Ísafold - 05.08.1899, Blaðsíða 1

Æemur út ýmist einu sinni efra
tvisv. i viku. Verfí árg. (80 ark.
minnst) 4 kr., erlendis 5 kr. e(5a
l'/s doll.; borgist fyrir miftjan
jnli (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bundin við
áramót, ógild nema komin sé til
útgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslustofa blaðsins er
Austurxtrœt.i 8.
XXVI.
ar£.
Reykjavík, laugardaginn 5. ág/úst 1899.
54. blað.
Forngripasafn opiðmvd.og ld. kl.ll—12.
Landsbankinn opinn hvern virkan dag
kl. 9*/s—121/* Bankastjóri við 10'/a — 11 '/a
annar gæzlustjóri 12—1.
Landsbókasafn opið hvern virkan dag
kl. 4—6 og einni stundu iengur (til kl.7)
md., mvd. og ld. til útlána.
Leikurinn,
sem ekki tókst að verja.
Vonandi athugar þjóðin vandlega
umræðurnar í neðri deild í stjórnar-
skrármálinu, sem prentaðar eru í síð-
asta blaði Isafoldar — og þá ekki síð-
ur ástæðurnar móti samningunum við
stjórnina heldur en með þeim.
Vér nefnum auðvitað af ásettu ráði
samninga við stjórnina, enekki stjórnar-
tilboðið. f>ví að eftir að sú yfirlýsing
stjórnarfulltrúans var fengin, að stjórn-
in vildi semja um málið, og ekki væri
vonlaust um neina þá breyting, sem
ekki hreyfði neitt við sambandinu milli
landanna, var það ekki lengur stjórn-
artilboðið eitt, sem um var að ræða
og deildin feldi, heldur og allar samn-
ingatilraunir um stjórnarmál vort.
Hvers vegna hafnaði deildin þeim?
þeir Einar Jónsson og Guðjón Gnð-
laugsson tóku að sér að svara þeirri
spurningu.
Fyrsta svarið er þá þetta:
Vér megum ekkert samþykkja ann-
að en það, sem áreiðanleg vissa er
fyrir að fáist. Meðan stjórnin afsegir
að sinna nokkurum kröfum, eru þess-
ir menn ótrauðir að samþykkja þær.
En þegar stjórnin eftir langa mæðu
býðst til að semja, þá verðum vér fyr-
ir hvern mun að varast að láta nokk-
urrar þeirrar kröfu getið, sem ekki sé
fyrir fram áreiðanlega víst að stjórnin
gangi að!
Ekki er nú óhyggilega á stað farið,
piltar! Hún ætti að geta sannfært
þjóðina, þessi fyrsta ástæða ! Eða
hvað finst mönnum?
Onnur astæðan er sú, að ekki sé
mikið varið í að fá ráðgjafa á þing;
reyndar muni hann ekki ráðaofmiklu
á þingi, en sé hann viðsjáll og slægur,
muni hann verða þar til ills.
Að því er snertir vald ráðgjafans á
þingi, getur naumast verið um fleira
en þrent að ræða: að hann ráði of
miklu, að hann ráði of litlu, eða að
hann ráði mátulega miklu. E. J. var
ekki hræddur um, að hann mundi ráða
of miklu. Hann getur ekki verið neitt
hræddur við það, að hann ráði mátu-
Iega miklu; til þess ætlast hann og
þess æskir hann vafalaust. Hann
hlýtur þá að óttast að hann muni ráða
of litlu — það er að segja, ef hann
er »viðsjáll og slægur«.
•Gáfulegt svar af ekki lærðari manni!«
sagði Skugga-Sveinn heitinn.
priðja ástæðan er sú, að sé ráðgjaf-
inn búsettur í Danmörku, muni hann
fráleitt samþykkja neitt, sem sé frá-
brugðið danskri löggjöf. það gerir
ekkert til, þótt hann þurfi um ekkert
að semja við danskt löggjafarvald,
eigi um alt að semja við alþingi ís-
lendinga. það gerir ekki heldur neitt
til, þó að konungur geti ekki með nokk-
uru móti látið neinn annan af ráðgjöf-
um sínum skrifa undir synjanir um
staðfesting á íslenzkum lögum. Bú-
setan ein ræður öllum hugsunarhætt-
inum og öllum framkvæmdunum. það
er líklegast dæmi Jóns Sigurðssonar
og annara íslenzkra ættjarðarvina í
Kaupmannahöfn, sem ræðumaður hef-
ir þar haft fyrir augum !
Fjórða ástæðan er sú, að þjóðin
hafl sýnt það á þingmálafundunum í
vor, að hún vilji ekkert annað þýðast
en alinnlenda stjórn. Staðhæfingin er
jafnvei óvenjulega skemtileg, eftir að
11 kjördæmi hafa tjáð sig með stjórn-
artilboðinu og ein 3 hafa krafist alinn-
lendrar stjórnar á þingmálafundunum.
þetta voru einu ástæðurnar, sem
fram voru færðar í stjórnarmálsum-
ræðunum í neðri deild fyrir því, að
þingið ætti ekki að eins að hafna til-
boði stjórnarinnar, heldur cg öllum
samningatilraunum. Oboðlegra buil
hefir aldrei heyrst á þingi nokkurrar
þjóðar. það mundi þykja lélegt bað-
stofuhjal á lítilsigldustu huimilum lands-
ins.
Og það skal sannast — þessar á-
stæður ljúka upp augum þjóðarinnar,
að svo miklu leyti, sem ekki hefir
áður tekist að opna þau í þessu rnáli.
þá væri vitsmunum Islendinga rauna
lega aftur farið, ef þeir gætu ekki nú
áttað sig á því, að 28. júlí síðastl. var
í neðri deild alþingis leikinn með heill
þeirra og hagsmuni sá leikur, sem ekki
tókst að verja og aldrei tekst að verja.
-----m • ------
Tugamál og tugavog.
A síðasta alþingi kom það til um-
ræðu, að lögleiða hér á landi tuga-
mál og íugavog að dæmi Frakka, eins
og margar þjóðir hafa þegar gert.
þingið virtist yfirleitt vera hlynt þess-
ari breytingu, en nokkur ágreiningur
varð um það, hvort taka ætti upp
hin frakknesku nöfn á máls og vogar-
einingum, eða velja þeim íslenzk nöfn.
Skiftust menn að þessu leyti í 2 flokka
í neðri deild, og með því að eg hafði
helzt orð fynr þeim, er héldu fram ís-
lenzku nöfnunum, en sú stefna hefir
sætt ómildum dómum, vil egleyfamér
að gera hér nokkra grein fyrir nöfnun-
um og færa fram varnir fyrir skoðun
minni, en jafnframt vil eg benda and-
stæðingum mínum á ummæli Jóns
Ólafssonarí »Sunnanfara« (VII. 33.—34.
bls.), þar sem sýnter ljóslega fram á,
að nýyrði (og orð í nýrri merkingu)
veröi oft fyrir mótspyrnu og aðhlátri
fyrst í stað, jafnvel þótt þau séu í
sjálíu sér vel valin, og þyki síðar vel
til fallin, er menn fara að venjast
þeim.
Eins og eg tók fram á alþingi, hafa
sumar þjóðir, er tekið hafa upp tuga-
mál og tugavog, valið máls- og vogar-
einingunum innlend heiti, og jafnvel
meðal Dana hafa ýmsir merkir menn
(svo sem Octavius Hansen) veríð að
hugsa um það, og er þó alkunnugt,
að í cungum flestra Evrópuþjóða er
mikill fjöldi útlendra vísinda- og lista-
orða, sem vér íslendingar höfum ekki
tekið upp, enda samþýðast þau betur
öðrum tungum en vorri. það væri
þannig ekki eins dæmi, þótt vér not-
uðum innlend orð í þessari grein, sem
hér er um að ræða, og það er ekki
öldungis sjálfsagt, að nöfn á máls- og
vogareiningum þurfi endilega að vera
hin sömu á öllum tungum. Vel veit
eg það, að ýmsir rnerkir menn víða
um heim hafa talið æskilegt, að til
væri alheimsmál, sem nota mætti í
öllu viðskiftalífi þjóða á milli, en vér
íslendingar værum varla hænufeti nær
því að kunna slíkt mál, þótt vér lög-
leiddum alþjóðleg nöfn í þessari einu
grein. Hins vegar finst mér allir
sannir íslendingar hljóti að vera sam-
dóma um það, að íelenzk orð láti bet-
ur í eyrum og só mýkri í munni en
útlend, og viðkunnanlegra sé fyrir ís-
lenzka menn að skiftast á íslenzkum
orðum í ræðu og riti en útlendum,
ekki sízt fyrir þá, sem hættir við að
afbaka og misskilja hin útlendu orð.
En andstæðingar mínir geta sagt með
sanni, að orð geti verið illa valin og
átt illa við, þótt þau séu íslenzk, og
#Steinþór á Eyri« kemst svo langt, að
hann heldur því fram, að vandi muni
að finna óheppilegri nöfn og fjarstæð-
ari hinu rétta(?) en sum þeirra, er eg
kom fram með á síðasta þingi. það
væri nú einkar-fróðlegt, að fá að vita
hjá honum, hver íslenzk nöfn eru
nœst »hinu rétta« eða að minsta kosti
nœr því, en þau sem hann er að út-
hrópa. f>að er sízt fyrir að synja, að
það kynni að geta auðgað tungu vora,
ef hann kæmi með »sína vizku«. Mér
fyrir raitt leyti dettur ekki í hug, að
eg hafi fundið upp hin heppilegustu
nöfn. Mörg þeirra hafa áður verið
viðhöfð í sömu eða líkri merkingu, og
það er ekki nærri öll, sem eg hefi leitt
til sætis þar, sem Steinþór sér þau nú,
en eg fann ekki önnur betri í svipinn,
og mundi kunna hverjum þeim þakkir,
sem bent gæti mér á #réttari« og hæfi-
legri íslenzk nöfn.
f>að var tvent, sem eg hafði einkum
í huga, þegar velja skyldi hinum nýu
(frakknesku) máls- og vogareiningum
íslenzk nöfn. Fyrst var það, að taka
upp önnur nöfn handa þeim en þau,
sem höfð eru til að tákna þær máls-
og vogareiningar, sem tíðkast nú vor
á meðal, og hinar frakknesku eiga að
koma í staðinn fyrir (t. d. alin. þuml-
ungur, pund, kvint o. s. frv.); því að
það gæti valdið óþægilegum ruglingi,
ef farið væri t. d. að hafa nafnið alin
um »meter« (metre), sem er meir en
l^ alin dönsk, en nálægt 2 fornís-
lenzkum álnum. Hins vegar sýnist
mér ekkert á móti því, að taka upp
forn orð, sem táknað hafa eittnvað
svipað, og gefa þeim ákveðna merk-
ingu, eða festa ákveðna lengdar- og
þyngdarmerkingu við ýms orð, sem
tákna nú óákveðna lengd og þyngd.
Hitt, sem eg hafði hugfast, var að
nöfnin væru stutt, eins atkvæðisorð
eða tveggja, einkanlega nöfnin á frum-
einingunum.
Fyrst er þá að minnast á lengdar-
málið. f>ar finst mér sjálfsagt að kalla
frumeininguna stiku, sem er fornt
nafn á kvarða, enda var hin gamla
íslenzka stika (2 ál. eða nær 38 þuml.)
nærri því jafn löng og »meter«, og enn
segja menn oft í daglegu tali að stika
niður (álnavöru). f>á vil eg kalla
»dekameter« spöl og »hektometer« skeið.
þessi orð hafa nú nokkuð óákveðna
lengdarmerkingu, einkum hið fyrra, en
eigi finst mér neitt fráleitt að festa
þessa merkingu við þau. Forngríska
vegarmálið stadion (hér um bil 100
faðmar eða nálægt helmingi lengra en
»hektometer«) hefir verið kallað skeið-
rúm á íslenzku. »Kilometer« hefir
áður verið nefnt róst á íslenzku, enda
er það orð haft um ákveðna vegalengd
í fornmáli voru, og má ráða af hinu
rússneska »werst«, sem mun vera sama
orð, komið til Rússlands frá Norður-
löndum, að röst hafi táknað litlu meiri
lengd en »kílometer« nú (werst ná-
Iægt 3400, »kilometer« nálægt 3200
dönsk fet). »Myríameter« er heldur
sjaldhaft, og kynni að mega kalla það
stund á íslenzku, því að stund tákn-
ar í fornmáli voru eigi að eins tíma,
heldur og vegalengd (klukkustundar-
ferð?, sbr. »stund er til stokksins,
stund er til steinsins í Hárb. 56). f>á
eru hinar minni lengdareiningar, og
hafa nófn þeirra hjá flestum Evrópu-
þjóðum frá alda öðli verið dregin af
ýmsum hlutum mannshandarinnar
(þumlungur, þverhönd, spönn) eða
framhandleggnum frá olnboga út á
fingur (alin), eða fætinum og spori
því er hann stfgur (fótur, fet, skref),
en nöfn þessi hafa táknað nokkuð
misjafna lengd á ýmsum stöðum og
tímum, sem við er að búast, þv/ að
menn eru misstórir og hafa misjafn-
lega vaxnar hendur og fingur og mis-
langa fætur og arma, enda munar,
hvernig mælt er álnarmálið, frá oln-
boganum eða olnbogabótinni út á fing-
urna (löngutöng eða þumalfingur),
eða hvort átt er við fingurhæð eða
fingurbreidd, þegar við fingur er mið-
að, eða, þegar um fót er að ræða, lengd
eða breidd fótarins. Alin er upphaf-
lega s. 8. öln o: framhandleggur (frá
öfwboga, sem Rómverjar kölluðu cu-
bitum; [»ulna« táknar líka fyrst olnboga,
svo alin og stundum faðm, (hjá Róm-
verjum] og höfðu það orð líka sem
lengdarmál, (sbr. cubit h]á Englend-
ingum),og hefir hún lengi tíðkast með
mörgum þjóðum (sbr. pechys hjá Forn-
Grikkjum = piki hjá Ný-Grikkjum, en
þeir hafa það orð líka um »meter« nú
á tímum), en lengd hennar verið tals-
vert mismunandi, eða nærri því sín á
hverjum stað. Hér var í fornöld gerð-
ur munur á algengri alin og »þumalöln«.
Er haldið að hin algenga hafi verið
185/7 þuml. og voru tvær slíkar álnir
stika. Sfðan fór hér að tíðkast Ham-
borgaralin (219/n þuml.), og nú síðast
dönsk (24 þuml.). Sama er að segja
um ýmsar smærri lengdir, t. d. þuml-
unginn (orðið dregið af þumal-fnxgria-
um), sem hefir víða tíðkast, en ekki
verið alstaðar jafnlangur (daktylos
Grikkja og digitus Rómverja hafa tákn-
að fingurbreidd, en e cki fingurhæð).
Mér finst nú ekki gott að halda
álnar-nafninu í hinu nýa tugamáli,
enda kemst það hvergi að, því að það