Ísafold - 29.03.1916, Qupperneq 2

2
ISAFOLD
stakra manna sem heilla þjóða, vek-
ur aðdáun vora, ekki síður nú á
tímum en íyr á öldum. Og við,
sem stöndum hjá og horfum á,
metum það jafnt, hvort sem Englen-
ingar, Frakkar eða Þjóðverjar o. s.
frv. eiga i hkt. — En það er ómót-
mælanlegt, að frá byrjun þessa ólán-
sama ófriðar hafa Þjóðverjar unnið
mest og flest þrekvirkin. Þjóðverj-
ar hafa hins vegar líka unnið mörg
óþokkaverk, sem seint verða þeim
fyrirgefin, og þess vegna eru þeir
hataðir um allan heim.
í byrjun stríðsins, meðan þeir
töldu sér sigurinn vísan, þá tóku
þeir öllu með jafnaðargeði, þó þeir
heyrðu sér hallmælt og hótað hvað-
anæfa, en nú þegar líður og bíður
og enginn friður er fyrirsjáan-
legur, þrátt fyrir alla sigrana, þá
eru flestir skynsamari og gætnari
Þjóðverjar farnir að sjá sig um hond.
Þeim blöskrar að líta á það hafrót'
af hatri um víða veröld, sem þeir
hafa æst upp; þvi þó friður kæmist
á að nafninu til og á pappírnum,
þá vita þeir vel, að það það þarf
langan tima til að lægja þann ósjó
allan. A 40 árum sloknaði ekki
eldurinn í hatursglóðum Frakka eftir
viðureignina 1870—71, og hvílíkur
barnaieikur var ekki sú styrjöld í
samanburði við þann ógurlega hild-
arleik, sem nú er háður? í stað
40 miljóna franskra fjenda og hat-
ara, bætast þeim í búið segjum 300
míljónir eða meira, nema því að
eins, að þeir verði svo gersigraðir,
að allur heiftiur hljóti að vorkenna
þeim. En skyldi ekki vera langt
þangað til ? Og setjum svo — sem
er enn ósennilegra — að Þjóðverjar
beri sigur úr býtum, hvernig eiga
þeir að vinna hjörtu fjandmanna
sinna og koma á fullum og varan-
legum friði?
En það er auðheyrt á flestum,
sem maður talar við, að Þjóðverjar
eru farnir að þrá friðinn. Þeir finna
til þess að þeir eiga mikið eftir, þó
margir sigrarnir séu unnir, því enn
hafa þeir aldrei getað látið kné fylgja
kviði svo dugi. Það er líkt nm
mótstöðnmenn þeirra og marghöfð-
áða skrímslið, sem Herkúles átti í
höggi við: þegar eitt höfuðið er af-
höggvið, þá vex nýtt höfuð i þess
stað. Horfurnar um frið sýnast eiga
langt í land. En hverveit? — Einn
daginn vöknuðu nýjar vonir um frið,
inu, áherzla eða áherzluleysi í orði
og setningu, áhrif frá öðrum orðum
og tungumálum o. s. frv. Aherzlu-
breytingarnar í frummálinu indóger-
manska valda því, að samanburðar-
málfræðingar verða að mynda hlið-
stæðar rætur með breyttum raddstaf
i frummálinu. Þessar hliðstæðu ræt-
ur, orsakaðar af áherzlubreytingum,
koma glögglega í ljós í öllum indó-
germönskum málum, i ýmsum skyld-
um orðum og beygingum. Glegst
i beygingum sterkra sagna í ger-
mönskum málum, t. d. reka—rak.
Orð eins og t. d. tindur og tönn
í islenzku eru til orðin af hliðstæð-
um rótum, tindur með rótarraddstaf-
inn e, en tönn með o i frummál-
inu. Hljóðskifti eru þessar breyting-
ar nefndar; sjást þær einnig mjög
greinilega i grisku. Þannig er því
varið með sta-. Orðið staður hefir
eflaust verið til í frummálinu, bæði
rót og afleiðsluending og mundi hafa
heitið *sth3-tís. Aherzlan er á enda
orðsins og við það veikist raddstaf-
urinn i rótarsamstöfunni, er málfræð-
ingar tákna með öfugu e (millihljóð).
Forn-indversk, latnesk og grisk orð
sanna, að tannhljóðs-afleiðsluendingin
í staður hafi verið til í frummálinu
og þá var uppi fótur og fit i Berlín.
Það komu út auka-útgáfnr af biöð-
unum, og hvar sem farið var um
göturnar, rakst maður á kerlingar
sem seldu blöðin, og allar sögðu
sömu stórtiðindin: »Montenegro
bittet um Frieden® (Montenegro
biðst friðar). Þetta evangelíum átti
að nægja til þess, að hver fyndi á-
stæðu til að kaupa blað og fá frek-
ari fræðslu. Eg keypti eitt blaðið
af meðaumkun með einni vesalings
kerlingunni, sem var að vinna fyrir
mat sínum með blaðasölu. Hrörlega
búin.og loppin af kulda stóð hún
á gatnamótunum og kallaði ámátlega
til hópsins, sem um götuna gekk:
Montenegro bittet um Frieden I
Montenegro bittet um Frieden I
líkt og hún sjálf væri Montenegro,
eða í öllu falli ættuð þaðan og send
út af örkinni til að biðja ljónið vægð-
ar. — »Er eg þá hundur!« sagði
Golíat við Davið litla — »og komdu
nær piltungi, svo eg gefi dýrum
merkurinnar þitt hold !« — Með svip-
aðri kurteisi hafði eg hugsað mér
að Þjóðverjinn tæki á móti hvers
konar ávarpi frá Montenegro, en það
var öðru nær. Allir hrærðust til
meðaumkunar með veslings Monte-
negro og fundu um leið til sinnar
eigin mikilmensku og ágætis. »Þettá
er fyrsta byrjunin til friðart, sögðu
þeir Berlínarbúar; »bráðum koma
Serbar líka, svo ítahr o. s. frv.« —
og flögguðu um alla borgina í tvo
daga — en
»meðan að þetta mikla happ
matbjuggu og átu þankar hans
færið bilaði o. s. frv. —«
því seinni fréttir segja, að enn sé
ekki litla Monlenegro af baki dottið,
hvað þá heldur hinir reiðfantarnij-.
Með kærri kveðju,
þinn einlægur
Steingrímur Matthíasson,
Málaferli.
Jón St. Scheving hefir höfðað mál
gegn yfirdómslögmanni Páli Jónssyni,
fyrir meiðyrði um Jón í málsskjöl-
um Gaulverjabæjarmálsins, sem Björn
Gíslason hefir gefið út í sérstökum
bæklingi.
(forn-indv. sthitís, gr. crráctc, lat.
statio). Þegar frummálið klofnaði
breyttust orðin, rætur, stofnar, end-
ingar. Varð úr þessu umrædda orði
á gotnesku staþs, forn-saxnesku stad,
forn-háþýzku stat, norrænu staðr o.
s. frv. Ætti þetta að nægja til að
sýna fram á, að sta- sé ekki íslenzk
rót (rótin er í raun og veru að eins
ein, indógermönsk), heldur hefir indó-
germanska rótin *stha-, er í indó-
germanska orðinu, er táknaði staður,
varð að *sths- (vegna áherzlubreyt-
ingar), i íslenzku orðið að sta-, got-
nesku að sta-, forn-háþýzku að sta-,
Torn-saxnesku að sta-, engil-saxnesku
að ste-!
Þá kemur afleiðsluendingin r, sem
einnig á að vera íslenzk. Hér mun
flestum verða á að spyrja, hvaða r
þetta sé. Hvort það sé r-ið, er not-
að er til að mynda miðstig lýsing-
arorða og atviksorða? Eða r-ið, sem
ýms atviksorð eru mynduð með ?
Eða endingar-r nafnorða og lýsing-
arorða? Eða eitthvert annað r? Mið-
stigs-r er ekki sérkennilegt fyrir ís-
lenzka tungu og nægir í því efni
að benda á ensku, dönsku, þýzku.
Eins er því varið með atviksorða-r,
t. d. í orðunum hvar, þar, hér'o. s.
Fræðandi bækur.
Þeir, sem hafa viljað kynnast eitt-
hvað svonefndum »sálarrannsóknum«
síðari tíma, eða afla sér fróðleiks um
fyrirbrigði þau, er sögð eru að ger-
ast á sambandsfundum spíritista, hafa
fundið mjög til þess, hve fáar bækur
hafa verið til á Norðurlandatungu-
málunum um þau efni.
Til skamms tíma hefir orðið að
sækja alla eiginlega fræðslu um þau
mál í enskar, franskar, þýzkar eða
ítalskar bækur. En helzt til fáir hér
á landi skilja þau mál. Raunar hefir
enskunámi farið að mun fram með
oss hin síðari árin — til allrar
blessunar — en samt er það enn
svo: danskan er það erlenda málið,
sem flestir Islendingar læra.
Vafalaust fer áhugi manna vaxandi
á þvi að afla sér fróðleiks á »sálar-
rannsóknunum« eða því, sem Danir
nefna »Psykisk Forskning* Eigi
allfáir meðal vitrustu og vönduðustu
manna, sem heimurinn þekkir, full-
yrða, að þeir hafi hlotið fulla vissu
fyrir því reynslu-leiðina, að lífið haldi
áfram eftir dauðann. Það er mál,
sem varðar hvern einasta mann, og
hví skyldi þá ekki marga fýsa að
vita eitthvað nánara um, á hverju
menn reisa slíka sannfæring?
Nú hefir bóksali einn í Kaupmanna-
höfn (J. S. Jensens Forlagsboghandel)
síðustu árin látið þýða á dönsku
nokkurar af beztu bókunum, er um
þetta mál hafa ritaðar verið, og gefið
út. Og til léttis fyrir íslendinga
hefir hann samið við »bókaverzlun
Isafoldar« um að hafa þær hér til
sölu. Sumar þeirra eru alveg nýjar
af nálinni, komnar út nú eftir ára-
mótin.
Bókaverzlunin hefir sýnt mér þá
velvild að sýna mér bækurnar, og
eg vil því biðja »ísafold« fyrir þessar
línur, því að eg leyfi mér að mæla
hið bezta með nokkurum af bókun-
um.
Mér er kunnugt um það, að ýmsir,
sem ðinhver kynni hafa viljað hafa
af þessu máli, hafa lesið eingöngu
»guðspekirit«, af því að nóg hefir
verið til af þeim í dönskutn þýðing-
u-m. En þótt eg viiji engan veginn
gera lítið úr þeim bókum, þá tel eg
kynnin verða mjög einhliða, sé ekk-
ert annað lesið. Slik rit fá heldur
frv. Þau koma víða annarstaðar
fyrir, sbr. þýzku hier, latínu car 0.
s. frv., og r-ending nafnorða og lýs-
ingarorða kemur víða annarstaðar
fyrir og nægir í því efni að vitna
til skyldra germanskra mála. Þá er
loks hugsanlegt, að eitthvert annað
r sé hér á ferðinni, en hér ber að
sama brunni, íslenzkt r er annað-
hvort til orðið af indógermönsku
r- eða s-hljóði. Og þó hægt væri
að benda á orð í islenzkri tungu
með r afleiðsluendingu, þá má gera
slíkt hið sama i öllum germönskum
og indógermönskum málum. R-ið
táknar ekki neitt sérstakt,|hvorki í
ísienzku eða öðrum málum og mun
því vera tilviljun ein, að nefndinni
hefir dottið r-ið í hug (sennilega
fyrir áhrif nafnorða-endinga). Ættar-
nöfnin á -star væru nákvæmlega
jafnléleg, þó einhverri annarri af-
leiðsluending hefði verið hnýtt aftan
við sta-, t. d. n, m eða 1; þá litu
nöfnin út: Bústam, Bústar, Bústal,
Járnstam (Járngerðarstaðir) o. s. frv.
Ætti af þessu að vera augijóst, að
hér er um enga islenzka afleiðslu-
ending að ræða.
Ættarnöjnin á -jer.
Nefndin segist hafa tekið það ráð,
ekki lagt þann grundvöll í þessu
máli, sem verulegastur verður að
teljast: þau sýna ekki fram á, á hverju
sannfæringin um framhaldstilveruna
er bygð. Að vísu er til góð bók
eftir C. W. Leadbeater, einn hinn
merkasta mann guðspekistefnunnar,
um þau atriðin, en eigi mun hún
þýdd vera enn á neitt Norðurlanda-
málið nema sænsku (»Andra sidan
döden«).
Og nú skal eg nefna þær bæk-
urnar, er eg tel beztar, þeirra er
fáanlegar eru i bókaverzlun Isafoldar.
1. Fr. W. H. Myers: Den menne-
skelige Personlíghed og dens Be-
staaen efter Legemets Död.
Autoriseret Oversættelse ved
Severin Lauritzen. Kr. 30,00.
Sú bók er í 2 bindum og yfir
1300 blaðsíður. Hún er af mörgum
talin merkasta bókin, sem um sálar-
rannsóknirnar hefir rituð verið, enda
var höf. hennar eigi að eins stór-
mentaður maður, heldur um 20 ára
skeið lífið og sálin í Sálarrannsókna-
félaginu enska, sem nú er orðið
nafnfrægt um heim allan. W. T.
Stead, blaðamaðurinn alkunni, sagði
um hana, er hún birtist fyrsta sinn
á ensku, að hún væri merkasta bók-
in, sem komið hefði út á vorum
dögum. Hún er nokkuð þung og
vísindalega rituð og því eigi við al-
þýðuhæfi. En engum mentamanni
á að vera ofvaxið að lesa hana.
Areiðanlega hefir sú bók mikið er-
indi til allra presta og lækna lands-
ins.
En nú hefir einn af merkari rit-
stjórum Dana, Henning jensen, fyrr-
um prestur, en síðar utn langtskeið
ritstjóri blaðsins »Köbenhavn«, tekið
sig til og samið upp úr henni ágrips-
bók um sálarrannsóknirnar, eftir sam-
ráði við útgefanda og þýðara dönsku
útgáfunnar. Sú bók er ágæt byr-
jendum og við hæfi allra þeirra, er
dönsku geta lesið. Hún heitir:
2. Pðykisk Forskning. Livets og
Dödens Gaade. Bearbejdet efter
Fr. W. H. Mycrs: Den men-
neskelige Personlighed og dens
Bestaaen efter Legemets Död.
Af Henning /ensen.
Auðvitað gefur hún ekki nérna
litla hugmynd um frumbókina. Vant-
að hafa hina germönsku frumrót í
orðinu fjörður að endingu ættarnafn-
anna á -fer. R’ótin sé -fer. Hér er
líkt ástatt og um *stha-. Rótin er
á frummálinu *per- og eru þar einn-
ig aðrar hliðstæðar rætur. Tann-
hljóðs-afleiðsluendingin í fjörður hefir
auk þess. verið til á frummálinu,
það sanna keltnesk orð og portus á
latínu. Ur því indógermanska orði
vaið fjörður á íslenzku, ford í engil-
saxnesku, furt í forn-háþýzku. Dr.
G. F. vandræðast yfir því, að þessi
rót fer komi »ekki fyrir óbreytt í
íslenzkum orðum, sem vér höfum
varðveitt, en það er tilviljun ein«,
bætir hann við. Hér get eg hjálpað
honum og bent honum á orðin ferja
og ferð, er hvorttveggja er til orðið
af hliðstæðum rótum við *per-; fer
er heldur ekki sérkennilegt fyrir ís-
lenzku, nægir að benda á forn-frís-
nesku ferd og engil-saxnesku færd.
Enn eru orðin fara og færa í ís-
lenzku af hliðstæðum rótum runnin.
Annars mundi* málfræðingum detta
í hug, að nefndin hefði verið að fást
við írsk nöfn, því fer þýðir maður
á írsku.
Ættarnófnin á -on.
í nefndarálitinu segir: »A eldra
ar t. þ. í hana þær ritgerðirnar, er
síðastar eru í bók Myers og aðallega
lýsa skoðunum hans, eftir er hann
hafði rannsakað málið tuttugu ár.
Þær ritgerðir eru X. kapítuli frum-
ritsins. En í ágripinu er aðeins frá
þeim sagt á 4 blaðsíðum.
En einkarviturlegt virðist mér það
af Henning Jensen að semja slikt
ágrip; enda mun sú bók hans verða
mikið lesin; i henni er veiddur
rjóminn ofan af stóru bókinni, og
fjöldi manna, sem eigi fæst til að
leggja út í lærðu bókina, les þessa,
Hún er líka* einkaródýr: kostar að
eins 2 kr. og er þó yfir 300 blað-
síður með mjög þéttu letri.
Þá vil eg næst benda á:
3. Elizabeth d’Espérance: Skygge-
riget eller Lys fra den anden
Side. Autoriseret Oversættelse
ved Alex Schumacher. 450
blaðslður, verð 4 krónur (inn-
bundin kr. 5,50).
Höf. er ensk kona, ein af nafn-
kunnustu kvenmiðlum heitnsins,
Bókin er eins konar æfisaga hennarr
ágætlega skrifuð og svo skemtileg,
að menn lesa hana með sömu áfergjn
og góða skáldsögu. Þó er efnið alt
háalvarlegt, því að fáir hafa þolað
meira fyrir þetta mál en frú d’Es-
pérance.
Segir þar mikið frá því fyrirbrigð-
inu, er sumutrt þykir stórfeldast all-
ra: manngervingunum. Eru nokk-
urar myndir af þeim i bókinni, svo
og mynd höf. framan við. Enginn
getur lesið bókina án þess að verða
gripinn af einlægni og sannleiksást
frúarinnar. Og ef margir hefðu reynt;
það, sem hún hefir reynt, mundi
minna af heimskulegum hleypidóm-
um móti þessum rannsóknum.
En vilji menn fræðast enn betur
um manngervingafyrirbrigðin (materi-
alisationirnar), þá er til sérstök bók
um þau:
4. Aandemaferialisationer og den
videnskabelige Undersögelse af
dem. En Række Beviser for
Livets Fortsættelse hinsides Gra-
ven af XX. Pai dansk ved
Sigurd Trier. Kr. 2,00.
Höf. er franskur, og annar alþekt-
ur franskui sálarrannsóknamaður,.
Gabriel Delanne, ritar formálann.
Er hér sagt frá merkilegustu mann-
gervingafyrirbrigðunam, sem þá voru
stigi málsins enduðu þau kvenkyns-
orð á -on, sem nú enda á -a: alda,
bringa, svafa, tunga. Af slíkum orð-
um höfum vér myndað ættarnöfn
með þessari fornu endingu, svo sem
Aldon, Bringon, Svafon, Tungon o.
s. frv.«. Hér ber þess fyrst að gæta,.
að aldrei hafa þessi kvenkynsorð f
íslenzku endað á -on, heldur er on
tilbúin frummynd í frum-norrænu
og hefir þar langt o (ætti því að
vera hjá nefndinni ón). Vegna þess
m. a., að þessi kvenkynsorð í got-
nesku enda á 0 (ó), er frum-nor-
rænumyndin -ön tilbúin. En frum-
norræna er upprunalegii en gotneska,
sem er þó nógu gömul (biblían &
gotnesku rituð á 4. öld e. Kr.).
Ættarnöfnin á -an.
Nefndin segir: »Endingin -an er
notuð í málinu m. a. til þess, að
tákna hreyfing frá eða upptök á ein-
hverjum stað : austan, vestan, héðan,
handan o. s. frv. Yms forn kenn-
ingarnöfn enduðu á -an (bjólan,
kamban, keikan 0. s. frv.)«. Þetta
er rétt hjá nefndinni, að -an sé haft
stundum til að tákna hreyfing frá eða
upptök á einhverjum stað, eins og
i áðurgreindum orðum, en þessi
sama ending er notuð til að tákna