Ísafold - 07.11.1903, Blaðsíða 1

’Kemur út ýmist einn sinni eða
tvisv. i vikn. Yerð árg. (80 ark.
minnst) 4 kr., erlendis 5 kr. eða
1 ’/, doll.; borgist fyrir miðjan
júli (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bnndin viO
áramót, ógild nema komin sé til
útgefanda fyrir 1. október.
AfgreiÖslnstofa blaösins er
Austurstrœti 8.
XXX. árg.
♦
Reykjavík laugardagrinn 7. nóvember. 1903
68. blað.
JtuóJadó jHaAýiMMi
I. 0. 0. F. 85239872.
Augnlækning ókeypis 1. og 3. þrd. á
hverjnm mán. kl. 11—1 i spitalanum.
Forngripasafn opið md., mvd. og ld.
11—12.
Frtlœkning á gamla spítalanum (lækna-
akólanum) á þriðjudögum og föstudögum
kl. 11—12.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa op-
in á hverjum degi kl. 8 árd. til kl. 10 siðd.
Almennir fundir á hverju föstudags- og
sunnudagskveldi kl. 8*/2 siðd.
Landakotskirkja. Guðsþjónusta kl. 9
og kl. 6 á hverjum helgum degi.
Landakotsspítali opinn fyrir sjúkravitj-
endur kl. 10‘/2—12 og 4—6.
Landsbankinn opinn hvern virkan dag
kl 11—2. Bankastjórn við ki. 12—1.
Landsbókasafn opið hvern virkan dag
41.12—2 og einni stundu lungur (til kl. 3)
md., mvd. og ld. tii útlána.
Náttúrugripasafn, i Vesturgötu 10, opið
4 sd. kl. 2—3.
Tannlœkning ókeypis i Pósthússtræti 14b
1. og 3. mánud. hvers mán. kl. 11—1.
Um líf og heilbrigði.
Alþýðufyrirlestur
eftir
Guðm. Björnsson héraðslækni.
1.
Forspjall.
f>egar stigamaður nær valdi á lífi
lerðamanns og setur honum tvo kosti,
að láta peningana eða lífið, þá fer
jafnan svo, að ferðamaðurinn kýs frem-
ur þann kostinn að sjá af aleigu sinni
en að mÍBSa lífið. .
|>egar á herðir, verður reynslan ein-
lægt sú, að maðurinn metur líf og
heilsu meira en oll önnur jarðnesk
gæði, — þegar á herðir, gerir hann
það. En meðan hann er frískur og
kennir sér einskis meins, hugsat hann
að jafnaði um alt annað meir en
heilsuna. t
þetta hirðuleysi heilbrigðra manna
um heilsu sína er jafngamalt mann*
kyninu.
þið þekkið öll þessa setningu: Heil*.
brigðir þurfa ekki læknis við, heldur
þeir, sem þjáðir og volaðir eru. Hún
lýsir vel þessum æfagamla hugsunar-
hætti. Alt vilja menn leggja í sölurn-
ar til þess að fá heilsuna bætta, ef
hún bilar — en heilbrigðir — þeir
þurfa ekki læknis við — þeir þurfa
ekki að hugsa um heilsuna — og svo
lifa þeir eins og sjúkdómar væru ekki
til — hugsunarlaust, og þegar heilsan
bilar, hafa þeir sjaldnast hugmynd
um að þeir kunni sjálfir að eiga Bök
á því.
það litur svo út, sem þekkingar-
löngun mannlegs anda sé með öllu
óseðjandi. Aldrei hefir þekking manna
aukist og auðgast jafnótt eins og nú
á tfmum og þó er svo að sjá, sem
löngunin til að vita meira sé r í k a r i
nú en nokkru sinni áður.
fækkingu sinni á umheiminum
hafa menn til hægðarauka skift í ýmsar
greinar, fræði-greinar; þær eru orðnar
ótalmargar, flestar þarflegar, en sumar
líka ofur ómerkilegar t. d. frímerkja-
iræði. þekking er á við auð og
afl, segja menn — í baráttunni fyrir
lífinu, og það er hverju orði sannara.
Og þekkingin er eðlilega metin eftir
gagnsemi sinni.
Mér er mi spurn: Hvaða þekking
er þarflegri en sú, að vita hvernig
helzt megi vernda heilsu og lif? Og
eg býst við að þið, tilheyrendur mínir,
ef þið hugsið ykkur vel um, að þið þá
komist að því svari, að sú þekking sé
nauðsynlegri og gagnlegri en flest ann-
að, sem öllum er kent. Alt sem menn
vita um þetta efni, því hafa menn
safnað í eina fræðigrein; hún heitir
heilsufræði (Hygiene).
Og við mundum ætla að þessi fræði-
grein sé ein af þeim elztu í heim-
inum. En sannleikurinn er sá, að
húh er ein af þeim yngstu — naum-
ast hundrað ára. —
Og við mundum ætla, ef við kæmum
úr öðrum heimi, að þessi fræðigrein væri
kend í hverjum skóla, en sannleikurinn
er sá, að hún er enn ekki kend nema
á einstöku skólum og víðast ekki nema
að nafninu til.
Og alt kemur þetta af því, eins
og málshátturinn segir, að enginn veit
hvað átt hefir fyr en mist hefir —
heilbrigðir hirða ekki að hugsa um
heilsuna.
Heilsufræðin, sem vísindagrein, er
enn á barnsaldri, en hún þrífst og
dafnar dag frá degi, og heilsufræðing-
arnir hafa þegar á rannsóknaleiðum
sínum fundið margt nýtt, sem kemur
í bága við gamlar skoðanir á því, bvað
sé holt eða óholt fyrir heilsuna.
Hvað það er — það allra helzta,
sem heilsufræðin hefir leitt í Ijós —
það á nú að vera umtalsefnið okkar í
milli á þessum 10 kveldstundum.
Lafid er barátta.
Enginn getur lifað nema hann, eins
og við segjum, hafi í sig og á. Og
fæstir hafa fyrirbafnarlaust alt sem
þeir þurfa hendinni til að rétta. Flest-
ir verða að afla sér þessara lífsins
nauðsynja með vinnu sinni, f sveita
síns andlitis. Og allir mega búast
við því að fá einhverjar skeinur á víg-
velli lífsins, því heimurinn er fullur
af háskasemdum — fyrir heilsuna.
|>að sem heilsufræðin fæst við, er
nú aðallega þetta tvent.
1. Hún kennir oss að þekkja og var-
ast alt það í umheiminum, sem orðið
getur heilsu vorri að tjóni.
2. Hún kennir oss hvernig vér eig-
um að fara með líkami vora til þess
að þeir þoli sem bezt þær skráveifur,
sem ekki er unt að komast hjá í bar-
áttu lífsins, þrátt fyrir ítrustu varúð.
En áður en eg fer að tala um þetta
tvent, verð eg að minnast ofurlítið á
nokkur meginatriði mannlegrar þekk-
ingar, sem eru svo ný til komin, að
þau fráleitt eru ykkur öllum kunn, en
þó svo afarmikilsverð, að vel mætti
kalla þau boðorð nátúrunnar.
það er þá þetta fyrst: að efnið í
alheiminum er eilíft (vex ekki,
minkar ekki).
1. Aldrei verður nokkur
hlutur til af engu.
2. Aldrei verður nokkur
hlutur að en g u.
Við vitum að hlutirnir eru ýmislegs
eðlis; sumir eru fastir, sumir fljótandi,
sumir loftkendir; við tölum um eðlis-
þyngd hlutanna, lit, hörku, gagnsæi o.
s. frv. og alla þessa þekkingu vora á
eðlihlutannaköllum vér eðlisfræði
(Physik).
En svo vitum vér líka að hlutirnir,
sem vér verðum varir við í kringum
oss með skilningarvitunum, eru flestir
samsettir. Við vitum t. d. að vatn
er samsettur hlutur; í því er súrefni
og vatnsefni, og við getum aðskilið þessi
efni og finnum þá, að þau eru bæði
loftkend og hvort um sig alveg ólík
vatni. þannig eru flestir hlutir; þeir
eru samsettir af tveim eða fleirum
ólfkum efnum, og þekkingu vora á
efnasamsetningu hlutanna köllum vér
efnafræði (Chemi). Efnafræðingarnir
hafa nú fundið, að flestir hlutir í heim-
inum eru samsettir, en þó hafa þeir
rekið sig á nokkur efni, sem ekki er
hægt (ekki enn) að sundra í tvö eða
fleiri ólík efni og þessi óbreytilegu efni
kalla þeir f r u m e f n i eða ó s a m-
sett efni; menn þekkja nú rúm 70
frumefni; öll samsett efni eru þó orðin
til á þann hátt, að tvö eða fleiri af
þessum frumefnum hafa gert félag með
sér, gengið i sameiningu (kemiska sam-
einingu) hvert við annað. Vatn t. d.
verðurtil, ef vatnsefni og súrefni fara
í sameiningú. Og samsettu efnin eru
oftast svo ólík frumefnunum, sem í
þeim eru. þið munið t. d. að frum-
efnin í vatninu eru loftkend. Sum
frumefni koma þó fyrir og eru notuð
út af fyrir sig; járn, gull, silfur, blý,
tin og fleiri málmar eru frumefni.
|>að er nú ætlan manna, að frumefnin
séu saman sett af ótal örsmáum ögn-
um, sem allar séu eins en aldrei deil-
ist í sundur og eru þær kallaðar
a t o m (ódeili); samsett efni verða
þá til á þann hátt, að atom frumefn-
anna fallast í faðma — sameinast —
verða að einni lítilli heild, sem kölluð
er m o 1 e k y 1 og samsetti hluturinn
er þá ekki annað en söfn af þessum
mylekylum. Vatnsmolekylin eru þann-
ig til orðin, að 2 atom af vatnsefni
hafa sameinast einu atomi af súrefni.
En aldrei hafa efnafræðingar orðið
þess varir að nokkurt efni, hvort held-
ur er frumefni eða samsett efni, verði
til af engu, og aldrei verða þeir þess
varir, að nokkur efni hverfi, verði að
engu.
Og skynsemi mannsins tekur við og
segir: Úr því svo er, að þess verður
aldrei vart, að nokkurt efni verði til
af engu, eða verði að engu, þá eru
allar líkur til þess, að hlutirnir (efnin)
hafi verið til frá eilífu og verði til að
eilífu.
|>etta var þá það, sem eg kallaði
fyrsta boðorð náttúrunnar. Annað
boðorð hljóðar svo:
Aflið í alheiminum er eilíft
(vex ekki, minkar ekki).
1) Aldrei verður nokkurt
afl til af engu.
2) Aldrei verður nokkurt
a f 1 a ð e n g u.
Við skulum íhuga þessi hversdags-
orð. >það þarf afl til að vinna þetta
verk«. Hvað er þá afl? Afl er það,
sem getur orkað einhverri vinnu. Og
hvað er vinna? Ef við tökum punds-
Ióð á búðarborðinu og lyftum því 1
fet beint upp í loftið, þá er það vinna,
eins og að lyfta steini í vegg, og til henn-
ar þarf afl — aflvana hendi lyftir ekki
lóðinu. Menn reyna afl sitt á því,
hvað þeir geta tekið þungt upp, og
vísindamenn fara eins að: þeir meta
aflið — mæla það — á því, hvað það
getur orkað mikilli vinnu, t. d., kversu
mörgum pundum það getur lyft upp
1 fet; aflið er 20pundfet, ef það get-
ur lyft 20 pd. eitt fet (á einni sekúndu)
Við vegum hlutina til samanburðar
og eins má segja að við vegum aflið.
Vindurinn hefir afl — feykir húsum
og heyjum. Vatnið hefir.afl þegar það
rennur niður í mót. — Aflið í fossun-
um hefir verið umtalsefni hér á landi
að undanförnu.
Yfirleitt er í daglegu tali alt það
kallað afl, sem kemur á stað sýnilegri
hreyfingu. f>að veit hvert barnið.
Nú dreg eg upp pendúlklukku, sem
stendur,— eg neyti til þess aflsins í
líkama mínum. Og klukkan heldur
áfram að standa. Hvað er þá orðið
af aflinu, sem líkaminn lét í té? Svar:
það er í gangfjöður klukkunnar, h v í 1-
i s t þar; sönnun fyrir því: Ef eg kem
ögn við pendúlinn, þá fer klukkan á
stað og gengur sinn gang og það er
aflið í fjöðrinni, sem knýr hana áfram,
nú hvílist aflið ekki lengur, nú vinn-
ur það, nú er það 1 i f a n d i.
En næsta dag stendur klukkan aft-
ur og hvað er nú orðið af öllu aflinu,
sem eg lét í hana daginn áður? Eg
verð þess hvergi var og sé ekki betur
en að það hafi eyðst — orðið að engu.
f>etta héldu menn líka áður og halda
margir enn, að afl eyðist jafnaðarlega
og verði að engu. Hér er t. d. lakk-
stöng og klútur; eg ný stöngina fast
og títt með klútnum og sýnilega er
klúturinn og stöngin eins eftir sem
áður. Aflið, sem vann að núningnum,
er horfið og ekki annað að sjá, en að
það sé orðið að engu, en ef eg gæti
betur að, þá finn eg að stöngin er
heitari en aður, og ef eg ber stöngina
að bréfsnipsi, sem liggur þarna á borð-
inu, þá sé eg að hún kippir því að
8ér. — f>að gerði hún ekki áður.
Er nú nokkurt samanhengi í þessu?
Jú.
Menn þykjast nú vita, að hiti kem-
ur af hreyfingu molekýlanna í hlutun
um — sú hreyfing er auðvitað ósýni-
leg eins og molekýlin sjálf, en því
harðar sem molekýlin hreyfast, þess
heitari er hluturinn. Hiti er þá ekki
annað en ein tegund af afli. Stöngin
dró að sér bréfsnipsið af því að rafur-
magn var í henni og rafurmagn og
segulmagn eru enn aðrar tegundir af
afli.
Alt þetta hefir nú verið rannsakað
vel og vandlega og menn hafa fundið
aðaflið getur breyzt í.ýms-
ar myndir, en aldrei orðið
að e n g u.
f>ið vitið kannske að axlar í vögnum
geta orðið sjóðheitir af ganginum.
Aflið, sem hreyfir vagninn áfrarn, hefir
þar breyzt í hita (og stundaklukkan
hitnar lfka af ganginum, þó lítið beri
á). Með gufuvélinni breytum vér hita
í hreyfingarafl. Hreyfingarafli er lífea
hægt að breyta í rafurmagn. — f>ið
hafið kannske séð rafurmagnsvélar,
sem eru snúnar með handafli. Kafur-
magninu má aftur breyta í hreyfing-