Ísafold - 08.01.1913, Blaðsíða 1

iiniiininniiiiimmmniiiur
Kemur út tvisvar
í viku. YerSárg.
4 kr., erlendis 5 kr.
eSa l|-dollar; borg-
isc fyrir œiSjan júlí
erlendis fyrirfram.
Lausasala 5 a. eint.
imniiiniuiiiiinuuniimiiiiiiiniiiintni
ISAFO LD
Uppsögn (skrifl.)
bandin viS áramót,
er ógild nema kom-
in sé til útgefanda
fyrir 1. oktbr. og
só kaupandi skuld-
laus 'viS blaSiS.
XXXX. árg.
Reykjavík, miðvikudaginn 8. janúar 1913.
2. tölublað
I. O. O. F. 941109.
Alþýðufól.bókasafn Templaras. 3 kl. 7—9.
Angnlækning ókeypis í Lækjarg. 2 mvd. 2—3
Borgarstjóraskrifstofan opin virka daga 10—3
Bæjarfógetaskrifstofan opin v.d. 10—2 og 4—7
Bæ}argjaldkerinn Laugav. 11 kl. 12—8 og 6—7
Eyrna-. nef- hálslækn. ók. Pósth.str.l4A fid.2—3
tslandsbanki opinn 10—21/* og 51/*—7.
K.F.U.M. Leatrar- og akrifstofa 8 árd.—10 söd.
Alra. fundir fid. og sd. 8 J/s sibdegis.
Landakotskirkja. Gfuðsþj. 9 og 6 á helgum
Landakotsspitali f.sjúkravitj. 10i/a—12 og 4—6
Landsbankinn 11-2‘/a, öVa-fi1^. Bankastj. 12-2
Landsbókasafn 12—8 og 6—8. Útlán 1—3
Landsbúnabarfélagsskrifstofan opin frá 12—2
Landsfébirbir 10—2 og 6—6.
Landsskjalasafnib hvern virkan dag 19—2
Landsiminn opinn daglangt [8—0] virka dagt»
hel&a daga 10—12 og 4—7.
Læknrag ókeypis í»ingh.str.æ þd.og fsd.12—1
Náttúrugripasafn opib 1 i;a—2 »/■ sunnudögnm
Samábyrgö Islands 10—12 og 4—6.
Stjórnarrábsskrifstofurnar opnar 10—4 dagl
Talsimi Reykjavikur (Pósth.3) opinn daglangt
(8—10) virka daga; helga daga 10—9.
Tannlækning ókeypis Pósth.str.l4B md.ll—12
Vlfifsstaöahælib. Heimsóknartimi 12—1.
Pjóómenjasafnib opib þd., fmd. og sd. 12—2.
Sambandsmálið.
Um daginn var skýrt frá hinu
nýja frumvarpi, er ráðherra hafði
með sér úr utanförinni, hér í blaðinu.
Því var jafnframt lýst, að Isaýold
teldi svo mikla megingalla vera á
þessum sambandskostum, að hún
teldi þá með öllu óaðqenqikga jyrir
Iskndinga, og úr því svo væri að
koma að kofum Dana í máli þessu
nú, teldi hún réttast að kggja allar
samningatilraunir viö Dani alveg á
á hilluna ýyrst um sinn.
ísafold hefir og litið svo á, að
frumvarp þetta hið nýja væri þann
veg í pottinn búið, að eigi þyrfti
ítarlega greinargjörð þess, til þess að
sýna landsmönnum fram á hve óað-
gengilegt það er fyrir oss, og að því
mætti komast hjá verulegum um-
ræðum um það.
En með því að ýmsir góðir menn
hafa óskað þess, að Isaýold flytti
ítarlega skýringu á hinu nýja frum
varpi, bornu saman við hin fyrri
frumvörp í sambandsmálinu, birtum
vér að þessu sinni inngangserindi
það, er hr. yfirdómslögmaður Sveinn
Björnsson flutti um þetta mál í
Ssúdentaýélaginu og Sjálýstœðisýélaginu
eigi alls fyrir löngu. Ætlum vér,
að það megi nægileg undirstaða verða
fyrir hvern mann, til þess að átta
sig á þvi, að aldrei má pað fyrir
koma, að vér lslendingar göngum að
kostum likum peim, er nú teljast vant-
ankga ýáanlegir, við Dani:
Ræða Sveins Björnssonar flutt i
Stúdentafélaginu og Sjálfstæðisfé-
laginu í f. m.
I.
Umræðuefnið er hið nýja sam-
bandslagauppkast, sem ráðherrann
færði okkur nú er hann kom úr
utanför sinni.
Til glöggvunar skal eg leyfa mér,
áður en eg fer frekar út í málið, að
renna augunum augnablik yfir það,
sem gerst hefir í sambandsmálinu
síðustu árin undanfarið.
Menn muna aðdragandann að upp-
kastinu 1908. Nýr konungur kom
til valda' í Danmörku. Hann vildi
fá enda bnndinn á þrætuna milli
Dana og íslendinga. Að hans frum-
kvæði var þingmönnum boðið til
Danmerkur, þeir buðu aftur dönsk-
um þingmönnum til íslands, kon-
ungur kom sjálfur, Þessi vinahót
urðu inngangur að skipun milliríkja-
nefndarinnar, sem samdi uppkastið
1908.
Eg vil leyfa mér að benda á eitt
atriði, áður en eg held lengra, það
er það, að a 11 i r íslendingarnir í
nefnd þessari byrjuðu nefndarstarfið
á þvf að lýsa yfir því við Dani, að
allir samingar yrðu að grundvallast
á því, að Island vœri að lögum frjálst
og sjálýstætt ríki. Um þetta voru
allir fulltrúar íslands sammála þá.
Eg get þessa sérstaklega vegna
þeirra radda, sem gert hafa vart við
sig meðal vor í seinni tið, um að
vér vcerum að lögum pað, sem stöðu-
lögin vilja láta okkur vera, »óaðskilj-
anlegur hluti Danaveldis<i og því
beri að lita á petta er dæma eigi
um boð, sem oss koma frá Dönum.
Mér finst þetta óneitanlega dálítið
hjáróma.
Uppkastið kom árið 1908 og var
hafnað af miklum meiri hluta þjóð-
arinnar.
Aðalinnihald þess var þetta:
1. Ríkiskröfunni slept og ísland
í stað þess gert að >frjálsu og sjálf-
stæðu landi, sem eigi verði af hendi
látið<.
2. Átta mál skyldu sameiginleg
mál; önnur mál en þau sérmál.
Af sameiginlegu málunum voru
þrjú óuppsegjankg, en það voru
þessi:
a) Konungsmata og önnur útgjöld
til konungsættarinnar.
b) Utanríkismál, þó þannig að
enginn þjóðarsamningur sem sérstak-
kga varðaði ísland skyldi gilda fyrir
ísland nema rétt íslenzk stjórnar-
völd ættu þátt í honum.
c) Hervarnir á sjó og landi.
Fimm sameiginlegu málanna voru
uppsegjankg að liðnum 37 árum.
Þau voru þessi:
a) Gazla fiskiveiðanna.
b) Fœðingjaréttur.
c) Peningasláttan. ,
d) Hœstiréttur-, þó mátti setja hér
æðsta dómstól ef breyting yrði gerð
á allri dómaskipuninni.
e) Ferzlunarýlaggið.
Danir einir áttu að fara með vald-
ið í sameiginlegu málunum þangað
til rikisping og alpingi gerðu þar á
breytingu.
Það, sem varð uppkasti þessu að
íalli hjá þjóðinni, var aðallega það
tvent, að Island var ekki viðurkent
ríki, heldur gert að hluta hins sam-
safnaða danska ríkis; og að tvö mál,
utanríkismál og hermál, skyldu vera
óuppsegjanleg um aldur og æfi, án
þess að vér fengjum hlutdeild i með-
ferð þeirra.
Svo kom »bræðingurinn« svo-
nefndi á síðastliðnum vetri. Til-
drög hans má telja erindi Guðmund-
ar prófessors Hannessonar í Stúdenta-
félaginu, sem birtist í ísafold og
grein Einars Hjörleifssonar í ísafold
um sama leyti. Hvorttveggja vék
að því, að nú virtist sjálfstæðisbar-
áttunni það komið, að báðir eða
allir stjórnmálaflokkar væru komnir
talsvert nærri hver öðrum i skoðun-
um á sambandsmálinu. Þeir virtust
á eitt mál sáttir um að ríkisMýunni
yrði að halda fast fram gagnvart
Dönum.
Upp úr þessu töluðu sig sarnan
nokkrir menn af báðum eða öllum
flokkum. Árangurinn af því varð
»bræðingurinn<. En upp af honum
spruttu aftur samkomulagstillögur
þingmanna á síðasta þingi, sem birt-
ar voru í ísafold þ. 18 f. m. ásamt
nýja uppkastinu.
»Bræðings«samkomulagið átti að
grundvallast á því, að gengið væri
það framar en uppkastið 1908
gerði, að
1. ísland yrði viðurkent riki, i
orði og á borði, og
2. Að vér fengjum hlutdeild í
meðferð sameiginlegu málanna.
Gegn því að Heimastjórnarmenn
vildu halda fram þessum kröfum,
vildu Sjálfstæðismenn til samkomu-
lags sleppa óuppsegjanleikakröfunni.
Þetta var svo ætlast til að ráð-
herrann fengi Dani til að ganga að.
Eins og kunnugt er fengust Dan-
ir eigi til þess. I stað þess kom
ráðherra með þetta nýja uppkast.
Um leið og það var birt, lýsti ráð-
herra því yfir að það væri ekki til-
boð frá Dönum, heldur mundu þeir
eý til vill ganga að því, ef alþingi
samþykti fyrst; en vildu þó engan
vegin binda sig fyrirfram til að fara
svo langt.
II.
Látum oss nú, með þetta fyrir
augum, athuga nýja uppkastið.
»Bræðingnum« var ætlað að fara
lengra en uppkastið 1908 fór. Á
því vel við að bera nýja uppkastið
fyrst saman við hann.
Mér getur eigi dulist að nýja upp-
kastið felur í sér talsverðan afslátt
af vorri hendi frá »bræðingnum«.
Ríki8viðurkenningin, sem í bræð-
ingnum« átti að felast, virðist mér
gerð að engu með nýja uppkastinu.
í fyrstu grein er ísland að vísu
kallað sfrjálst og sjálfstætt ríki<; en
svo er líka búið. Þess virðist mjög
vandlega gætt, að þetta verði að
eins »orðin tóm«. Hvergi í efni
uppkastsins látin koma fram nein
ríkiseinkenni. Og þess vandlega
gætt að nema burt úr sbræðingn-
um« öll önnur orðatiltæki, sem feli
í sér nokkra bendingu í þá átt, að
hér sé í rauninni um að ræða við-
urkenningu íslands sem ríkis.
T. d. skal eg taka, að byrjun x.
greinar »bræðingsins< er orðuð svo:
»ísland er frjálst og sjálfstætt riki,
í sambandi við hið danska riki o. s.
frv«. Þessu er breytt þannig, að í
nýja uppkastið er sett: »ísland er
frjálst og sjálfstætt ríki, í sambandi
við Danmörku o. s. frv. Þá er bætt
við 1. gr. eins og hún varð í þing-
mannasamkomulaginu þessum orð-
um: »Það myndar þannig ásamt
Danmörku ríkjasamband, veldi Dana-
konungs<. Slík viðbót hafði komið
til orða í bræðingnum sem afsláttar-
tillaga; en þar stóð: >bœði ríkin
mynda þannig o. s. frv.<.
í þessu sambandi er ekki ófróð-
legt að taka eftir því hvernig dönsk
blöð nýkomin hingað líla á »ríkis-
viðurkenningu< þessa.
I grein i »Riget«, sem er aðalmál-
gagn stjórnarflokksins danska, segir
Knud Berlin þ. 29. nóv., að hér sé
um að ræða »stöðu íslands innan
hins samsafnaða danska ríkist. Hann
ræður það af fregnum, sem borist
hafi af samniogiín ráSherra við
dönsku stjórnmálamennina, að ís-
lendingar séu nú farnir að sjá, »að
eigi megi fara svo langt í kröfun-
um um sjálfstæða stöðu íslands inn-
an ríkisheildarinnar, að hreyft sé við
stöðu íslands sem hluta hins sam-
saýnaða danska rikis<.
»Berlingur<, aðalmálgagn htegri-
manna segir i grein þ. 27. nóv., að
verið sé að ræða um »stöðu íslands
í rikinu og sambandið við Dan-
mörku<.
»Politiken« aðalmálgagn róttcekra
vinstrimanna segir í grein 28. nóv.:
» . . . frá sjónarmiði rikisheildarinnar
var einnig álitið, að óuppsegjanleg-
ur fæðingarréttur væri óheppilegur«.
Allir flokkar í Danmörku virðast
þannig vilja taka af öll tvímæli við
oss í þessu efni.
Hlutdeild’in í sameiginlegu málunum
2. liður 3. greinar »bræðingsins«
hljóðarsvo: »Utanríkismálefni. Eng-
inn þjóðarsamningur, er lýtur að ís-
lenzkum máleýnum, skal þó gilda
fyrir ísland nema rétt stjórnarvöld
íslenzk samþykki*. í nýja uppkast-
inu segir: »Utanríkismálefni, þó
þannig, að engin þjóðarsamninga-
ákvceði sem að eins snerta ísland o.
s. frv.«. Munurinn virðist hér mjög
mikill. Eg fæ eigi betur séð, en
að samkvæmt nýja uppkastinu þurfi
Danir aldrei að leita samþykkis ís-
lendinga til neins þjóðarsamnings,
hversu miklu sem samningurinn
varðar ísland. Því þeim hlýtur að
vera í lófa lagið, að gæta þess að
ekkert ákvceði sé í slíkum samningi,
sem varði ísland eingöngu. Ef
ákvæðið t. d. varðar líka Færeyinga
eða Grænlendinga, þá kemur oss
það ekki við. Og er þetta rýrara
en ástand það, sem nú er, þar sem
íslendingar hafa nú að lögum heim-
ild til að gera sumu samninga og
það er löghelguð venja að jafnan sé
leitað samþykkis íslenzkra stórnar-
valda, áður en gerðir séu þjóðar-
samningar, sem varða ísland sér-
staklega.
í 3. lið 3. greinar »bræðingsins« er
ákveðið, að íslendingar séu undan-
þegnir varnarskyldu og að eigi megi
reisa hér kastala, gera vígirtar hafn-
ir né skipa hér setulið án heimildar
í íslenzkum lögum. Hér bætir nýja
uppkastið því við, að þetta alt megi
þó gera ef verja þurfi landið gegn
yfirvofandi herhlaupi úr öðrum rikj-
um. Hvað er yfirvofandi herhlaup ?
Og hver á að dæma um hvenær
það sé fyrir hendi? Danir. Þeir
geta samkvæmt þessu í rauninni
skyldað oss til herþjónustu, sett
kastala, víggirt hafnir og sett setu-
lið hér áður en oss varir.
Haýnarráðherrann átti eftir »bræð-
ingnum« að eiga rétt til setu í rík-
isráði Dana, Hér er honum gert
að skyldu að sitja í ríkisráði Dana.
Mér virðist að af því leiði beint að
hann hljóti að bera ábyrgð fyrir
ríkispinginu. Honum er jafnframt
ætlað að bera ábyrgð fyrir alþingi,
Auk þess sem eg tel það með öllu
óhæfu að íslenzkur ráðherra beri
ábyrgð fyrir ríkisþingi Dana, þá
finst mér maðurinn verða í þeirri
klemmu, milli þinga tveggja landa,
að hann geti ekki hreyft sig.
Nýja uppkastið bætir því við um
þenna ráðherra að hann skuli hafa
umboð til að koma fram í ríkisráð-
inu fyrir hönd annara íslenzra ráð-
herra, í fjarveru þeirra. Slíkt al-
ment, samningsbundið umboð er
auðvitað ótakmarkað. Og eigi verð-
ur séð af orðalaginu að það nái
eingöngu til sameiginlegu málanna,
heldur virðist það og eiga við um sér-
málin. Enda hlýtur svo að vera
þar sem íslenzku ráðherrarnir hér
eru eingöngu strmálaráðherrar og
umboð til að koma fram fyrir þeirra
hond verður því sama sem: í sér-
málum. Þegar uú þess er gætt að
hinir íslenzku ráðherrarnir (þ. e.
þeir sem eru búsettir hér á íslandi)
eru að jaýnaði fjarverandi, þá er
auðsætt, að í þessu felst mjög
ískyggilegur flutningur á valdi því,
sem nú er hér í landinu, til Kaup-
mannahafnar.
Fleira gæti eg bent á, sem eg
tel tilslakanir frá »bræðingnum«. En
eg læt hér staðar numið að sinni.
Auk þessara tilslakana frá »bræð-
ingnum« felur nýja uppkastið í sér
mjög miklar tilslakanir frá uppkast-
inu 1908.
Skal eg þar nefna þrjú atriði.
Fæöingjarétturinn átti að vera
sameiginlegt mál samkvæmt upp-
kastinu 1908, pó svo, að löggjafar-
vald hvors landsins gat veitt fæð-
ingjarétt fyrir bæði löndin. Þetta
mál var uppsegjanlegt.
Eftir nýja uppkastinu á mál þetta
að vera óuppsegiankgt og rikisping
Dana á eitt að geta veitt fæðingja-
rétt á íslandi.
Það virðist alveg ósamrýmanlegt
hugmyndinni um sjálfstætt ríki að
geta ekki sjálft veitt slík borgara-
réttindi sem fæðingjarétt, heldur
skuli þau réttindi veitt hér á landi
af löggjafarþingi annars ríkis.
Menn hafa viljað segja, að þetta
hefði litla praktiska þýðingu með
því að svo fátt væri í vorum lögum
bundið við fæðingjarétt. Auk þess
sem þessi ástæða- eigi breytir því,
sem eg áður sagði um ósamrýman-
leik þessa fyrirkomulags við ríkis-
hugmyndina, þá skal þess þó getið,
að t. d. embcettisgengi og framýœrslu-
skylda er bundið við fæðingjarétt.
Landhelgin. Samkvæmt uppkast-
inu 1908 áttu Danir að hafa jafnan
rétt við oss til fiskiveiða í landhelgi
við ísland á meðan eigi væri sagt
upp gæzlu fiskiveiðanna.
Nú er sú breyting gerð, að Fœr-
eyingar skuli um aldur og cefi hafa
rétt til fiskiveiða í landhelgi við Is-
land og sömuleiðis Danir, nema þeir
segi sjálfir upp gæzlu fiskiveiðanna.
Þótt íslendingar segi Dönum upp
gæzlunni, þá missi Danir ekki við
það rétt til fiskiveiða í landhelgi (sjá
5. sbr. 9. gr. nýja uppk.).
í þessu virðist falið algert afsal
lanahelginnar í hendur Færeyingum
og Dönum. Því varla munu Danir
fara að segja upp strandgæzlunni, ef
þeir vita, að þeirri uppsögn fylgir