Ísafold - 16.06.1906, Síða 2

154
ÍS AFOLD
— Allir sammála? —
Eini alþingismaðurinn, sem staddur
var á Stúdentafélagsfundinum hér 6. þ.
mán., hóraðslæknir GuSm. Björnsson,
t a 1 a S i þar svo líklega um fylgi við
hinar frekustu sjálfsforræðiskröfur af
vorri hendi íslendinga (aðrar en skiln-
að), að betra verður naumast á kosið.
Hann fullyrti meira að segja, að a 11 i r
þitigmenn mundu segja hið sama : að
vér íslendingar viljum ekki vita nein
afskifti danskra stjórnarvalda af sérrnál-
um vorum. »ísland handa íslending-
um«, og »fult drottinvald þjóðarinnar
yfir sínum eigin málum« — þetta sagð-
ist hann búast við allir þingmenn vildu.
Hann bar engar hinar minstu brigður
á, að stjórnarástand það, er nú höfum
vór, væri óhafandi.
Stöðulögin (frá 1871) kvað hann vera
mesta gallagrip og alveg nauðsynlegt að
fá þeim breytt.
Sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar taldi
hann eiga ávalt að miða að því tvennu,
að færa út sórmálasviðið og að afla sér
sem beztrar tryggingar fyrir því, að
dönsk stjórnarvöld geti engin afskifti
haft af sérmálum vorum, geti ekki
smeygt sér inn í milli vor og konungs-
ins.
Þetta hermir Löge. alt upp á hann,
eftir hans eiginhandar riti að ræöunni,
sem hann flutti á áminstum fundi.
Og þ ó fylti þingmaður þessi þann
flokk á síða3ta þingi, er vildi ekki heyra
nefnda nokkura hina minstu aðfinslu að
því, er ráðgjafinn, sem nú er, hafði kipt
hyrningarsteininum undan sérstöðu þeirri,
er þingmaðurinn talar nú svo fagurlega
um, með því að aðhyllast undirskrift
hins danska forsætisráðgjafa undir skip-
unarbréf hans, þvert ofan í það sem sá
maður, ráðgjafinn, hafði haldið fastlega
fram á þingi.
Mikilsvert væri nú að vita, hvort
þingmaður þessi getur alveg ábyrgst,
að flokksbræður sínir séu yfirleitt, flest-
ir eða allir, sama sinnis orðnir. Það
væri tíðindi til næsta bæjar. Og greini-
legri vott þess yrði varla á kosið, að
stjórnarandstæðingar hafi ekki til eink-
is barist. Fari alt skaplega, merkja
þau sinnaskifti það, sem mest er um
vert, að þingmenn leggjast nú allir á
eitt um að halda fram við sérhvert
tækifæri fyrnefndum ótæpum sjálfstæðis-
kröfum, og þá ekki sízt nú í utanför
þeirra i sumar. Þingmaöurinn telur sér
það og vera hið mesta áhugamál.
Þetta, sem hann talar um ágreining
meðal stjórnarandstæðinga um, hvað fara
eigi fram á, er naumast annaö en reyk-
ur. Líkt er og um lýsingu hans á
stjórnarstöðu ensku lýðlendnanna í
alríkinu. Kynni hann sér hana betur,
mun hann sannfærast um, að þær eru
( raun réttri alveg sjálfum sór ráðanai,
í verndarskjóli heimaríkisins. Það er
einmitt það, sem vér eigum að veröa, í
framkvæmdinni, ef ekki á pappírnum,
eins og þær eru. Að öðrum kosti
mundu þær alls ekki una neinum
tengslum við alríkið. Og nauöugum
mundi Bretum eigi koma í hug að vilja
halda þeim. Þeirra mikli styrkur er
það, að þeir kunna að slaka svo vel til
á taumhaldinu, að hinii vita varla af
því og kunna sér ekki vildara að kjósa.
Kynnu Danir þá list, mundi enginn
maður nefna skilnað á nafn. Að öðr-
um-kosti á skilnaðarhugmyndinn alveg
víst að þróast það og magnast, að ekk-
ert heldur henni aftur annað en ofríki,
sem Danir eru nú orðið ekki líklegir til
að vilja beita nokkurn tíma, j a f n v e 1
þótt til kynnu að vera stöku íslending-
ar s v o þjóðræknir(l), að vilja fýsa þá
þess.
Landsstjóri ríkir, en stjórnar ekki.
Þeir eru að streitast við, stjórnarliðar,
að gera landsstjóra-fyrirkomulagið tor-
tryggilegt, ýmist með því, að láta
sem það sé n ú hugsaö alveg eins
og gert hefir verið hór áður, í síðari
stjórnarskrárbaráttunni, eða þá með því
að sýna fram á, að alt af verði lands-
stjórinn háður stjórninni í Khöfn, hvernig
sem honum er fyrir komið, skipaður með
undirskrift danskra ráðgjafa og háður
nánu eftirliti af þeirra hálfu. Því kon-
ungur skipi hann; en hann, konungur,
geti hvorki það né annað gert einn síns
liðs, ekki öðru vísi en með undirskrift
einhvers ráðgjafa. Alt kæmi í sama
stað niöur, hvort heldur það væri ís-
lands-ráðgjafi, sem skipaður væri nú
með undirskrift einhvers dönsku ráð-
gjafanna, eða landsstjórinn yfir íslandi,
sem hleypt væri af stokkum með sama
hætti. Síöara atriðinu hefir jafnvel veriö
haldið fram í aðfinsluskyni víðar en í
stjórnarblöðunum.
Um stöðu landsstjórans fyrirhugaða
hefir ekkert verið tekið fram annað en
að hún ætti að vera laus við þá ann-
marka, er þóttu vera á henni eins og
hún var hugsuð hér áður. Kanada-
fyrirkomulagið hefir verið nefnt til skýr-
ingar, en aldrei talað um, að það ætti
að veröa alveg eins hér og haft er í
ensku nýlendunum, nema þá ef trygg-
ing fengist fyrir, að landsstjórinn yrði
hafður í framkvæmdinni jafnóháður
heimaríkinu og þar gerist. Lengra hefir
ekki verið út í það mál fariö enn sem
komið er. Þess vegna er nokkuð snemt
að gera sér grýlu úr því.
Um hitt atriðið er það að segja, að
engan veginn er sama máli að gegna
um skipun ráðgjafa og landsstjóra.
Það er líkt um landsstjóra og kon-
ung, að hann ríkir, en stjórnar
ekki. Það eru ráðgjafar hans, sem
stjórna, menn, sem bera ábyrgö fyrir
alþingi. Hann getur ekki ríkt nema
hann hafi þá við hlið sér. Og þeir
geta ekki stjórnað nema þeir hafi meiri
hluta þingsins með sér. Þeir geta það
ekki eftir almennum reglum í þingstjórn-
arlöndura. En verði þeim reglum varpað
fyrir borð, er þingstjórn búin að vera. Þá
er einveldi komiö á aftur. En það þolir
ekki aldarhátturinn nú framar, er það
er dottiö úr sögunni urn allan mentað-
an heim.
Landsstjóri er ímynd konungs. En
meðan Danir ráða því einir, hver er
konungur yfir oss, hljóta þeir einnig að
ráða því, hver er umboösmaöur hans
hér með konungsvaldi. Þess vegna er
gert ráð fyrir, að konungur skipi þenn-
an umboösmann, af því að hann er
Danakonungur, og þá vitaskuld með
þeim hætti, sem hann framkvæmir aðr
ar stjórnarathafnir Danakonungs: á
ábyrgð sinna danskra ráðunauta. Það
er alveg óhjákvæmilegt, enda ekkert til-
tökumál. Vór hljótum að sætta oss
alveg við, að svo sé. Hjá því verður
alls ekki komist öðru vísi en með al-
gerðum skilnaði.
Ekki getur verið neitt fremur að at-
huga við það, þótt landsstjóri só dansk-
ur maður, en að konungurinn er
danskur. Hann ríkir, en stjórnar ekki.
Það gera ráðgjafar hans, al-íslenzkir
menn að sjálfsögðu, með ábyrgð fyrir
alþingi.
Hann má vera bæði danskur og dansk-
lundaöur. Vér getum ekkert við því
amast. Oss er nóg, að vér viturn að
hann verður að láta sór lynda, að hans
íslenzku ráðgjafar ráði. Hann getur
skift um þá, og honum getur sjálfsagt
tekist að fá dansklundaða íslendinga í
ráðgjafaembættin. En- þeir geta ekki
stjóruað öðru vísi en að hafa raeð sór
meiri hluta á þingi. Þeir geta það því
aöeins, að sá meiri hluti sé einnig dansk-
lundaður. En það er sama sem að
þjóðin sjálf sé dansklunduö, meöan þeir
þitigmenu hafa umboö hennar. En þá
er ekkert um að tala. Danskur lands-
stjóri g e t'u r hins vegar vel verið Is-
lattdi unnandi engu síðttr en meðal-
íslenzkur íslendingur. Það kemur að
sjálfsögðu ekki við sjálfu fyrirkomulag-
inu. En rétt er þó að minnast þess.
Nú má segja, að úr því landsstjórinn
ráði því, hverir séu ráögjafar hjá hon-
um, en danskir ráðgjafar ráði aftur því,
hver er landsstjóri, þá beri alt á sama
skerið og áður: ráðin verði öll hjá Dan-
merkurráðgjöfunum, þegar til skarar
skríður, hvernig sem alt veltist.
En það er ekki rétt, vegna þess, sem
fyr segir, að hann, landsstjórinn, m á t i 1
að hafa íslenzka ráðgjafa, sem ekki hirða
hót um það, hvað dönskum ráðgjöfum
er geðfelt eða ekki geðfelt.
En vilji landsstjórinn ekki hafa nema
sór samviljaöa ráðgjafa, dansklundaða,
ef hann er dansklundaður — hvernig
fer þá? Þá verður hann að þoka úr
sæti, svo framarlega sem hann hefir
þingið líka á móti sér. Þá má til að
kveðja hann heim, ef ekki á að beita
oss ofríki. En því rná alt af beita hvort
sem er og hvernig sem um er búið. Það
getur sá alt af gert, sem meiri er mátt-
ar. Fyrir það verður aldrei girt. Það
geta stórveldin gert við smáríkin. En
gera það ekki að raunarlausu nú orðiö.
Satt að segja er engu minna komiö
undir framkvæmd laganna um landsstjór-
ann, en hinu, hvað í þeim stendur. Þar
er stjórntízka Breta hinn bezti leiðarvísir,
sem til er. Eitt í henni er það, að láta
landsstjóra aldrei vera mjög lengi í senn
í embætti. Skifta heldur um með fárra
ára fresti. Þá verður hverjum almenni-
legum manni kappsmál, að nota tímann
vel, svo stuttur sem hann er, til þess
að láta eitthvað nýtilegt eftir sig liggja.
Og þá verða annmarkar þeir, er maður-
inn hefir, — þá hafa allir —, ekki eins
tilfinnanlegir.
Skrítin hugmynd er það, sem oft
gerir vart við sig, að mjög só undir því
komiö, hvaðan landsstjórinn fái laun sín,
hvort lieldur úr ríkissjóði eða landssjóði.
Það er engu líkara en að launin eigi þá
að vera nokkurs konar mútur. Eða
dettur nokkurum lifandi manni í hug,
sem það mál íhugar, að maður í þeirri
stöðu léti það hafa áhrif á framkomu
sína, úr hvorum sjóðnum heldur hann
hefði sínar lögákveðnar tekjur? Hann
mundi líta svo á, sem hann væri í þjón-
ustu ríkisins alls, hvort sem heldur væri.
Yæri hann á annað borð svo gerður, að
hanu vildi draga taum Dana oss til
óþurftar heldur en hitt, mundi hann
vissulega ekki láta það aftra sér, þótt
íslendingar hefðu þá skyldukvöð, að
greiða honum launin. Því s k y 1 d u-
kvöð yrði það. Hvað segir reynslan um
æðsta valdsmann vorn, sem nú er?
Það er auðvitaö samkomulagsatriöi,
hvernig þetta veröur haft. En só Dön-
um metnaöur að halda í oss, er ólíklegt
að þeir færu að metast um það lítilræöi.
Þeirra umboðsmaður yrði landstjórinn
aðallega. Og væri hann sæmilega hygg-
inn stjórnandi, mundi hann telja sig
reka það umboð bezt með þeim hætti,
að hlynna sem bezt að oss og bera það
fyrir brjósti aðallega, að hið litla ríki
hans tæki sem mestum framförum.
Fyrirbrigða-proíið.
Lögr. getur urn i gser málaleitun trai-
nokkurum mikils metnum mönnum hér i bse
við einn helzta manninn i Tilraunafélagina
um að fá að vera viðstaddir þau dular-
full fyrirbrigði í samhandi við Guðm. Jóns-
son, að hann hefir séð, hvað stóð í lokuð-
um hókum, á tiltekinni hls. og i þeirri ng
þeirri línu. Segir, að því hafi verið vel
tekið, en svarað, að G. J. væri lasinn þá
og mnndi ekki hægt. að eiga við það á
meðan að minsta kosti.
Þetta er rétt herrnt, það s«m það nær.
En sá, sem við er átt (formaður félags-
ins, E. H.), bætti því við, að vel gæti svo
farið, að aldrei yrði hæ.t framar að gera
slíka tilraun með G. J. Hann gæti ekkert
um það sagt með neinni vissu.
Fyrir honum vakti það, sem alkunnugt
er þeim, er eitthvað vita um hinar miklu
rannsóknir, sem gerðar hafa verið um dular-
full fyrirbrigði, að miðilsgáfa missist oft i
veikindum. Hann mun þvi hafa búist við,
að miðilsgáfa G. J. hyrfi ef til vill einmitt
í þeim veikindum, i bráð eða lengd. Það
var því eðlilegra, að hann væri hræddur
um það, sem oss Tilraunafélagsmönnun*
hafði verið gert viðvart um, að svo mund
fara þá og þegar, einhvern tima í vor eða
sumar, sakir veiki þeirrar, er i honum
byggi; og mig minnir ekki betur en að
þetta væri gefið fyllilega i skyn í Fjall-
konunni einhvern tima i vetnr eða vor
snemma; sé svo, sem eg má ekki vera að
að rannsaka nú, treystir sér liklega enginn
til að segja, að þetta sé til búið eftir á.
G. J. var veikur rúman hálfan mánuð.
Honum hatnaði vel. En miðilsgáfan var
horfin. Engin ögn eftir af henni, svo vér
höfum getað orðið varir við, frá því hann
frlskaðist, fyrir l‘/á viku. Hve lengi það*
stendur, vitum vér ekki. — Meira getum
vér ekki nm það sagt.
Eg geri nú ekki ráð fyrir, að þeir heið-
ursmenn, sem framangreind tilmæli háru
fram, fari að segja mig eða aðra félags-
menn, sem þeir þekkja og munu hvorki
vilja bera né geta borið neina ósannsögli, vera
að Ijúga þessn öllu saman, nm veikindin og
afleiðing þeirra, til þess að komast hjá.
þessari tilraun, sem þeir stungu upp á.
En eg fer nærri um, hvað sumir aðrir
muni segja, þeim miður vandir i orðnm og
gjörðum — hvaða ópi muni upp lostið í
þeirra hóp út af þessu svari.
Eg segi söguna eins og hún hefir gerst.
Mér er hún nákunnug.
Þess þykir mér við eiga að geta þó
um leið, að 2 þeirra 5 manna, sem hér
eiga hlut að máli, áttu kost á í vetur að
áliðnu eða i vor að vera við á fundum
Tilraunafélagsins og kynnast þeim dular-
fullum fyrirhrigðum, er þar gerðust í sam-
bandi við Indriða Indriðason. Það voru
prestaskólakennararnir (Þ. B. og J. H.)~
Þeim stóð það til hoða vikum saman, eftir
málaleitun frá þeim sjálfum eða öðrum
þeirra fyrir heggja hönd; en komu aldrei
Var þó sannast að segja öðrum þeirra að
minsta kosti, þeim sem ritað hafði hverja
greinina eftir aðra um málið í Nýtt kirkjubl.,.
sannarlega ekki vanþörf á að vita eitthvað
meira um það og réttara en þœr greinar
lýsa. Hvers vegna getur nú ekki Lögr-
um þetta? Er það af þvi, að henni eða
þeim félögum einhverjum, sem hér eiga hlut
’að máli, var kunnugt orðið, að G. J. er
búinn að missa miðilsgáfuna, og þarna virt-
ist þá vera gott færi á að koma okkur í bobba?
Það var annars ekki sýnileg meiri ástæða
til að segja frá því einslega viðtali við
formann Tilraunafélagsins heldur en fyrri
málaleitaninni, sem tekið var miklu betur
í vegna þess, að ekki var sérstakleg ástæða
til að kviða neinu um þann miðilinn (I. I.)»
eins og um hinn, auk þess sem von var
miklu meiri og merkilegri fyrirbrigða I
samhandi við hann, I. I., en hinn, G. J.
Fundir Tilraunafélagsins hættu nú fyrir
5 vikum, og hyrja ekki aftur fyr en i haust.
Þá verður þeim að öllum llkindum haldið
áfram, með 1.1. að minsta koeti, og kannske
G. J. lika, ef bann fær aftur miðilsgáfuna,
eða þá einhverjum öðrum. Hvað er annað
en að þessir herrar gefi sig þá fram aftur ?
Eg efast ekki um, að því verði vel tekið
eftir atvikum.
En þó kann eg annað ráð enn betra
þeim til handa.
Það er að þeir taki sig til sjáifiv og
geri rækilegar tilraunir um hin dularfullu
fyrirhrigði, alveg laust við oss, hina miður