Ísafold - 05.01.1901, Blaðsíða 2

setja tryggingarákvæði um réttindi
leiguliða og laudslýðsins í heild sinni
gagnvart jarðeigendum.
Með þessu hefi eg viljað benda i
fám orðum á galla þá, sem því fylgja,
að einstakir menn hafi óskert ejgnar-
ráð yfir jörðum, eins og nú á
sér stað, og sýna fram á, að það er
öldungis ekki sjálfsagt, að þjóðjarðir,
sem seldar eru, verði vel setnar eða
haldist lengi í sjálfs ábúð, og þá er
þjóðjatðasalan ekki heldur óyggjandi
ráð til að reisa við landbúnaðinn.
Hins vegar liggja í augum uppi ýmsir
verulegir annmarkar á því, að selja
þjóðjarðir áþann hátt, sem hingað til
hefir tíðkast, enda má nærri
geta, hvort meiri hluti þingsins hefði
snúist á móti þjóðjarðasölunni, ef ekki
væri rnargt athugavert við hana, svo
mjög sem það getur stutt menn til
þingmensku, að útvega stórbokkum
innanhéraðs þjóðjarðir með góðu verði.
En hér er um almenuingseignir að
ræða, sem bein skylda þingsins er að
farga ekki landssjóði í skaða, og að
selja eina slíka jörð við of lágu verði
er ekki annað en »bitlingur« til þess
einstaka manns, sem jörðinafær keypta.
|>að getur verið, að slíkur bitlingur
komi stundum ekki ótnaklega niður,
en vanséð er það og viðsjárvert, að
fara þá verðlaunaleið. Margir kunna
að halda, að varla só hætt við að
jarðir sé ekki metnar hæfilega til
verðs, þegar umboðsmenn og sýslu-
nefndir segi fyrst álit sitt um það, og
sfðan setji þingið þjóðjarðasölunefndir,
sem sitji »með sveittan skallannt lang-
ar stund;r yfir að dæma um hverja
jörð, sem föluðsé. En reynslan hefir
sýnt, að allur þessi undirbúningur er ó-
nógur.og að sumar þjóðjarðir hafamarg-
faldast að verði skömmu eftir söluna,
án þess að það sé jarðabótum eigend-
anna að þakka, og sýnir það, að þeir
sem um verðið dæmdu, hafa annað-
hvort ekki þekt jörðina til hlítar, eða
ekki viljað meta hana hærra, þótt
hún reyndist meira verð. Umboðs-
menn ættu reyndar bezt að þekkja
jarðirnar í umboði sínu; en þó getur
ýmislegt borið til þess, aó ekki þyki
farandi eftir áliti þeirra; ýmist eru
þeir grunaðir Uöa að vera mótfallnir
þjóðjarðasölu sjálfdln sér í hag, eða að
usla með sölu einstakra jarða af vild
og vináttu við ábúendur þeirra. —
Sýslunefnd þekkir varla nákvæmlega
allar þjóðjarðir í sýslunni, og nefnd-
armaðurinn úr þeim hreppi, sem í hlut
á, getur oft og einatt ekki talist ó-
hlutdrægur. þingmenn skortir bæði
tíma og þekkingu til að komast að
réttri niðurstöðu um vorðið; og þótt
svo væri, að einhver í þjóðjarðasölu-
nefndinni væri gagnkunnugur einni
jörð eða fleirum, sem falaðar væri, þá
gæti verið nóg freisting fyrir hann að
gera sér lítið far um að þoka upp
verðinu, ef í hlut ætti einhver góð-
kunningi hans, sem ef til vill gæti
ráðið miklu um kosningu hans fram-
vegis. |>að getur því jafnvel verið
skoðunarmál, hvort tilvinnandi sé að
hafa allan þennan undirbúning, og
hvort ekki mundi réttast, að fara ein-
göngu eftir afgjaldi jarðarinnar, sem
seld er, þótt það sé vitanlega mikils
til of lágt oft og tíðum.
Edu fremur er þess að gæta, að það
eru vanalega beztu jarðirnar.semfalaðar
eru til kaups, hlunninda- og kosta-
jarðir, en landssjóður situr eftir með
kot og kostarýrar jarðir, sem engin
líkindi eru til að verði keyptar að
neinum mun af ábúendunum; svo að
því fer mjög fjarri, að landssjóður
losni við allan umboðskostnaðinn með
þvf að selja þjóðjarðir á þann hátt,
sem tíðkast hefir, eins og sumir hafa
haldið fram og talið þjóðjarðasölunni
til gildis.
Til þess uð þjóðjarðasalan styðji
verulega að fjölgun sjálfseignar-bænda,
þyrfti að setja það skilyrði við hverja
þjóðjörð, söm seld væri, að ef IMn
gengi úr sjálfseignar-ábúð, skyldi lands-
sjóður eiga forkaupsrétt til hennar
með sama verði og hann hefði selt
hana, eða þeim mun hærra, sem hún
hefði bótum tekið að óvilhallra manna
mati. þ>að gæti jafnvel verið umtals-
mál, að áskilja landssjóði slíkan for-
kaupsrétt til hverrar þeirrar jarðar,
er hann seldí, ef hún gengi aftur
kaupum og sölum, til að koma í veg
fyrir, að þjóðjarðalandsetar noti sér
stöðu sína til að hafa landssjóð fyrir
féþúfu, með því að kaupa jarðir sínar
að nafninu til, ef þær fást með góðu
verði, en farga þeim jafnharðan aftur
og láta ef til vill landsajóð kosta sig
til Ameríku, með því er þeir græða á
kaupum og sölu almenhingseignar,
eins og þeir, sem keyptu nýlega Litlu-
Breiðuvík í Reyðarfirði fyrir 1600 kr.,
en seldu hana aftnr fyrir nokkur þús-
und kr. og fóru síðan til Vesturheims.
Ef næsta alþingi tekur upp aftur
þjóðjarðasölu, væri óskandi, að það
trygði sjálfs-ábúðina og gætti þarhins
rétta meðalhófs, og gerði sér um leið
far um að tryggja rétt leiguliða, því
að þeir hljóta alt af margir að vera,
og þeirra verst eru farnir landsetar á-
gengra einstaklinga, en bezt þjóðjarða-
landsetar. Virðist það því nokkuð
vafasöm þjóðhoJiusta, að halda fram
skilyrðislausri þjóðjarðasölu; en víst er
hún harla auðfengin. J. J.
Nítjánda öldin.
Síðari kafli.
En eru menn nú lfka orðnir guð-
hræddari, betur kristnir? Benda má
á ýms merki guðsóttans, sem sjá mátti
á fyrri tímum, en lítið ber á nú. En
munum jafnframt eftir hinum al-
kunnu orðum: sá, sem ekki elskar
bróður sinn, sem hannhefir séð, hvern-
ig getur hann elskað guð, sem hann
hefir ekki séð? Af þeim orðum verð-
um vér þá ályktun að draga, hvort
sem hin ytri merki guðsóttans eru
með eða móti: f>ví eigingjarnari, sem
menn eru á hverju tímabili sem er,
því minui er guðsóttinn í anda og
sannleika.
Býnir ekki kirkjulífið það líka, að
trúarlífið hafi þróast og dafnað á hinni
liðnu öld?
Hvernig var kirkjulífinu farið um
árið 1800? Kirkjurnar voru ver sótt-
ar og kirkjan og þjónar hennar sættu
meiri fyrirlitning en nokkuru sinni
áður.
f>að var skynsemistrúnni að kenna,
segja menn. En það var alls ekki
henni einni að kenna. Rétttrúnaðar-
kenningar seytjándu aldarinnar og
píetismus átjándu aldarinnar áttu eins
mikinn þátt í því. Að einstökum af-
bragðsmönnum undanakildum lágu
báðar þær kirkjulegu stefnur í eigin-
girnis-fjötrum sinnar aldar. Og jafn-
framc voru þær reyrðar inn í úrelta
guðfræði. f>ess vegna var kalt í kirkj-
unni, ískalt og leiðinlegt. Hve hrak-
lega var ástatt, sjá menn bezt á því,
að ekki varð hjá því komist að beita
gapastokk og fangelsisvist til þess að
neyða menn til að sækja kirkju og
fara til altarís. þegar hætt var að
beita þeim ráðum, þá hætti fólkið að
koma.
Um tvær aldir hafði kirkjunni stöð-
ugt verið að hnígna, þangað til eng-
inn vildi sinna henni lengur.
Svo kom nýja öldin. Á henni varð
sú raunin á, að kirkjurnar, sem tóm-
6
ar höfðu verið, fyltust af nýju. í
Noregi hafa kirkjur víst aldrei verið
jafn-vel sóttar eins og á sjöunda áratug
aldarinnar. Undir aldarlokin hefir
rauDar verið um haignun að ræða.
En fjarri fer því, að svo sé hvarvetna.
I Danmörk til dæmis að taka, sem er
eitt af fremstu menningarlöndunum,
er sem stendur svo mikil aðsókn að
kirkjunum, að hún hefir naumast
nokkuru sinni verið jafn-mikil. Aftur-
förin er ekki heldur neinstaðar svo
mikii, að hún verði borin saman við
afturförina á öldinni á undan. Oldin,
sem nú er nýliðin, hefir því verið
blómgunartími fyrir kirkjuna.
Hvernig stendur á þessari blómgun?
Hvað var það, sem fylti aftur tómar
kirkjurnar? Hin forna kristna trú var
aftur boðuð á prédikunarstólunum,
svara menn. Og það er auðvitað rétt.
En hin forna kristna trú kom ekki
aftur með fangelsi og gapastokk. f>ví
fór svo fjarri, að nún kom með trúar-
bragðarfrelsi. Samt fylti hún kirkj-
una. Hvernig gat því vikið við?
Hvernig mátti hin forna kristna trú
Ieggjast undir höfuð á nítjándu öld-
inni að beita þeim ráðum sér til
stuðnings, sem hún hafði ekki getað
án verið á seytjándu öldinni? það
stsndur svo á því, að hún kom ekki í
sínum gamla guðfræðisbúningi, og hún
kom ekki heldur f hinum þröngva eig-
ingirnisstakk fyrri tíma. Við hvort-
tveggja hafði hún losnað að talsverð-
um mun. Og henni tókst æ betur og
betur að losna við hvorttveggja. Með
hverjum áratug aldarínnar gliðnaði
sundur meira og meira af hinu gatnla,
þunglamalega kenningakerfi guðfræð-
ínnar; sumpart ollu því vísindin, sum-
part hinar mörgu stefnur, er mynduð-
ust innan kirkjunnar. Á þann hátt
losnaði trúin úr þeim reifum, er hún
hafði verið vafin í, og öðlaðist meira
af einfaldleik nýja testamentisins.
Og söfnuðurinn aðhyltist hinn ein-
falda fagnaðarboðskap. KeDninga-
kerfi guðfræðinnar rekur menn út úr
kirkjunni. Einfaldur fagnaðarboðskap-
ur dregur menn inn í hana aftur.
Jafnframt varð og líknarstarfsemi
kirkjunnar stöðugt meiri og meiri.
Kirkjan fór æ betur og betur að gæta
skyldu sinnar við hin mörgu stjúp-
börn mannfélagsins, skyldu, sem hún
hafði svo lengi vanrækt.
Auðvitað var það fremur öllu öðru
sá andi, er fylti kirkjuna sjálfa, sem
vafði hana úr reifunum, sleit af henni
böndin. En því verður ekki neitað
og því má ekki heldur ueita, að menn-
ingarþroskun aldarinnar átti sinn
þátt í að leysa hana úr læðingi. þar
er um áhrif að ræða frá báðum hlið-
um. Kirkjan hefir verkað frjóvandi á
menningu aldarinnar. En menning
aldarinnar hefir líka verkað frjóvandi
á kirkjuna. |>rátt fyrir alla þá tor-
trygni, alla þá óvild, sem þær bera
hvor til annarar, kirkjan og menn-
ingin, og þrátt fyrir allar þær deilur,
sem þeim fara á milli, þá hafa þó
framfarir þeirra haldist í hendur á
hinni liðnu öld. Réttast væri fyrir
þær báðar að kannast við þetta og
þakka hvor annari fyrir það, sem þær
hafa gott af hinni þegið. Á allan
hátt færi betur á því en að þær eigi
í illdeildum.
(Ágrip af grein úr »For Kirke og Kul-
tur« eftir Thv. Klaveness).
„Jón Arason“.
Höf. sjónleiksins »Jón Arason« hefir
reiðst dómi blaðs vors um hann í 63.
tbl. fyrra árs, svo sem engum því
skáldi kunnugum mun koma á óvart;
og veldur því venjnleg góðvild vor í
hans garð og virðing fyrir skáldment
hans — ljóðlistinni —, að vér leyfum
honum að »úthella hjarta sínu« um
það mál hér í blaðinu:
Herra ritstjóri! — er það ekki forn-
vin minn og collega Einar Hjörleifs-
son? Já, það stendur heima, og í
bróðerni og með sama velvildarhug,
sem ekkert hefði í skorist, vil eg biðja
þig að ljá kvittun minni fyrir ritdóm
þinn yfir »Jóni Arasyni« rúm íísafold.
Að fárast um dóm þinn, þó mér
þyki hann lélegur í minn garð og ein-
faldlega saminn, vil eg ekki: nóg er
hafið að reka í, Jón Arason nýfæddur,
nýja öldin enn á æskuskeiði, og eg
maður gamall. Leiðréttingin má vel
bíða betra tækifæris, enda efast eg um
hvor okkar er meiri dramaturg — að
m. k. er eg eldri en þú. Eitt sem
þú færir mór til foráttu er setningin,
sem lögð er í munn séra Birni, orðin:
»guðs og vorra óvinum*. í handriti
mínu stóð: »guðs — og vorra óvinum«
(strikið fallið úr). Setninguna hafði
eg þannig beyglaða af ásettu ráði,
og ætla eg hún megi vel skiljast —
þó »bandið« (hyphen) vanti.
Svo vil eg spyrja: því vísaðir þú
ekki til dóms dr. Brandesar, sem þú
áður hafðir um getið, úr því þú ekki
þykist alveg vísb í þinni sök, hvort
mér sé varnað þess að geta satnið
sjónleik, eða ekki? Eg skal nú leyfa
mér að tilfæra fáein ummæli hins
nefnda ritsnillings, sem standa í bréfi
frá honum til mín, rituðu eftir að
hann hafði lesið leikinn í danskri
þýðingu eftir sjálfan mig: »Eg hefi
lesið leik yðar og það nákvæmlega,
því bann interesseraði mig frá upp-
hafi til enda. þó mun pýðingunni án
efa ábótavant, og mun leikurinn vera
töluvert sléttari og snjallari á frum-
málinu. Höfuðpersónurnar eru dável
dramatíseraðar.-------Leikurinn betri
að efni en formi, og frernur fyrir les.
endur en leikendur. Helzti gallinn
finst mér sá, að sa ntölin eru ekki ó-
víða nokkuð lausleg og margorð. Hin
eldri mælska og andríki þykir nú mið-
ur heppilegt í sjónleikum, v/g trufl-
andi fyrir samspil leikendantaa.------«
þessi dómur þótti mér mjög skilj-
anlegur, og skal hér taka fram til dá-
lítils skilniugsauka þeim.sem lítt þekkja
þess konar fræði, að þegar eg samdi
leikinn, treysti eg mér hvorki til að
stæla né vildi stæla hinar nýju dra-
matisku reglur, heldur miðaði eg með-
ferð mína við hina dramatisku með-
ferð eldri skálda, einkum Shakespeares.
Hin nýja, ibsenska, list er fólgin í
því, að semja sjónleikana nær eingöngu
fyrir leiksviðin og valda listame-nn,
sem læra þá og leika; eru þá laikarnir
eintóm samtöl og orðaskifti, þar sem
ekkert má segja of eða van, og sam-
talið (dialógurinn) er látið smám
saman spinna og vefa allar einkunnir
manna, skapsmuni og g«ðshræringar,
og þar á ofart birta (svo sem minst á
beri) það af fortíð og nútíð persónanna,
sem efni eða örlagabálkurj leikspilsÍDS
út heimtir. f>á er vítt orpinn vefur
darraðar, hinir fínustu skapsmunavefir,
sem hinir flóknustu og grófkendustu.
Slíkt skílst bezt á góðum leikhúsum,
enda er hér miklu framar um hugvit
og hagleikssnild að tala, heldur en
um skáldskap. Hin síðari leikspil
Ibsens hafa lítið að bjóða hversdags-
legum lesendum, en á leikhúsum gjöra
þau oft »stormandi lukku« — þó mest
geri til tízkunnar töfrandi skrum og
hégómadýrð. Eldri leibar lbsens fylgja
miklu frjálsari reglum, og hans fræg-
asti söguleikur, tKongsemnerne«, er sam-
inn alveg í shakespearskum stíl, með
eintölum (þó fáum), fjölorðum sam-