lagt sig í
líma með að færa alt til betri vegar, eins og
rétt er, en ættu menn þá að færa alt til verri
vegar fyrir miðaldaskáldunum ?
það liggur í eðli rímnakveðskaparins, að
þar er varla hægt að sýna skáldlega íþrótt
í öðru en liðugleik og lóttu og látlausu máli
og réttortum brögum, nema helzt í man-
söngum. Og það er þá, satt að segja, engar
ýkjur, að margir mansöngar hinna eldri rímna
eru, eins og Dr. Finnur kemst að orði, «opt
og tíðum cígœtin. Um rímurnar sjálfar get eg
og sagt hið sama sem hann: «pœr eru opt-
ast lipurt kveðnar og ddindis-fjörugar, orðatil-
tceki heppileg og frumleg, kenningarnar ekki
sérlega Jlóknar og rimprjdls gcetir svo að segja
ekkio. Um 1600 segir Dr. Pinnur að rímum
fari að hnigna, en eptir jbjóðólfi og Páli
Briem ætti þeim þá að taka að fara fram.
Dr. Finnur hefir því orðið fyrstur til að
hnekkja þeirri skoðun, að kveðskapur Islend-
inga standi á 15. og 16. öld «á lægsta stigi
að fegurðartilfinningu og sannkölluðum skáld-
skaparanda». jpetta er víst, hinn forni skáld-
smekkur hafði að vísu sljófgazt nokkuð á 14.,
15. og 16. öld, en merm höfðu alls ekki
«týnt» honum, þó aldrei nema Espólín segi
það, og kveðakapur þessara alda stendur langt
yfir kveðskap seinni alda í því efni, og í sam-
ræmi við þetta eru dómar mínir um ýms
skáld á þessu tímabili; og um |>órð á Strjúgi
skal eg geta þess, að hann yrkir alveg í anda
hinna eldri rímna og er gott skáld eptir kröf-
um tímans. En í hinu er eg ekki jafn sam-
samdóma Dr. Finni, að veraldlegum kveð-
skap hafi hnignað svo mjög einmitt í enda-
lok 16. aldar. f>ó að siðaskiptin væri nærri
því búin að drepa sálmakveðskapinn, hafði
þetta engin áhrif á veraldlegan kveðskap.
Menn ortu enn vel ljóð og rímur á 17. öld
og kveðskapur varð fjölbreyttari og í sumu
betri; en rímur gátu eptir eðli sínu ekki legið
fyrir útlendum áhrifum. Sú eina . breyting
sem kom á þær um aldamótin 1600 var, að
Guðbrandur byskup rak menn til að fara að
yrkja andlegar rímur, og sýuir það, að ekki
hafði hann móti rímum í sjálfu sér, en hon-
um þóttu þær óguðlegar. A 18. öld eru ort
feikti af rímum, en flestar eru þær lakari en
17. aldarinnar og mörg af kvæðum ort með
minni smekk. Undantekningar eru að vísu
þar eins og allt af, svo sem Páll Vídalíu og
Eggert.
|>að er eitt sem Boga og Briem virðist
hætta til, og það er að dæma eptir því, sem
lakast er ort, en það er öfug aðferð; mun
eiga fremur að dærna eptir hinu bezta, því
það sýnir hvort maðurinn hefir verið skáld,
og hvað hefir verið til í honum, en hitt sýn-
ir ekki annað en, að haun gat ort illa. Væri
t. a. m. rétt að dæma Hallgrím Pétursson
eptir Samúels-sálmum eða Bjarna Thóraren-
sen eptir vísunni: Lilia varð lohum o. s.
frv.? Ef farið væri svo aptan af siðunuin, þá
mætti kalla hvert skáld leirskáld og þá yrði
19. öldin ekki betri en aðrar. 1821 kveðja
Islendingar í Kaupmannahöfn embættismann
einn, sem fer til Islands, með kvæði undir
laginu: Eldgamla Isafold og prenta það.
jpar stendur meðal annars:
Hvör fékk í hug sjer leidt
ad hér fengi frá mjer seidt
hnoss aldin mær
skraut hverrar þrátt skérdir
skakvindi’ og eldmergdir
hvar frostid þraut herdir
og orgar sær.
l>ó margt sé laklegt í kveðskap hinna
seinni alda, er hann þó alls ekki þýðingar-
laus, því ýmislegt í honum er gott, og sumt
ágætt, og mönnum er skylt að kynna sér
hann. Og hinn íslenzka kveðskap yfir höfuð
mundu skáld vor hafa gott af að kynna sér
betur en sum af þeim hafa gert. Eu þess
er þó naumast að vænta, að það verði fyrri
en meira er gefið út en nú er. Og það ber
nauðsyu til aö gefa út allt það, sem til er
af kvæðum og rímum fyrir lok 16. aldar,
bæði gott og illt, ljótt og fallegt, og svo hið
bezta úr kveðskap 17. og 18. aldar. Kveð-
skapur 15. og 16. aldar er oss dýrmætur
vegna þess, að hann er hór um bil þær einu
frumlegu bókmenntir, sem til eru á Islandi
um það skeið, og það er ekki nærri eins til-
finnanlegt, hvað þessi ljóðagerð er lakari en
fornaldarinnar, eins og hitt, að þessar aldir
vantar alveg það, sem jafnast ætti við sagna
og lagaritin gömlu. jpar í liggur mest sú eyða,
sem er í bókmentum þessara alda. En að
öðru leyti þurfum vér ekkert að skannnast
vor fyrir þær. Bókmenntir Dana og annara
Norðurlandaþjóða taka þeim ekki mikið
fram um það leyti.
Einmitt af því, að hið mesta af þessum
kvæðum liggur óprentað í handritum, er vou
að Bogi hafi dæmt nokkuð flumósa um kvæð-
in, úr því hann lileypti sér út í það á annað
borð, því handritin var hann ekki í færum
um að nota. En Briem veit eg reyndar vel,
að er vel læs á handrit, en mér er líka kunn-
ugt, að hann hefir lagt meiri stund á nám
íslenzkra laga, en kveðskap, og eg hefði haft
miklu meiri virðing fyrir orðum hans í þeirri
grein, og hann mun sjálfsagt játa það, að