Ísafold - 05.08.1899, Blaðsíða 2

riði í bága við hina venjulegu merk-
ingu, aem allir hafa í huga, og það
jafnvel þótt */2 stika (o: meter) væri
kölluð alin, sem kæmi nokkurn veginn
heim við gömlu íslenzku alinina; en
’/10 stiku (»decimeter«) mætti kalla
spönn, eða ef mönnum þætti »decimet-
er« of lítil lengd til að heita svc, þá
þverhönd eða gaupn eða jafnvel il
(o. þverfótarbreidd). Bezt felli eg
mig við gaupn, ef spönn þykir venju-
lega haft í of frábrugðinni merkingu
(sbr. palaiste hjá Forn-Grikkjum og
palma hjá Bómverjum, sem hvort-
tveggja er nafn á bendinni flatri, og
táknar 4 fingra breidd; þar af er kom-
ið »palm« sem Hollendingar hafa um
»decimeter«). l/m stiku, sem Frakkar
kalla »centimetre« (d. centimeter), og er
talsvert styttra en þumlungur, má
helzt jafna við naglsbreidd, og sýnist
mér vel mega kalla það nögl, þótt
sumum kunni að þykja það óviðteldið
fyrst í stað. Kann vera, að einhverj-
ir vildu heldur kalla það góm (sbr.
f/ów-stórblettur). Viooo stiku (eða »milli-
meter«) getum vér kallað rák, eins og
þjóðverjar hafa kallað það strich og
Hollendingar streep (sbr. lína, sem
nafn á l/12 þuml.) eða þá strik (sbr.
»að hopa ekki eitt strik«), ef vér köll-
um »centimeter« rák, sem kynni að
vera bezt. I flatarmáli höfum vér á-
gæt nöfn fyrir »are« og »hectare«, þar
sem er reitur og teigur.
f>á er að minnast á lagarmálið. f>ar
hefir það verið almenn venja, bæði hjá
oss og öðrum þjóðum, að kenna það,
sem mælt er, við ílátin, sem mælt er
í (sbr. tunna, kútur, pottur, peli). Nú
vildi eg kalla hinn frakkneska pott
(fr. »litre«, d. »liter«) könnu (á hollenzku
heitir hann »kan« og á þýzku »kanne«).
*Dekaliter« vil eg kalla skjólu, »hekto-
liter« ker (sbr. mæliker), en »kiloliter«
ámu. x/w úr könnu sem Frakkar kalla
»decilitre«, hefi eg lagt til að kallað
væri staup, en það mætti eins vel kalla
það krukku, og Yiqö úr könnu (»centi-
liter«), er eg hefi kallað seytil, ætti, ef
til vill, betur við að kalla lögg eða skel
(svo kalla menn víða hér eystra ofur-
lítinn sopa). Að það sé sama sem að
spilla málinu, að gefa þessum orðum
ákveðna rúmmálsmerkingu, getur ekki
náð neinni átt, nema ef málinu hefir
verið spilt með því, að hafa orðin
pottur, kútur tunna o. s. frv. um á-
kveðið rúmtak lagar, en það hugsa eg
að fáir treysti sér til að staðhæfa.
f>á er loks um vogina að ræða, og
kann það að vera mestum vanda bund
ið, að finna þar hæfileg íslenzk nöfn.
f>ar kom mér ekki til hugar betra
uafn á frumeiningunni (fr. »kilogramme«,
d. »kiIogram«) en met, og hafði eg það
þáí huga, að lóð er bæði vogareining
og nafn á hlutnum (»lóðinu«), sem veg-
ið er með á voginni (reizlunni) eða
metaskálunum. En eg kannast fús-
lega við, að orð þetta getur valdið
ruglingi, af því að það er of hljóðlíkt
»meter«, sem hætt er við að sumir
kynni að sletta og stytta í »met« (sbr.
barometer, afbakað í »barómet«), og
nú hefir mér dottið í hug annaðnafn,
sem eg tel miklu heppilegra, og það
er kljár. Svo var fyrrurn kallaður
steinn á vef í íslenzka vefstólnum
gamla, eins og mörgum er kunnugt.
Nú er orðið ónotað, en af því er dreg-
ið sagnorðið að kljá (eitthvað út eða
á enda), og með voginni kljá menn út
um þyngd hvers, sem vega skal. f>að
mælir og með þessu orði, að það
byrjar á sama staf og hið frakkneska
»ki!ogramme«, sem alment er nefnt
»kíló«, og væri ekki nær að afbaka
það á íslenzku í »kíll« eða »kýli«, held-
ur en að velja því þetta forna nafn,
sem hentugt er til samskeytinga. (f>á
mætti t. d. nefna »kilogrammometer«
kljástiku). Hið frakkneska »gramme«
(sem komið er af gríska orðinu grarama
= bókstafur, er táknaði einnig mjög
litla þyngd Q/t drökmu) hjá Forn-
Grikkjum) vil eg kalla hagl (menn
tala bæði um blýhagl, snjóhagl og
rúnina hagl eða hagal), en
vogareiningmn þeim, sem liggja á
milli *gram(me)« og »kilogram(me)«
hefi eg valið tvö forn nöfn, og kallað
»dekagram(me)« örtug, en »hektogram-
(me)« þveiti. Ortug var að fornu lagi
y,4 úr mörk og samsvarar því nokk-
urnvegin »dekagram(me)« að þyngd, en
þveiti er nokkuð óglögg norræn vogar-
eining, sem mér finst vel mega taka
upp í þessari nýu merkingu. Minni
vogareiningar en »gram(me)«, sem er
V5 úr kvinti, koma varla fyrir í vana-
legu viðskiftalífi, heldur að eins í
lyfjavog, silfurvog, gullvog o. s. frv.
og ríður því minna á þeim. Deci-
gram(me)« (yi0 gr.) hefi eg lagt til að
kallað væri korn, enda hefir það varið
kallað »grain« (o: korn) í Belgíu, og
ef einhver kann að hneykslast a því,
að korn er látið vera partur úr hagli,
þá má benda á það, að hagl getur
verið samsett af mörgum snjókornum.
»Gran«, sem þýðir korn (lat. granura),
hefir verið haft bjá mörgum þjóðum
til að tákna byggkornsþunga, og bæði
hér og annarsstaðar er korn haft um
ýmislegt, sem er mjög fyrirferðarlítið
(»grain« er t. d. haft á Frakklandi um
silkiormaegg; hér er talað um sand-
korn, snjókorn o. fl.). »Centigram(me)«
(Vioo 8r-) datt mér í hug að kalla
*eifi* og »milligram(me)« (V1000 gr.) ögn,
en vel mætti kalla aðrahvora þessa
vogareiningu »hæti«.
Nú hefi eg í stuttu máli gert grein
fyrir tillögum mínum í þessu máli, og
vænti þess, að góðum íslsndingum
muni skiljast, að þær eru ekki ófyrir-
synju gerðar eða af sérvirku einni.
Geta nú fleiri en »Steinþór á Eyri«
dæmt um það, hvort nöfn þau, sem
eg hefi valið, sé svo fráleit, að vandi
8é ftð finna önnur verri, og þótt eigi
sé hægt að sverja fyrir, að sum þeirra
kunni að geta valdið misskilningi, þá
má sama segja um ótal mörg orð bæði
á voru máli og öðrum, og jafnvel um
sum frakknesku heitin í tugamálinu
og tugavoginni, t. d. »ari« (are), sem
þýðir alt annað á íslenzku, eða »milli-
meter* »milligram(me)« o. s. frv., þar
sem næst lægi, að bera fram fyrri
hlutann eins og í millipils, milliþil o.
s. frv., og skilja um eitthvað, sem á
milli væri. það er varla hættara við
að þessi nöfn, sem eg sting upp á,
verði undirorpin ruglingi og misskiln-
ingi, heldur en ýmsar eldri máls- og
vogareiningar, sem leggjast sjálfsagt ekki
svo fljótt niður, þótt nýar verði lög-
teknar. Skal eg taka til dæmis orðið
mörk, sem táknar bæði máls- og vog-
areiningu Q/2 pt. og y2 pd.) og auk
þess peninga-upphæð að fornu fari,
(og ennfremur skóg). »Fjórðungur«
hefir líka ýmsar merkingar aðrar en
20 marka þyngd (vísufjórðungur, mílu-
fjórðungur, landsfjórðungur o. s. frv.),
og var fyrrum haft bæði í peninga-
reikningi (»farthing« á ensku), og lengd-
armáli (sbr. kvartil, sem þýðir fjórða
hluta af einhverju). Orðið »uncia«
táknaði í fyrstu hjá Bómverjum tólft-
ung (af einhverju), en svo bæði flat-
armálseiningu og ákveðna vogareiningu,
og þumlung í lengdarmáli, og loksins
hefir orð þetta hina óákveðnu merkingu
smávœgi, lítilræði, öldungis eins og
enska orðið inch (o: þumlungur), sem
er líka komið af uncia. það er því
ekki sérstaklegt fyrir nöfn þau, sem
eg hefi valið, að þau hafi fleiri en
eina merkingu, eða tákni bæði ákveðna
stærð og óákveðna.
|>ess hefir áður verið getið, að »kilo-
gram(me)« er einatt stytt í »kiló« og
er það þá orðið öldungis eins og nafn
á (ný-)grísku lagar- (og korn)máli
(tkilót = »hektoliter« að nýu lagi,
minna að fomu), enda eru mörg frakk-
nesku nöfnin svo lík hvort öðru, að
það getur hæglega gert margan »rugl-
aðan í ríminu«, sem ekki er lærður á
latneska og gríaka tungu. Auk þess
þykja mér þau of löng, stirð og óþjál
í íslenzku máli, og hefi því leitast við
að finna styttri, einfaldari og liðlegri
íslenzk nöfn, en víst mundí eg fegin-
samlega taka þeim frétbum, að öðrum
hefði tekist betur en mér í þessari
grein.
Að lyktum skftl eg leyfa mér að í-
treka það, sem eg mun hafa tekið
fram út af þessu máli á sfðasta þingi,
að eg veit ekki, hvar íslenzk tunga
ætti að eiga traustari vini og varnar-
lið og öruggara athvarf en á löggjaf-
arþingi þjóðarinnar.
Stafafalli, vorið 1899.
JÓN JÓNSSON.
Veðbanki
eða
hlutafélagsbanki.
Svar til herra Siqhvats B.tahnasonar
frá Indriða Einarssyni.
I.
Herra S. B. skilur ekki, að vér gæt-
um samþykt bæði veðdeildarfrumvarp-
ið, sem nú er fyrir þinginu, og hluta-
félagsbankann jafnframt. En það
stendur blátt áfram svo á því, að
hlutafélagsbankinn eða »stóri bankinn«
gceti keypt skuldabréf veðdeildarinnar
og borgað þau í seðlum eða gulli; en
Landsbankinn, sem eftir veðdeildar-
frumvarpinu er skyldur til að kotna
þeira í peninga, hafði, þegar eg sknf-
aði, mér vitanlega ekki þær 2—300,000
kr. aflögum, sem til þess þurfti, og hefir
þær ekki enn. J>ví þótt alþingi sam-
þykki að gefa út '/4 miljón króna í
óinnleysanlegum seðlum, þá er eftir
að fá það staðfest «f konungi, og
stjórnin í Khöfn mundi sjálfsagt spyrja
sig fyrir hjá þjóðbankanum í Khöfn,
áður en hún réði konungi til að stað-
f»sta það, og undir svarinu frá hon-
um yrðu tillögur hennar komnar. Skoð-
un mín á veðdeildarskuldabréfunum
er sama og áður, og alveg sama eins
og eg hef heyrt, eftir að eg skrifaði
greinarnar um þetta, eftir bankamönn-
um í Khöfn: þessi skuldabréf ganga
ekki út í Danmörku; ef þau ganga út
þá kaupa menn þau á 80 kr. (í stað
100 kr.). það eru til józk lánsstofn-
unarskuldabréf, sem gefa af sér if og
standa nú í 81 kr. Veðdeildarskulda-
bréfin yrðu ekki mikið fyrir ofan þau.
Hr. S. B. vonar, að menu hér taki
þau smátt og smátt; en það er eintórn
von. Allir sem skulda bankanum og eiga
að greiða hinar háu afborganir til hans,
segja honum þegar upp, og þar sem sú
lagaskylda liggur á honum, að koma
veðdeildarskuldabréfunum í peninga
borgunftrlaust, þá má hann til að taka
þau upp í skuldirnar.
Hr. S. B. er að verja þá galla á
veðdeildarfrumvarpinu, sem eg fann að.
En eg skifti mér ekkert af því. Efri
deild tók allar aðfinslur mínar til greina,
og samþykti með því, að þær væru á
rökura bygðar, og neðri deild ætlar, að
eg hygg, að samþykkja frumvarpið eíns
og það kom frá efri deild, hvað þau
atrtði snertir.
það þarf ekki að eyða mörgum orð-
um að kgl. 8kuldabréfunum. þau
standa nú miklu lægra en áður, í 95
—96 kr. |>eir, sem eiga þau, geba vel
beðið eftir því, að þau komist upp í
100 kr. f>ótt þeir fengju 1 kr.'meira
af hverju hundraði ( veðdeildarskulda-
bréfum, þá þola þeir vel að bíða 4 ár
með að selja kgl. skuldabréfin. f>eir
bíða einnig til ai sjá, hvftða verð verð-
ur sett á veðdeildarskuldabréfin, og
hvort það lækkar ekki, þegar meira
kemur af þeim á markaðinn.
Eg hefi sagt að sparísjóðsrentan væri
S'/^y., í umræðunum < Iðnaðarmanna-
húsinu, og að Landsbankinn hafi ekki
hækkað sparisjóðsvöxtuna upp úr 3,
60 a. f>etta slðasta atriði hefirlíklega
gefið hr. 8. B. ástæðu til að misskilja
mig; því um afleiðingarnar erum við á
8ama máli. Sömuleiðis erum við á
sama máli um það, að Landsbankinn
verði að hækka sparisjóðsvöxtuna eft-
irleiðis. f>að eitt greinir okkur á, að
hann álítur, að þeir megi vera í 4—
*7s“A (?); en eS hallast að il/2i°.
II.
Óinnleysaiilegfi' seðlar.
Hr. S. B. álítur, að hinir óinnleys-
anlegu seðlar geti ekki lækkað í verði
þó þeir t. d. yrðu 750,000 kr. Hann vitn-
aði til þess, að eg áliti að 800,000 kr.
gætu verið 1 veltunni af innleysanleg-
um seðlum, án þess að gull lægi fyrir
þeim. Jú, eg álít það. — En það er
munur á seðlum, sem allir hafa reynslu
fynr að eru borgaðir út í gulli hvenær
sem krafist er, eða seðlum, sem ekki
eru innleystir nema þegar greiða þarf
gjöld til landssjóðs eða senda peninga
til annara landa. f>egftf þessir síðar-
töldu seðlar eru auknir um helming,
eins og nú á að gera, geta þeir mist
traustið á því, að þeir haldi ákvæðis-
verði, og bili það traust, þá fara þeir
að ganga, fljótara manna á milli, og
það hraðar fallinu. f>eir ganga fljót-
ara af því, að allir vilja vera búnir að
koma þeim af sér áður en þeir liakki
í verði, eða, ef þeir ern farnir að lækka
í verði, þá áður en þeir liekki meira.
f>að sem hr. S. B. segir um póstsam-
band íslftnds við öll ríki veraldar er
þýðingarlaust, því þegar einhver fer
með 100 kr. í seðlum á pósthúsið og
þeir eiga að fara til Englands eða
Khafnar, þá fara seðlarnir ekki til
Englands eða Khafnar, heldur í jarða-
bókarsjóðinn. f>eir eru kyrrir á íslandi.
f>ótt einstöku seðlar flækist til Khafn-
ar, þá er það aldrei frá pósthúsinu
héðan. Oinnleysanlegir seðlar, og
innlevsanlegir jarnvel líka, ganga hvergi
að neinum mun netra í landinu þar
sem þeir eru gefnir út. Náttúrulög-
málið, sem stjórnaði mannfélögunum
frá 1700—1812, er óbreytt enn.
Eg man þá tíð, þegar þessir seðl*r
komu hér fyrst á gang, að enginn
maður vildi hafa þá. f>eir strsymdu
því í landssjóðinn. f>egar bankinn var
búinn ftð lánft út liðugar 200,000 kr.,
þá voru um nokkurt tímabil 180,000
kr. af þessum seðlum, sem lágu í
landssjóði. — Hitt, 20,000 kr. var
hjá einstökum mönnum, mest í Beykja-
vík.
Ef vér tökum það úrræði, aö bæta
við óinnleysanlegu seðlana (J milj.),
þá flettum vér í augutn annara ofan
ftf fátæktinni hér. Hún sýnist þá
mein í þeirra auguui en hún er. AIl-
ir sjá, að ísland er á hraðri ferð nið-
ur brekkuna í fjármálum; vér missum
alt álit á fjárhag vorum; öðrum þjóðum
lízt svo á, sem vér séum að fara á
höfuðið. Island hefir erlendis lítið
lánstraust, sem og er vorkunn, þar sem
hafa verið tvisvar á 20 árum gerð «am-
skot handa landsmönnum. Annað
skiftið til að afstýra hallæri, og hitt
skiftið til að bæta oss landskjálfta-
tjónið. f>að lánstraust, sem vér kynn-
um að hafa eftir, fer, þegar vér gefum
út óinnleysanlega seðla í annað sinn.
Aðrir halda því þá fram, að því verði
haldið áfrsun þangað til þessir seðlar
verða fyrir verðhruni. f>eir gera það,
þegar meira er til af þeim en innan
landsþörfin heimtar.
III.
Agódinn.
f>ar sem hr. H. B. efast um, að
það sé rétt, að íslenzk skuldabréf eða