Ísafold - 05.10.1889, Side 1

K.emur út á miðvikudögum og
laugardögum. Verð árgangsins
(l04arka) 4 kr.; erlendis 5 kr.
Borgist fyrir miðjan júlímánuð.
ISAFOLD.
(Jppsögn (skrifleg) bundin við
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir i.okt. Af-
greiðslust. i Austurstræti 8.
XVI 80.
Raykjavik, laugardaginfi 5. okt.
1889.
íslenzk rjettritun.
Eptit-
yfirkennara H. Kr. Friðriksson.
III.
(Niðurlag).
Jeg skal fara fáeinum orðum um hvert
þessara fjögra atriða.
1. Jeg skal játa það, að dr. B. M. Olsen
hefur sýnt talsverða elju og þolinmæði í því,
er hann hefur verið að telja saman villurnar
í stýlum lærisveina hins lærða skóla; en jeg
held, að hann hefði getað gjört eitthvað
þarfara og gagnlegra, og varið tíma sínum
betur en til þessa samtínings. En hvað sýna
hinar mörgu villur þeirra í að greina i og y,
í og ý ? Alls eigi það, sem liann segir,
örðugleikann að greina þessa stafi; því að
uppruni alls þorra þeirra orða, sem rita skal
með y eða ý, er Ijós hverjum þeim skplapilti,
sem nokkuðhugsar ura, hvorn stafinn skrifa
skuli, og er það einkum þá, er þeim hefur
verið margsagt það, og þeir sjá það fyrir sjer
í því nær hverri bók, er þeir fietta upp;
heldur sýnir það skeytingarleysi eitt; og auk
þess verður þeim þetta skeytingarleysi svo
tamt, er þeim helzt það uppi annarstaðar en
í hinum íslenzku stýlum, og sjá það opt í
ritum, að þessum stöfum er blandað saman,
án þess að sje fundið. Greiningin á i og y,
í og ý er eigi að eins nauðsynleg til að sýna
uppruna, eða rjetta afleiðslu orðanna, heldur
og til þ)ess, að hugsunin verði lesendunum
þegar 1 stað ljós, og þeir þurfi eigi að vera
að velta því fyrir sjer, hver hugsunin muni
vera. það er sannarlegur ókostur ritmálsins,
ef orðunum er þannig skipað niður, að hugs-
unin sje eigi þegar ljós hverjum lesanda, sem
nokkra hugmynd hefur um efnið. það er
ókostur ritmálsins, ef þau orð eru við höfð,
sem tvíræð eru og þýða má á tvo vegu. það
•er ókostur ritmálsins, ef stafsetningin er
þannig, að eigi má vita, þegar um tvö orð
eða fleiri er að ræða, er sína þýðingu hefur
hvort, hvort þeirra það sje, sem skrifað er.
það er hægt að sjá t. a. m. hvernig fara
mundi í lögum, ef*þýða mætti þar eitthvert
orð á tvo eða fleiri vegu. þar er bráðnauð-
synlegt, að allt sje svo ljóst og ótvírætt, að
-enginn misskilningur geti átt sjer stað; að
öðrum kosti geta dómarar og aðrir lagt sína
þýðinguna hver í orðin; og ef orðin eru tví-
ræð, getur engin sagt, hver rjett hafi. J?að
er eigi rjett, sem dr. B. M. Ólsen segir, að
stafsetningin mundi eigi valda meiri ruglingi
í riti, heldur en framburðurinn í ræðu; því
að bæði rómurinn og áherzlan og jafnvel
látbragðið styður mjög að því, að sýnaáheyr-
endunum, hvaðsá á við, sem talar ; og hversu
opt eru þó eigi hin töluðu orð misskilin, svo
að spyrja verður þann, sem segir orðin, hver
hugsun liggi í þeim? ; en þar er sú bótin við,
að hann getur þegar í stað skýrt orð sín,
en þetta kemst ekkert að í ritum. Höfund-
urinn þykist rita svo ljóst, að hann verði
eigi misskilinn, og hefur því enga ástæðu til
að skýra orð sín. það eru mörg orð í íslenzku,
sem misskilja má eptir stafsetningu dr. B.
-M. Ólsens, og jeg get mörg tínt, ef hann
óskar þess. þegar þetta orð «tína« má opt
misskilja, af því að eigi verður með vissu
sagt, hvort það þýði að «safna» eða «glata»,
ef engín greining er gjörð í ritinu á í. og ý,
t. a. m.: «alt, sem þú hefur tínt, hef jeg
þegar funcliðn. Hvort er nú hugsunin í þess-
um orðum : «allt það, sem þá hcfur talið
upp, vissi jeg þegar áður», eða. : «Jeg hef
fundið Allt það, sem þú hefur glataðn? «Fisa»,
er það leitt af «fús», eða er það orð, sem
stendur í einni vísu Grettis: «físancli rann
liann Gisli ?» Til er sögn að «skjóta». Hvernig
verður eintala núlegs tíma í framsöguhætti
og þáleg tíð viðtengingarháttar af þeirri sögn ?
Eða er eigi til önnur sögn, sem er eins borin
fram í þessurn tíðum? Jeg veit það víst, að
doktórinn kannast við haua. Seiða og seyða
eru tvo orð ólíkrar merkingar, en bæði orðin
vill þó dr. B. M. Ólsen rita eins; og þannig
má telja upp fjölda slíkra orða. Ef það eru
einhver orð, sem óvíst er, hvort rita eigi með
i eða y, í eða ý, og hinir lærðu doktórar
vita eigi, hvor stafurinn er rjettræðari í þeim,
þá geta þeir þó með engu móti sagt, að jeg
skrifi þau orð rangt, þótt jeg skrifi þau með
y og ý, en þeir vilji heldur rita i og í.
2. Dr. B. M. Olsen segir sjálfur, að regl-
an fyrir því, hvar skrifa eigi z, sje einföld.
En ef hún er einföld, sem hún sannarlega
er, hvers vegna skyldi þá hlífa nemendunum
við að fylgja þessari reglu? Sú hlífð getur
af engum öðrum rótum verið runnin en þeirn,
að venja nemendurna við, að vera sem hugs-
unarlausasta í stafsetningunni, eða halda upp-
runa orðanna og sambandi sem leyndustu;
banna þeirn að hnýsast eptir uppruna. það
er sami hugsunarhátturinu, og þegar páfinn
bannar alþýðumönnum að hnýsast í biflíuna.
Ef jeg skrifa istur, hver veit þá hvort þetta
orð er myndað af »út« eða »ostur«? Ef jeg
ritaði: »Mjólkin hefur staðið ist í húrinu í
þrjá daga«, hver getur sagt, hvað orðið »ist«
þýðir hjer ? hvort heldur »utast«, eða »orðin
að drafla«?
3. þá er um tvöfalda samhljóðendur er
að ræða á undan hinum þriðja, þá ætla jeg
víst, að heyrn drs. B. M. Olsens sje eigi
alls kostar næm, ef honum heyrist alstaðar
samhljóðandinn einfaldur á undan öðrum í
þeim orðum, sem hann vill láta skrifa með
einföldum samhljóðanda. Hann segir það
eigi heldur; hann segir að eins víðast hvar;
en ef honum heyrist samhljóðandinn sumstaðar
tvöfaldur, hví vill hann þá eigi skrifa hann
þar tvöfaldan, úr því hann vill skrifa eptir
framburðinum ? þar er hann miður samkværa-
ur sjálfum sjer. Sannleikurinn er sá, að
hljóðið í slíkum orðum er eigi fyllilega ljóst
eða ákveðið. Samhljóðandinn er þar meira
en einfaldur, þótt hljóðið verði eigi fyllilega
eins hart, eins og ef stafurinn væri borinn
fram tvöfaldur, enda er það mjög eðlilegt,
að hljóðið verði nokkuð óljóst í munni manna,
svo að eigi er hægt að segja með vissu, hvert
hljóðið sje ; hjá harðmæltum mönnum verð-
ur samhljóðandinn því nær tvöfaldur, að því
er jeg get bezt greint; og ef það er rjett,
sem jeg segi, hví skyldi þá eigi rita eptir
upprunanum ? Ef jeg ritaði »fals«, þá get
jeg eigi vitað, hvort það er eig. eint. af nafn-
orðinu »fall« eða eig. eínt. í kk. og hvk. af
eink. »falur«, eða hvorugskynsorðið »fals«.
»Hals», er það eig. eint. af nafnorðinu »hallur«
( = steinn), eða »halur« (maður)? («Hann treysti
sjer eigi að ganga til þessa hals«). »Als« af »al-
ur« eður »allur«? (»Hann missti þessa als«).
»Driks«, af hverju mundi það vera leitt ? eða
hver skildi það jafnvel ? »þreks« er það eig.
eint. af »þrek« eða »þrekkur«? o. s. frv.
4. þá segir doktórinn enn fremur, að
framburður, og sömuleiðis víðast hvar upp-
runi, mæli með því, að skrifa heldur / á
undan p, og því ætti alstaðar að skrifa ft,
þar sem það heyrist, einnig þar sem pt er
upprunalega. það mun þó doktórnnm íull-
kunnugt, að þetta er gagnsætt málfræðisleg-
umreglum, t. a. m. bæði í latínu og grísku ;
þar mun það almennt, að herða linan dumb-
an staf á undan öðrum hörðum, breyta t. a.
m. g og f á undan t í k og p. þessi hin
sama regla hefur og vakað fyrir hinum fornu
Islendingum, og því rita þeir t. a. m. pt,
þar sem vjer ritum ft, t. a. m. leypt (af
leyfa), líkamlekt, andlekt, o. s. frv. þar sem
doktorinn gefur í skyn, að ávallt sje f, en
eigi p, borið fram á undan t, þá neita jeg
því að svo sje. það er satt, að framburðurinn
í þessari grein er nokkuð óljós, og hljóðgild-
ið eigi fyllilega ákveðið, en ef vel er að gáð
er hljóðið á undan t harðara en /, og nálg-
ast ^i-hljóði. Auk þess yrði ritháttur hans
mjög villandi. Hver mundi skilja orðmynd-
irnar hrefti, kefti? t. a. m.: »Hann keifti lif
handa sistur sinni, en er hann kom að bekn-
um þarna, fjekk hann að vita, að hann hafði
hreft annað lif, en hann vildi, og kefti til
lyfjabúðarinnar aftur«.
Að síðustu vil jeg ráða hinum heiðraða
höfundi fyrirlestursins lUm stafsetning«, að
hafa hugföst sín eigin orð, þar sem hann
segir, »að það sje skylda vor, ef vjer getum,
að riðja burt öllum farartálma á menntavegi
þjóðar vorrar«, því að þá er auðvitað, að
hann vill eigi leggja neinn nýjan farartálma
á þeirri leið, eða auka hina eldri.
Með þessari grein minni vona jeg til, að
jeg einnig hafi svarað dr. Finni Jónssyni, að
því leyti sem grein hans í ísafold XVI, 70,
þarf svara við.
Að svo mæltu læt jeg hjer staðar numið
að sinni.
Búnaðarskóli Suðuramtsins.
það er kunnugt, að skóli þessi komst á fót
síðastliðið vor, eptir að allar pýslunefndir
suðuramtsins höfðu samþykkt stofnun hans
á hinu fyrirfarandi ári. Sökum þess, að al-
menningi, sjerstaklega í austursýslum lands-
ins, mun vera lítt kunnugt um þessa stofnun,
ætla jeg nú í stuttu máli að lýsa henni að
nokkru leyti.
Skólinn byrjaði tilveru sína í miðjum maí-
mánuði í vor, og er þess vegna nú orðin hálfs
árs gamall. Ekki var þar sjerlega gott að-