Ísafold - 08.10.1914, Síða 1

f Kemur út tvisvar |
1 i viku. Yerð árg. |
I 4 kr., erlendis 5 kr. f
| eða 1 Jdollar; borg,- |
l istfyrirmiðjan júlí |
I ei’lendis fyrirfram. |
| Lausasala 5 a. eint. |
M ...............»
XLI. árg.
Ritstjórl: Ól»fup Bjöpn SfSOT?
Reykjavík, fimtudaginn 8. október 1914
Talsími 48.
B ...........—..... ■
. Uppsögn (skrifl.)
bundin við áramót,
er ógild nema kom-
in só til útgefanda
fyrir 1. oktbr. og
só kaupandl skuld-
laus við blaðið.
77. tölublað
Hæður við jarðarför
Potsfeitts Eríitigssortar,
fluftar í Tríkirhjunni.
„Þekking vor er i molum“.
Ræða prófessors Haralds Nielssonar.
»Því að þekking vor er í molum
og spádómur vor er í moluru; en
þegar hið fullkomna kemur, þá
líður það undir lok, sem er í
mo1um«. (1. Kor. 13, 9—10.)
Það er einkennilegur hógværðarblær á þessum orðum
bins mikla postula. Honum finst mest þörf á að taka
þetta fram um þekking sína, að hún sé ófullkomin — sé í
molum. Þó er hann sér þess meðvitandi að hafa hlotið
alveg sérstaka opinberun; hann veit hann hefir nieð alveg
sérstökum og óvanalegum hætti séð meira en öðrum al-
,ment auðnast að sjá, meira af þeim hulda heimi, sem
felst bak við þessa sýnilegu náttúru. Hann veit líka að
hann á það, sem þá var nefnd spádómsgáfa: hæfileika til
að tala af mikilli andagifi. um andlega hlnti og aðdáanlega
innsýni til þess að dæma um og skilja í því, sem andans
er, og oft er öðrum hulinn leyndardómur. En sú gáfa
er og takmörkuð, svo að spádómur hans er líka ófull-
kominn — erí molum. Vér sjáum að eins »svo sem í skugg-
sjá í óljósri mynd«, segir hann.
En jafnframt því, hve glögt hann finnur til þessa,
horfir hann með hugarrósemi fram á við, þvi að hann
veit, að honum er ætlað að eignast síðar fullkomnari þekk-
ing. Þá liður það undir iok, sem er í molum. Hann
minnist bernskuára sinna og þess, hvernig hann þá talaði,
hugsaði og ályktaði. Nú, eftir að hann er orðinn full-
orðinn, segist hann hafa lagt batnaskapinn niður. En
eins mikill og mnnurinn sé á hugsunarhætti bernskuár-
anna og fullorðinsaldursins, eins mikill munur fullyrðir
hann að muni verða á þeirri þekking, sem hann nú á, og
þeirri, er hann öðlast, »þegar hið fullkomna kemur«, þeg-
ar hann flyzt burt úr jarðlífinu og fær að »vera með
Kristi«, eins og hann orðar það.
Þekking vor er í molum. Finnum vér ekki öll til
þess, er vér stöndum gagnvart alvarlegustu atburðum lifs-
ins? Stöndum vér nokkuru sinni svo við banabeð þess,
er vér höfum elskað, að vér vildum ekki fegnir vita meira?
Verðum vér þá ekki við það að kannast, að þekking vor
nær skamt? Oe er það ekki fyrir þessa sömu sök, að
oss greinir svo m)ög á, er vér reynum að skilja lífið og tilgang
tilveru vorrar? En vér gleymum svo oft hógværð og
auðmýkt postuians, gleymum því svo þráfaidlega, að vér
hver um sig eigum að eins til smá sannleikskorn, en
tölum ósjnldan eins og vérættum sannleikann allan, að minsta
kosti allan aðalkjarna hans. Vér erum eins og börn, sem
einhver af góðleik sínum hefir gefið fáeinar krónur, en
ætla síðan að þan eigi of fjár — ef ekki miljónir, er unt
sé að kaupa alt fyrir, svo að segja hvað sem þeim
dettur í hug. — Og eins er um hugvit vort og skynsemi;
sumir halda að hún sé sá lampi, er lýsi upp alla tilver-
una fyrir oss, og ekkert sé til, sem hún fái eigi gripið.
Og í hinu mikla trausti til skynsemi sinnar þylja þeir
spádóma sína, en gleyma tíðast að taka það fram, að þeir
séu í molum, eins og postulinn gerði.
Skáldin hafa löngum verið talin náskyld spámönnnn-
um. Þeim er gefin fögur og merkileg gáfa: innsýni og
andagift. Þau vekja og æfinlega öldur í hinu andlega lífi
kring um sig. Svo var og um hann, sem hér hvilir nár
í þessari hvitu kistu. Oft stóð gustur af Ijóðum hans.
Hann bar fram hugsanir sínar með óhlífnara hætti en vér
höfðum áður átt að venjast. Hann vildi rifa niður ýmis-
legt i hugsunarhætti fólks, er hann taldi rangt og honum
var orðið illa við. Hann nefndi ljóð sín »Þyrna«, því að
hann vissi að ýmislegt 1 þeim mundi særa aðra. A þyrn-
unum eru hvassir brodáar, sem stinga og rifa það, er
þeir snerta.
í vöggugjöf hafði hann eignast gagnrýninn og efa-
gjarnan hug. Og þeir, sem svo eru gerðir, taka snemma
að velta fyrir sér þyngstu ráðgátum tilverunnar, einkum ef
gagnrýnigáfunni fylgir þrá til þess að skilja sem bezt til-
gang tilverunnar; en sú þrá er í insta eðli sinu náskyld
því, er vér nefnum trúarþörf. Elana eigum vér vafalaust
öll f einhverri mynd, en mjög misjafnlega rík er hún í
oss. Þan árin, er þetta alt brýzt fastast um í huga vor-
utn, lifði hann erlendis, við hás'kólann í Kaupmannahöfn,
þar sem alt andlegt lif var og er með meira fjöri en hjá
oss. Þar var andlega loftið heitt á þeim árum. Annars
vegar ríkti þar í landi mjög þröngsýn og öfgakend og
einhliða trúmálastefna, en hins vegar meðal margra helztu’
öientamannanna önnur jafnæst og einhliða vantrúarstefna,
er sýndi kirkju og kristindómi opinberan fjandskap. Jafn-
ftamt þessu var þá jafnaðarmannahreyfingin sem óðast að
ryðja sér til rúms með kröfur sínar um frelsi, jafnrétti
og bræðralag. Sú hreyfing var og kirkjunni andvíg og
fann henni það með réttu til foráttu, að hún væri jafnan
fúsust til bandalags við valdhafana og auðæfin.
Skáldin era næmari fyrir eldi andans en aðrir. Og
Þorsteinn Erlingsson varð gagnteknari af þessum hreyf-
ingum en flestir íslendingar aðrir. Önnur stefnan sló á
efastrengi hjarta hans, jafnframt því sem hún lyfti anda
hans og auðgaði með ýmsum hætti. Hin kom við enn
viðkvæmari strengi: þrá hans eftir réttlæti og löngun til
þess að þeir, sem lægra eru settir og snauðari ern, öðlist
viðunanlegri kjör.
Því lengur sem hann lifir í þessu andlega umhverfi,
því betur sannfærist hann um þetta: lífið er fult af rang-
læti, eins og það er; mannfélagskipunin öll óviðunandi,
því að valdhafar og auðmenn beita kúgun, svo að »rétt-
urinn er hrakinn á hæl og réttlætið stendur langt í burtu«.
Og kirkjan tekur þátt í kúguninni; dregur taum þeirra,
sem betur eru settir og heftir hugsanafrelsið og varpar
óvild sinni á þá, sem hafa frábrugðnar skoðanir henni
sjálfri. Krists eigin boðskapur er fjötraður í kenningar-
kerfi, sem siðar er til orðið, og fær eigi að njóta sín.
Og loks kemst skáldið svo langt, að hann missir al’.a trú
á framhald lífsins eftir dauðann. Og tilveran verður vond
í augum hans, eins og Jobs, sem óskaði þe$s, að hann
hefði. aldrei fæðst. Æðsta hngsjónin verður þá að bæta
kjör mannanna hér í lífi, koma meiri jöfnuði á: jafnaðar-
menskan verður fagnaðarefindi hans. En við ofurefli er
að etja, og mannkyninu miðar litið áfram. Gremjan verð-
ur þá mest við höfund tilverunnar, sem hafi skapað oss
til þessa vesnla og kvalafulla lifs. Þeim, sem komnir
eru mn á slikar hugsanabrautir, er það mesta efaefnið,
hvort guð sé til, og ef hann sé til, hvort hann sé góður.
Slíks hugsunarháttar kennir víða í kvæðum Þorsteins Er-
lingssonar. Og það er ekki nema eðlilegt, að hans kenni
þar. Hví átti hann ekki að yrkja um það, sem hugur
hans fjallaði rnest um, og hvi átti hann ekki að boða það,
sem hann taldi sannast? Það er því í fullu samræmi við
þetta, að einmitt ádeilukvæði hans sum eru mikilfengleg-
ust og i þeim er mestur kraftur og eldmóður. Og óvild
hans bitnar sérstaklega á kirkjunni. Honum finst alt það
rangt, sem hún hafi kent sér, og hann vill má áhrif
hennar burt úr huga sér.
»En til þess að skafa það alt saman af
er æfin að helmingi gengin«.
Þegar ort er í slikntn móð, verður margt einhliða,
og oss, sern kirkjunni unnum, fanst ýmislegt ósanngjarnt,
sem hann sagði. En vér vorum líka aldir upp við mjög
einhliða hugsunarhátt; oss hafði verið kent að telja kenn-
ingar kirkjunnar helga eign mannanna, og vér höfðum
eigi verið vandir við hugsunarfrelsið og gagnrýnihuginn,
heldur á hitt, að beygja skynsemina tii hlýðni við trúna.
Hefir ekki kirkjan tiðast haldið því fram, að hún ætti
trúarsannindin svo fullkomin, sem oss væri ætlað að eign-
ast þau á þessari jörð? En eftir því sem árin liðu, kom
og mikil breyting á hugsunarhátt ýmissa manna innan
kirkjunnar. Nú höfum vér margir lært það, sumir fyrir
sárt hugarstríð, að ýmislegt í kenning kirkjunnar stendur
engan veginn svo förtum fótum, sem haldið var að oss.
Eftir því sem vér þioskuð'umst betur og gátum aflað oss
víðtækari þekkíngar, sáum vér, að þar var ýmislegt full-
yrt, sem allar sannanir vantaði fyrir, og að víða fær hinn
sögulegi sannleikur ekki að njóta sín fyrir trúarsetningnm
og erfikenning. Vér fundum líka tií þess, að ýmislegt
varð að skafa út, sáum að þekking og kenning kirkju-
deildanna var að ýmsu leyti mjög ófnllkomin, var i mol-
um, eins og þekking postulans. Og eg fæ eigi betur
séð en að vér kirkjunnar menn gerum vel í að hugfesta
oss þessi orð Þorsteins Erlingssonar:
»Það verður á bók þess svo varlega að skrifa,
sem veikur er íæddur og skamt á að lifa«.
Úr þvi að það féll í mitt hlutskifti, að mæla hér
nokkur orð við kistu hans, þá langar mig til að lýsa yfir
því, að eg erfi ekki við hann hörðu orðin um kirkjuna.
Mér finst eg skilja, hvernig þau eru til orðin; og sá sem
skilur, fyrirgefur alt. Mér finst þau sum enn einhliða og
ósanngjörn, en eg er þess fullvis, að þau voru í sam-
ræmi við sannfæring hans þá. Og mér er vaxinn svo
mikill þroski, að eg kann að meta snildin.i, eins fyrir því,
þótt henni sé beitt á skoðanir, sem eg er ósamþykkur.
En hitt er mér mikill sársauki að hugsa til þess, að
kirkjan skuli ekki megna að veita þeim neina hjálp, sem
komast út á þær efasemdabrautir, sem hann lenti út á.
Gerum oss fulla grein fyrir því, hve sárt þeir oft hljóta
að finna til og hve dapurlegt lífið oft er þeim, sem ekki
geta einu sinni í þrautum lifsins hvílt hugann við þá
sannfæring, að tilveran hljóti að vera góð og eilíf gæzka
sé á leið með ait til fullkomnunar. En hugsar kirkjan
ekki oftast mest um að varpa slikum efamönnum frá sér ?
í kenning hennar heyra peir sjaldnast mikið af blíðuróm
hans, sem sagði: »Komið til mín allir þér, sem erfiði
og þunga eruð hlaðnir, og eg mun veita yður hvíld«.
Og því miður hefir kirkjan of fá lyf við efasemdum manna
á vorum dögum. í stað þess að ríghalda í gamlar erfi-
kenningar* ætti hún miklu fremur að reyna af mætti að
afla sér þekkingar nútímans og gera sér far um að sam-
þýða þann dýrmæta sannleika, sem hún á, hugsunarhætti
nútíðarmanna, og um fram alt minnast þess, að þekking
hennar er i molum, og að því er henni stöðugt þörf
að biðja guð um meira ljós. Með þeim hætti mundi og
umburðarlyndið vaxa.
Eg finn þvi sárara til þessa sem mér er kunnugt um,
að Þorsteinn Erlingsson átti svo marga strengi í sálu
sinni, sem í raun og veru gátu ekki annað en bergmálað
sumt i boðskap Krists. Enda hafði hann alla daga hinar
mestu mætur á Kristi. í sumar sagði hann mér eitt sinn
frá þvi, að hann hefði oft verið að hugsa um og sig
hefði langað til að yrkja samfeldan kvæðaflokk um Krist,
lýsa honum frá því, er hann sagði fyrir, að hann mundi
verða líflátinn og til þess er hann var krossfestur. Og eg
er sannfærður um, að ef úr þvi hefði orðið, hefði margt
erindið orðið fagurt og átakanlegt. Og hver getur lesið
svo kvæði hans, að hann finni ekki, að hér talar hjarta,
sem fult er af miskunn með smælingjunum og öllum
þeim, sem eiga bágt. Átakanlegust erukvæði hans um fuglana.
Hve vorkennir hann þeim i skammdeginu, þegar þeir
eiga engan vin að, nema geisla sólarinnar, til að veima
kalda fæturna. Þegar sólin er horfin og yfir skyggir,
liggur honum við að gráta þeirra vegna. Hann kennir
svo í brjósti um sumarbörnin »svöng og dauðalúin«, að
hann langar til að byrja að hughreysta þau, likt og krist-
inn prestur reynir að telja um fyrir þeim, sem bágt eiga
og eru að gefast upp í lífsbaráttunni:
»Litlu vinir, verjist þið,
við eigum ekki að deyja,
aftur lifna lauf á við«,
langaði mig að segja.
»Þó að sólu þeki ský,
þó hún sjáist eigi,
kemur hún aftur ung og hlý
á þeim bjarta vegi«.
»Þessi hörðu harmaspor
hyggurðu drauma tóma,
þegar þú, litli vin, í vor
vappar á milli blóma*.
Mundi ekki Kristur hafa sagt við þann, sem svona
talar: »Þú ert ekki fjarri guðs ríki«. Óg ætti það ekki
að vera kirkjunni sársauki, að geta ekki gefið slíku hjarta
guðstraustið ? Eru ekki fuglarnir honum jafnframt ímynd
smælingjanna, allra þeirra, sem eiga bágast, þeirra sem
hann langar mest til að hjálpa og hugga, en hann verður
að þegja, af því að honum finst náttúran grimm og
blind, og svartur himininn svarar honum engu ? Var hann
ekki sjálfur stundum likum kjörum háður og söngfuglinn,
þegar vetra tók: átti lítið fyrir sig að leggja, »ekki af
neinu nóg, nema von og kvæðum* ?
í hrifning hans af jafnaðarmenskunni er og mikið af
sann-kristilegu hugarfari; sú hreyfing er i insta eðli sínu
ger-kristin, þótt hún enn af skammsýni víðast hvar varpi
trúarbrögðunum frá >sér, í stað þess að leita þar öflugustu
ástæðunnar fyrir réttmæti sinu, Því að ef allir eiga
ódauðlega sál, þá eiga þeir allir jafnan rétt til að þroska
hana hér í heimi áður en þeir hverfa inn á næsta tilveru-
stigið. Allir sannir Krists lærisveinar vilja stefna með
skáldinu að því landi,
»þar sannleiki ríkir og jöfnuður býr
og syngur þar hósanna saman«.
Og hann skildi einkarvel afstöðu Krists til syndaranna og
elskaði innileikann, hvar sem hann kom fram. Fyrir því
hafði hann svo miklar mætur á sálmum Hallgríms Péturs-
sonar.
Þetta sýnir oss bezt, hve nálægt vér erum hver
öðrum í skoðunum, þegar hið bezta í oss fær að njóta
sín. Sú guðfræði, sem Þ. E. kyntist bezt og honum
var andstæðust, hélt fram gerspilling manneðlisins. Hinu
var hann óvanur að hnldið væri fram, að einnar aðal-
sönnunurinnar fyrir gæzku guðs væri að leita í góðleik
mannlegs hjarta, einkum þar sem þetta birtist á hæsta
stigi.
Srðustu ár æfinnar tók hann aftur að vona, að til væri
framhald lífsins eftir dauðann. Og þegar hann sá hilla
undir þá von, fagnaði. hann henni. Eitt sinn sagði
hann við mig: »1 tuttugu og fimm ár hefi eg þózt sann-
færður um það, að ekkert líf væri til eftir dauðann. En
þú mátt ekki halda að mig hafi ekki langað til þess, eins
og hvern annan«. Og það var hann sem sagði þetta:
»Éf ódauðleiki manns-sálarinnar sannast, þá er það svo
stórköstleg framför í sögu mannkynsins, að mér fyndist
ástæða að taka upp nýtt tímatal frá þeim degi«. Hann
lokaði ekki hug sínum, heldur var fús að taka sannleik-
anum, hvaðan sem hann kom. Og þótt hann yrði þá að
láta það víkja, sem hann haffii talið rétt áður, hikaði hann
eigi við það. Hann taldi sjáltsagt, að kannast við að
þekkingin á þessum efnum væri ófullkomin — væri í
molum. Hann hafði oft um þetta þessi orð úr íslend-
ingabók: »En hvatki es missagt es í fræþom þessum,
þá es scyllt at hava þat heldr, es sannara reynist«.