Ísafold - 22.02.1908, Blaðsíða 1

Kemur út ýmist einu sinni eða tvisrar í
vikn. Verð árg. (80 arkir minst) 4 kr., er-
lendis 5 kr. eða 1 V* dollar; borgist fyrir
mibjan júli (erlendis fyrir fram).
ÍSAFOLD
Cppsögn (skrifleg) bnndin við Aramót, er
ógild nema komin sé tjl dtgefanda fyrir
1. okt. og kaupandi skuldlaus við blaöið.
Afgreibsla: Austurstræti 8.
XXXV. árg.
Reykjavík laugardaginu 22. febrúar 1908.
8. tölublað

Til þess að gefa öllum börnum kost á að sjá allar myndir,
sem sýndar eru í
Reykjavik Biograftheater
verða framvegis hafðar aukasýningar
hvern þr.iðjudag og t^1 cí3H
hvern laugardag ^ olvJCI.
Verð aðgöngumiða hið vanalega.
0 0®
Sýning kl. 9 síðdegis hvern virkan dag,
en á sunnudögum frá 6—10.
1
I. O. O. F. 892288 Vs
A ugnlækning ók. 1. og 3. þrd. kl. 2—8 í spítal.
Forngripasafn opib á mvd. og ld. 11—12.
Hlutabankinn opinn 10—2 V* og 6 */■—17.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa frá 8 árd. til
10 síbd. Alm. fundir fsd. og sd. 8x/t sibd.
Landakotskirkja. Gubsþj.91/* og 6 á helgidögum.
Landnkotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—6.
Landsbankinn ÍO1/*—2»/t. Bnnkastjórn við 12—1.
Landsbókasafn 12—8 og 6—8/
Landsskjalasafnið á þrd.t fmd. og Id. 12—1.
Lækning ók. i læknask. þrd. og fsd. 11—12.
Náttúrugripasafn á sd. 2—8.
Tannlækning ók. i Tósthússtr. 14, l.ogS.md. 11- '
Brunahótagjöldum er við-
taka veitt mánudaga og Emtudaga kl.
31 /2—5 !/2 í Austurstræti 20.
Samsöngurinn,
sem haldinn var í Bárubúð 15. og 16.
þ. mán., undir stjórn hr. Sigfúsar
Einarssouar, verður endurtekinn þar
næsta miðvikudagskvöld, með uokkr-
um breytingum. Auk þess að frú
Valborg Einarsson syngur, verða þar
sungin ný kórlög, t. d. rímnalag, sem
Sigfús hefir raddsett fyrir karlakór.
Prestkosningaréttur
og brauðasamsteypa.
1
Um framkvæmd hinnar miklu
hrauðasamsteypu, er lögleidd var á
siðasta þingi, segir svo i 3. gr. þeirra
laga, brauðaskipunarlaganna:
Landstjórnin hlutast til um, að þær
breytingar á skipun prestakalla, sem
að ofan eru ákveðnar, komist á eftir því
sem prest.akóllin losna, svo fljótt sem
því verður við komið.
Þar með búið.
En — þá er spurn: hvernig fer
um prestkosningarétt safnaðanna í
samsteypubrauðunum ?
Er þetta lagafyrirmæli svo að skilja,
að þar sé hann enginn lil, þau brauð
skuli veita með gamla laginu, sem
numið var úr lögum fyrir fjórðung
aldar, — að alveg fornspurðum söfnuð-
unum ?
Að prestkosningarétt hafi þeir ein-
ir söfnuðir á landinu, .sem engin
brauðasamsteypa kemur neitt nærri,
þó að ekki standi neitt um það í
lögum frá sama þingi um veitingu
brauða, sem ekki einungis endurnýja
hitin fyrri rétt um hluttöku safnaða í
veitingu brauða, heldur auka hann
að mun, einkutn að þvi leyti, að nú
eiga söfnuðir að mega velja um allct
umsækjendur.
Getur það verið, að sama löggjaf-
arvaldið setji á sama þingi tvenn lög,
er önnur veita undantekningarlaust
ölium söfnuðum landsins svo rífa
hlutdeild i veitingu brauða, að það er
hér um bil sama sem fullkomið veit-
ingarvald, en hin fyrirmuna fulium
fjórðung allra safnaða á landinu alla
hlutdeild í ráðning sálnahirða sinna?
Eða er þetta ein af mörgum al-
ræmdum flausturs-gloppum hins ís-
lenzka löggjafarvalds?
Eðlilegast er að hugsa sér, að það
hafi ætlast til, að fyrnefndri lagagrein
skyldi svo sem að sjálfsögðu beitt
með fullri hliðsjón á brauðaveitingar-
lögunum, að alveg óskerðum kosn-
ingarétti safnaðanna, en gleymt að-
setja reglur utn það, hvernig söfnuð-
irnir skyldi neyta kosningarréttar sins,
er samsteypubrauð losnuðu sitt á
hverjum títna, sem verða mun þó í
19 dæmum af 20, ef ekki fleiri
Fyr má nú vera meinloka.
Um það þurfti einmitt að setja
greinilegar reglur.
Slikt er bersýnilegt löggjafarmál,
en ekki umboðs-sjórnar.
Því annaðhvort þurfti að skipa svo
fyrir berum orðum, að það af tveim-
ur samsteypubrauðum, sem fyr losn-
aði, skyldi leggja undir nágrannaprest-
inn að söfnuði eða söfnuðum forn-
spurðum; eða þá að það mætti því
að eins gera, að söfnuðurinn kysi
hann, en samsteypunni frestað að
öðrum kosti til prestaskifta í ná-
grannabrauðinu, og þá kosið í báðum
brauðunum óbundnum kosningum —
fyrra brauðið veitt með þeim fyrir-
vara.
Slíkar reglur eða því líkar getur
engin umboðsstjórn sett.
Og eru þá brauðaskipunarlögin í
rauninni óframkvæmanleg eins og nú
er frá þeim gengið, nema með því
að brjóta prestkosningalögin; en það
væri fullkomin óhæfa, hneykslanleg-
ur réttarsviftir.
Þetta mun verða útlistað næst með
dæmum og bent á einu tiltækilegu
leiðina til að komast fram úr þeim
ógöngum.
Bankarnir
Hvað að þeim er báðum.
Eftir M-r.
II.
(Síðari kafli).
Hlutabankiun (íslandsbanki).
Það er eins og síðast segir, að hann
var, nýi bankinn, stofnaður út úr
vandræðum, þeim vandræðum, að
hinn gamli, Landsbankinn, reyndist
allsendis ónógur til að fullnægja pen-
ingaþörf landsmanna og ekki tókst
að finna nein nýtileg ráð til að efla
hann til hlítar, eins og þá stóð á.
Veltufé hins nýja banka var látið
vera 2 miljónir, en leyft að auka það
upp í 3.
Það var að vísu margfalt á við það,
sem Landsbankinn var látinn byrja með.
En þó sýnilega alt of naumt skamtað,
ekki nema til bráða'birgða, að eins til
að bæta úr bráðaþörf.
Til þess að gera báðum bönkunum
jafnt undir höfði, vil eg minnast á,
hvernig Hlutabankinn hefir leyst sitt
hlutverk af hendi i aðalatriðunum.
Eg get verið því fáorðari um hann
sem hann hefir rekið bankaviðskifti svo
stuttan síma og hefir verið aðallega undir
yfirstjórn útlendra manna, sem voru
ekki aldir upp við verzlunarstörf hér
á landi, og höfðu því of lítil skilyrði
til að geta stjórnað peningastofnun á
hagfeldan og hollan hátt bæði fyrir
bankann sjálfan og landsmenn.
En svo voru mikil peningavandræð-
in hér, að það má telja víst, að þjóð-
in hefði komist í mestu kröggur, ef
banki þessi hefði ekki verið stofnað-
ur, þrátt fyrir ýmsa annmarka, sem á
honum hafa verið.
Þessir annmarkar eru einkum í þvi
íólgnir:
1., að banki þessi veitti reiknings-
lán af alt of skornum skamti;
2., að hann beitti alt of lítilli var-
úð í því, að eyða að óþörfu láns-
trausti manna, bankanum sjálfum og
almenningi til hnekkis.
Slík lánsaðferð verður ekki vítt um
skör fram. Hún sýnir bæði mjög svo
ónóga umhugsun um almennings heill,
og ónógan skilning á því, hvað bankan-
um sjálfum er fyrir beztu, og hún
sýnir loks skort á mannúð og kurt-
eisi við þá, sem bankinn er að skifta
við.
3/ Þá hefir íslandsbanka ekkiverið
ljúft að lána fé sitt um langan tíma
í senn, lána það þangað tii að lánþegi
gæti endurgoldið það af eigin ramm-
leik; og vegna þess, að lánþegar neydd-
ust yfirleitt til þess, að taka sjálf-
skuldarábyrgðarlán til að eins eins
árs, þar sem þeir voru í raun og veru
færir um að, lúka við lánið á tveimur
eða fleiri árum, þá er það ekki nema
eðlilegt, að allur fjöldinn af þessum
lánþegum hafi orðið svikarar við
bankann.
í sambandi við þessi þröngu láns-
kjör bankans má þó geta þess, hon-
um til réttlætingar, að hann mun ekki
hafa gengið mjög hart að mönnum
með greiðslur á þessum lánum á gjald-
daga.
bíðasta ár mun íslandsbanki hafa
tekið alveg fyrir að veita sjálfskuldar-
ábyrgðarlán, sem er miður farið, því
sé þeim mannúðlega og hyggilega
beitt, þá geta þau þó bætt nokkuð úr
reikningslánaskortinum. Vonandi er,
að þessi sjálfskuldarábyrgðarlán verði
aftur veitt, þegar bankanum eykst
veltufé.
Og loksins er að minnast á eitt
atriði enn.
Það eru víxillán Hlutabankans.
Því fer fjarri, að hann hafi farið
þá eina leið, sem við á: að veita
víxillán í litlum mæli í samanburði
við sjálfskuldarábyrgðarlán t. d. Virð-
ist alt benda til þess, að hann vilji
helzt koma á eintómum vixillánum,
hvað sem liður samgöngum innan-
lands og verzlunarástandinu í landinu.
Það er eins og íslandsbanki hirði
lítið um þá meginreglu, sem banka-
búðirnar gömlu höfðu: að biða yfir-
leitt eftir borguninniþangað til lánþegar
gátu greitt skuldina af eigin rammleik.
Og einnig gleymt því, að bæði verzl-
unarmenn og almenningur þarf venju-
lega kring um heilt ár til þess að
velta við eins árs viðskiftum sínum,
að undanteknum fáum verzlunum á
landinu, sem reka ekki vöruskifta-
verzlun.
Vixillán hér á landi í stærri mæli
er skaðræði fyrir almenningsheillina,
og verða að blóðsugu á alla þá mörgu,
sem þurfa að endurnýja víxla sína
hvað ofan í annað og greiða x/4 °/0
sektargjald, eða hvað sem á að kalla
það, í hvert skifti sem víxillinn er
endurnýjaður.
Þegar svo er ástatt, að ef til vill
meiri hluti viðskiftamanna bankans
stendur ekki i skilum, meiri hlutinn
stendur frammi fyrir bankanum eins
og óreiðumenn, án þess að banka-
stjórnin geti gert sér grein fyrir, af
hverju óskilsemin stafar, þegar öllu er
á botninn hvolft, þá er ekki að furða,
þótt sú skoðun skapist, að allir séu á
hausnum, og að eýtir 2 ár verðiann-
arhver maður á landinu gjaldprota.
Sönn undirrót að óskilvisi manna er
einkum sú, að lánsgrundvöllurinn var
skakt lagður\ fyrst hjá Landsbankanum
vegna veitufjárskorts, og því næst eink-
um hjáíslandsbanka, sem að nokkru leyti
má líka kenna veltufjárskorti, en einn-
ig misskilningi á viðskiftahögum þjóð-
arinnar. Aðalstjórnarvald bankanshefir
verið útlent og alveg ókunnugt öðr-
um viðskiftum en erlendum. Við-
skiftahugsun þess og reynsla var
dönsk, og hlutu því afleiðingarnar af
viðskiftahugsunarhætti þess að hafa áhrif
á lánsviðskiftin. Það er eins og um
sumar þýðingar vorar á dönskum lög-
um, sem stundum hafa verið lögleidd,
en áttu alls ekki við hér.
Og af þessu mun það leiða, að ís-
landsbanki leggur svo mikla áherzlu
á að lána víxillán, sem, eins og áður
er sagt, eiga ekki við viðskiftakring-
umstæður vorar eins og stendur. Það
má ef til vill telja það til nokkurra
málsbóta, að væri lánin veitt um lang-
an tíma, eða við hæfi landsmanna, þá
yrði þess ekki langt að bíða, að veltu-
fé bankanna þryti. En því er þann
veg að svara, að fyrir heill þjóðarinn-
ar er langmest í varið, að lánpegar jái
lánin veitt til svo langs tíma, að peir
geti endurgoldið pau án annarra hjálp-
ar og á réttum tíma samkvœmt samn-
ingi, o% einnig að lánin séu veitt svo
há, að lánpegi geti Jramkvamt jyrir-
ætlun sina með peningana án pess að jara
ef til vill vegna Jjárskorts á mis við
pað, sem var aðalskilyrði jyrir pvl, að
jyrirtækið gœti staðist nauðsynlegan kostn-
að.
Á hinu atriðinu: að útlánsféð end-
ist skamt, bera bankarnir enga ábyrgð;
það er skylda þings og stjórnar, að
sjá landinu fyrir nægilega sterkum
lánsstofnunum, og það er euginn efi
á því, að lánsstofnanir þær, sem vér
enn höfum, eru alt of veikar. Fyrir
því þarf stjórnin að gæta þess í tínia,
að þær verði gerðar sterkari áður en
þær komast í þrot.
Ef flokka skal bankalánin eftir þörf-
um landsmanna, sem er óhjákvæmi-
legt, ef bankarnir eiga að geta komið
að tilætluðum notum, þá mundi þessi
flokkaskifti eiga við í jafn-fátæku landi
eins og land vort er:
1. Reikningslán, er séu veitt 'hverjum
valinkunnum, dugandi manni á landinu,
sem getur lagt fram sæmilega trygg-
ingu fyrir láninu og rekur
a. verzlun;
b. einhvers konar iðnað;
c. stundar jarðabætur, reisir bú eða
eykur við bústofn sinn;
d. stundar sjávarútveg eða kaupir
þiiskip.
2. Sjáljskuldarábyrgðarlán, sem yrðu
miklu minni, þyrfti að veita einkum
til þess, að reka með frjálsa ársverzl-
un, á meðan lánþegar eru að bíða
eftir ársafurðum sínum og eru að
koma þeim í peninga.
3. Víxillánum mætti bregða fyrir
sig þar, sem bankarnir hafa aðsetu,
þegar t. d. reikningslánið á einhverj-
um tima árs hrekkur ekki, eða ekki
er hægt að greiða sjálfskuldarábyrgðar-
lán að fullu á réttum tíma o. s. frv.
Það skal tekið fram, að þegar svo
stendur á, að kaupmenn t. d. kaupa inn-
lenda vöru, erþeir eigaað vísankaupanda
fyrir ákveðið verð, þá geta meiri hátt-
ar víxillán átt vel við og lánþegi þó
tekið sér þau hættulaust, til þess að
geta borgað vöruna hér á landi, og
bankinn getur líka veitt víxillánin á-
hættulítið gegn tryggingu í farmskjöl-
unum fyrir vörunni. Við slíka verzl-
un geta víxillán átt heima, en ekki
við almenn viðskifti manna í milli
innanlands, þar sem ígildi víxlanna
liggur ekki neinstaðar handbært.
Sé slíkum skilyrðum ekki til að
dreifa, — en svo mun sjaldnast vera
hér á landi, — þá má skoða þessa
bankavixilverzlun hér, í þeim mæli
sem hún er rekin, eins og handveðs-
lánsverzlun (Pantelaanerforretning) af
versta tægi.
Það segir sig sjálft, að séu banka-
lánin veitt við hæfi þjóðarinnar, likt
og bankabúðirnar veittu vörulánin
fyrrum, þá hljóta þau að vera nokk-
uð dýrari hér á landi en annarsstað-
ar; en þótt þau séu jafnvel lítið eitt
dýrari en þau hafa verið undanfarin
ár, þá geta þau komið að fullum not-
um, ef þau að eins mega standa hæfi-
lega lengi; því atvinnuvegir hér á
landi, sérstaklega landbúnaður, gefa
jajnan og tnikinn arð, miðað við veltu-
jé pað sem i peitn stendur, sem er alt
of lítið.
Hver ráð eru til pess að kotna
bankalánunum í rétt horj?
Til þess eru tvær leiðir, sem fara
verður jafnhliða:
1. Fyrst verða bankastjórnirnar að
rannsaka nákvæmlega, hvort þjóðar-
eignin hefir yfirleitt aukist síðustu 2 5
árin t. d. Flestir munu vera á því,
að eigur almennings séu miklu meiri
nú en þá. Bankastjórnirnar verða að
komast útyfir svartsýnina. Þærmega
ekki dæma þjóðarhaginn eftir nokkr-
um mönnum í Reykjavík, sem farið
haía á höfuðið. Bezta ráðið er því
að kynna sér vel, hvað eigum almenn*
ings líður altnent, en fara ekki eftir ein-
stökum dæmum sem fyrir koma, því
oft er það, að þótt einhver verði gjald-
þrota, þá er það kyrt í landinu, sem
gjaldþrotamaðurinn átti, hefir ekki
eyðst eða farið forgörðum, heldur
skijt utn eiganda.
Þess vegna eru nokkur gjaldþrot
engin ábyggilegur vottur um efnaleysi
heillar þjóðar. Þau geta verið að
kenna óhepni þess manns, sem fyrir
þeim verður, bankalána-fyrirkomu-
laginu o. s. frv. Bankastjórnirnar
verða því að vera hæfilega bjartsýnar,
trúa á góða framtíð landsins, og rann-
saka hag pess yfrleitt.
2. Annað skilyrðið er, að landsstjórn-
in sjái um, að bankarnir hafi nægt
veltufé og fái það aukið / tíma, áður
en eignir manna jara að Jalla í verði
vegna peningaskorts.
A þessu síðara atriði ríður einnig
mjög mikið.
Bræðratungueignin
var seld í haust dönsku hlutafélagi
fyrir 20,000 kr. Binar sýslurn. Bene-
diktsson átti hana áður, keypti hana
fyrir nokkrum árum fyrir eitthvað
undir 10 þús. kr.
jþað var einn hinna dönsku blaða-
manna í konungsförinni í suraar, Svenn
Poulsen, sonur profess. Emil Poulsens,
leikarans fræga, sem leizt svo vel á
þá eign, að hann festi kaup á henni
og fekk síðan í félAg með sér einhverja
landa sína, sem hafa það bein í hendi,
að þeir eru ekki einungis vaxnir þvf
að greiða kaupverðið, heldur að Ieggja
fram það sem jörðin (eignin) getur
frekast móti tekið til umbóta og til
að kaupa fyrir þá áhöfn, er hún getur
borið með þeim umbótum.
Hér mun því standa til mikils hátt-
ar búnaðarframfara-tilraun, með ótak-
mörkuðum fjárafla líklega.
Að öðru leyti er ísafold svo frá
skýrt af kunnugum, að félagið ætli sér
fyrst um sinn að efla búskap ábúenda
þeirra, sem nú eru á jörðunum. það
munu vera 6 býli, heimajörðin með
5 hjáleigum, alls nær 100 hundraða að
nýju mati, koma þar upp fólagsrjóma-
búi, er bændur geti sent mjólk til a 11
árið 0. s. frv.
•Fyrirætlunin er því næst að láta
mæla vandlega og rannsaka, hvað jörð-
inátilísér: jarðveg, áveitustaði, blett
til plægingar o. s. frv., og þá fyrst, er
ábúendur hafa fengið áhuga á því að
taka þátt í umbótum á býlum sínutu,
að auka fjármagn félagsins með nýjum
hlutabréfum og taka til við meiri hátt-
ar mannvirki, fyrirhleðslu í Tungufljót,
útgræðslu engja og túnbletta m. m.«
Bittvað er af íslenzkum mönnum
meðal hluthafa í félaginu, og er þess
getið, að meiri hlutinu í stjórn þess
séu eða eigi að verða íslendiugar.
Ekki virðist vera nein þörf að am-
ast við svona tilraun, ef henni verður
stjórnað með ráðdeild og fyrirhyggju
og félagið hefir þolinmæði til að bíða
svo lengi sem þarf eftir arði af hluta-
bréfum síuum. Gefist það upp áður,
verður tilraunin naumast til annars
en að auka vautraust á íslenzkum
búnaði, ekki einungis meðal Dana —
sem lítil er eftirsjá f — heldur meðal
Íslandiuga. það eru þ e i r, sem eiga
að hafa gagn af slíkum tilraunum.
Danir hafa nóga gróðavegi aðra en
íslenzkan landbúnað.