Ísafold - 12.09.1918, Blaðsíða 2

2
'IS A F O L D
rikismála. Öll slík þátttaka af Is-
lands hálfu var, samkvæmt 6. gr.,
háð því skilyrði, að Ríkisþing Dana
samþykti lög um þau efni.
í 1918 er svo fyrir mælt, að vér
getum sett trúnaðarmann vorn í
utamíkisráðuneytið til þess að gegna
þar málum vorum, að vér getum
krafist þess, að sendir verði á vorn
kosnað (m. ö. o. íslenzkir sendi-
menn) sendiherrar eða ræðismenn á
þá staði, þar sem Danmörk hefir
eigi sendiherra eða sendiræðismenn,
að vér eigum einnig heimting á þvl
að trúnaðarmaður vor sé á vorn
kostnað settur í hverri sendisveit og
ræðismannsembætti, og að vér get-
um sent, í samráði við ntaniíkisráð-
herra, fulltrúa vora til annara rikja
til þess að semja um sérstök íslenzk
málefni, sjá 7. gr. 2. og 3. málsgr.
Um utanríkismál Danmerkur og
íslands hvors s>aqnvart hinu var eitt
ákvæði í 1908 4. gr., er svarar til
1918 12. gr., þó svo, að í 12. gr.
kemur i rauninni óbeinlínis fram, að
ísland sé fullvalda ríki, en slíkt
verður síður ályktað af 1908 4. gr.
í 1918 12. gr. er talað um samn-
ingagerðir milli íslands og Dan-
merkur um málefni, sem trauðla
mundi samið um milli eins fullvalda
og annars ófullvalda ríkis, svo sem
dómqœzlu (»Retspleje«), eins og um
aðfararhæfi dóma annars rikis í hinu,
framsal afbrotamanna o. s. frv. Sbr.
aths. dönsku og islenzku samninga-
mannanna við 12. gr.
Ekki var neitt fyrírmæli 1908 um
hagsmunagæzlu hvors landsins í hinu.
í 1918 15. gr. segir svo, að hvort
land ráði þessu fyrir sitt leyti. Get-
ur Island þvi haft sendiherra, ráð-
herra eða ræðismann eða umboðs-
mann með hvaða nafni sem vill í
Danmörk. Og Danmörk slíkt hið
sama á íslandi.
3. Þegnréttnr var sameiginlegur
eftir 1908, þó svo, að hvort land
gat veitt hann svo að skuldbindi
hitt. Þessu ákvæði mátti segja upp
að 37 árum liðnum, sjá 1908, 3.
gr. 5. tl. sbr. 9. gr.
Eftir 1918 er þegnréttr pcgar sér-
stakur i hvoru riki. Sjá 1918 6.
gr. 1. mgr. og aths. d. og isl. nefndar-
mannanna.
4. Peninqasláttan var eftir 1908
sameiginleg, en uppsegjanleg eftir
37 ár, sjá 3. gr. 6. tl. sbr. 9. gr.
Eftir 1918 getur ísland, þegar það
vill, tekið penigasláttuna í sínar hend-
ur, sjá 1918 9. gr.
5. Hcestarétt gat ísiand til sín
tekið eftir 1908 ef það gerði breyt-
ing á dómaskipun (»Retvæsen) Lands-
ins. Þetta ákvæði orkaði tvímælis
að nokkru leyti, enda tæplega nægi-
lega skýrt, sjá 1908, 3. gr. 7. tl.
Eftir 1918 10. gr. tekur ísland æðsta
dómsvaldið í landið skilmálafaust, þeg-
ar það vill. Eftir 1908 mátti setja
danskan mann dómara í hæstarétt
Danmerkur til þess að g æta sérstak
lega íslenzkra dómsmála, ef kalla mátti
hann hafa sérþekkingu í íslenzkum
lögum og kunnan íslenzkum högum.
Eftir 1918 verður slíkur maður að
vera Islendinqur.
6. Kaupjáninn út á við skyldi
eftir 1908 vera sameiginlegur, en
segja mátti því ákvæði upp eftir 37
ár. Sjá 1908, 3. gr., 8. tl. sbr. 9.
gr. Eftir 1918 tekur samningurinn
ekki til þessa máls, og tekur ísland
því sinn kaupíána þegar er sambands-
lögin öðlast gildi.
7. Gæzla landhelgi íslands skyldi
eftir 1908 vera í höndum Danmerk-
ur, þó svo að íslandi var áskilinn
réttur til að auka hana eftir samn-
inei við Danmörku, 1908, 3. gr. 4.
tl. Segja mátti þessu ákvæði upp
eftir 37 ár, 9. gr. Samkv. 1918 8.
gr. tekur ísland gæzlu landhelgi sinn-
ar, þegar það vill.
8. Jajnréttisákvceði. Eftir 3. gr.
1908 1 mgr. skyldu Danir á íslandi
og Islendingar í Danmörku njóta
sama réttar að öllu leyti. Þetta á-
kvæði var alls eigi uppsegjanlegt
samkvæmt 9. gr. 1908. Segir og
í nefndaráliti milliríkjanefndarinnar
1908, við 5. gr., að upp úr þessn
ákvæði sé svo mikið lagt af hálfu
nefndarinnar, að óskað sé að gera.
það að föstu og óbreytiJegu atriði i
sambandi landanna.
I 1918 6. gr. 1. málsgr. er, þótt
þegnréttur sé þegar sérstakur, ákvæði
sama efais og því sömu verkunar,
en sá er munur, að því má segja
upp eftir 25 ár samkvæmt 18. gr.
Eftir 1908 voru íslendingar bú-
ályktunar, að ísland hefði orðið full-
valda ríki eftir 1908.
Ennfremur orkaði orðalag 1. gr
1908 mjög tvímælis. ísland er þar
nefnt í danska textanum »et frit og
selvstændigt, uafhendeligt Land, for-
bundet med Danmark ved fælles
Konge og ved de fælles Anliggen-
der, som efter gensidig Overens-
komst fastsættes i denne Lov, og
danner saaledes sammen med Dan-
mark en Statsforbindelse, det samlede
danske Rige« — (Á íslenzku ná-
kvæmlega þýtt: »frjálst og sjálfstætt
land, sem eigi verður af hendi Látið,
í sambandi við Danmörku um sam-
eiginlegan konung og þaa sammál,
sem samkvæmt gagnkvæmum samn-
ingi eru "ákveðin í lögum þessum,
og er því í ríkissambandi við Dan-
mörku, er nefnist Sameinaða danska
ríkið«). Er því gert ráð fyrir einu
ríki, en eigi tveimur, sameisginleq
mál ákveðin, þar sem annað ríkið,
Danmörk, bindur hjtt með athöfn-
um slnum eða athafnaleysi. Alt orða-
lag I. gr. 1908 orkaði hér á landi
svo mjög tvímælis, að þetta átti eigi
hvað sizt þátt í falli þess. Orðið
aríki* (»Stat«) finst eigi um ísland
í texta 1908.
I 1918 segir í 1. gr., jafnskýrt í
báðum textum, að bæði Danmörk og
ísland séu »Jrjdls og fullvalda ríki«
(»Jrie os> suvercene Stater*). Sam-
kvæmt 1918 verða rikin tvö, bæði
jafnrétthá og fullvalda. Sambandið
er ómótmælanlega pjóðréttarsamband,
ei eigi rikisréttarsamband. Sjá að
öðru leyti II. kafla álits þessa.
íji. gr. 1918 segir ennfremur, að
ríkin séu sameinuð »um einn og
sama konung og um samning þann,
er felst í þessum sambandslögum*.
Hér segir eigi, að nokkur málefni
skuli vera sameiginleg samkvæmt
samningi, að öðru leyti en því sem
sameiginlegir hagsmunir (sbr. 12. og
16. gr.) eða vilji beggja, er breyta
má einhliða hvenær sem vill (sbr.
8.—10. gr.) eða eftir 25 ár samkv.
18. gr., segir til, og er þetta eigi
frábrngðið samningum, er ríki gera
sin á milli. Og eins og áður segir
i II. kafla, eru engin mál sameigin-
leg, því að umboð til meðferðar
ákveðinna mála (sbr. 7. gr.), gera
fjórir menn. Úr var þá genginn
C. W. Ebbesen kaupmaður, auk
Steingríms biskups, sem þá var lát-
inn fyrir þrem árum og í hans
stað kominn Þórður (síðar háyfir-
dómari) Jónassen er í nefndinni
sat með landlækni J. Thorstensen
einum. Árið 1855, 15. febr., deyr
landlæknirinn, en í hans slað kom
Vilhelm (síðar hæstaréttardómari)
Fmsen.
Nú var í óefni komið, er enginn
fékst lengur til að gegna bókavarð-
arstörfunum þóknunarlaust, og lenti
í bréfaskriftum milli stiftsyfirvalda,
sem stungu upp á launuðum bóka-
verði og gjaldkera, einkum með til-
liti til fyrirsjáanlegs aukins starfa við
ffutning bókasafnsins og samning-
ar handritaskrár, og stjórnarnefndar
hins vegar, sem óttaðist fjárskort og
það ueyðarúrræði, að skerða þyifti
að mun hinn fasta sjóð safnsins.
Svo Lyktar þó þessu máli, að Jón
stúdent Árnason var ráðinn bóka-
vörður við safnið árið 1848 og var
það síðan um 39 ár, eða þartilárið
áður en hann lézt (4. sept 1888).
Launakjör þessa þarfa manns við
safn þetta, sem annars staðar bregða
skörpu en óþægilegu Ijósi yfir ástand-
ið eins og það var hér í ýmsum
opinberum greinum um miðbik 19.
aldar. Reyndar mun þjóð vor um
þau mál eigi heldur sameiginleg i
þeirri merkingu, sem það otð hefir
lagamáli voru.
I 1918 er ísland nefnt ríki (Stat)
eigi síður en Danmörk, sjá 1., 2.,
3., 5., 6. 3. mgr., 9., 12., 16., 2.
og 3. mgr. og 19. gr. Aftur er orð-
ið »land« (Land) haft um bæði ríkin
í 4-. 6. gr. 5. mgr., n., 15., 16.,
4. mgr. og 17. gr. Ennfremur er
orðið »land« haft um önnur (full-
valda) riki í 4., 6. 5. mgr. og 7.
gr. 4. mgr.
B. Samanburður á einstökum Jyrir-
mcelum 1908 og 1918 sýnir það, er
hér greinir:
Það er eigi tekið fram í 1908, að
að eins núgildandi skipun í Dan-
mörku um konungserfðir, rétt kon
ungs til að vera þjóðhöfðingi í öðru
landi, um trúarbrögð konungs, lög-
ræði hans, um meðferð konungs-
valds, þegar konungur er ólögráður,
sjúkur eða fjarverandi, gildi á ís-
landi.
í 1918 er skýit sagt í 2. gr., að
núverandi rikiserfðalögum verði eigi
breytt, nema með samþykki beggja
ríkja. 1 1918, 3. gr. segir, að að-
eins núgildandi skipun Danmerkur
um trúarbrögð konungs o. s. frv.
skuli gilda á íslandi. Af því leiðir,
að þessum reglum verður eigi breytt,
nema Island samþykki, svo lengi
sem samband rikjanna um konung
stendur. í 1918 4. gr. segir berum
orðum, að konungur megi eigi vera
þjóðhöfðingi í öðrum löndum nema
bceði Rikisþing og Alþingi samþykki.
En eftir 1908, 2. gr. var nóg, ef
Ríkisþing samþykti það, því að iög-
leiða skyldi 4. gr. grvl. Dana, en
þar er samþykki ríkisþingsins eins
ákveðið nægilegt til þess að kon-
ungur gerist þjóðhöfðingi í öðrum
löndum, svo að ekki hefði þuift að
spyrja ísland um það.
Sameiginlegt, óuppsegjanlegt mál
áttu eftir 1908 greiðslur af almanna-
fé til konungs og konungsættar að
vera, eftir 3. gr. 1. lið og 7. grein
var svo fyrir mælt, að þessar greiðsl-
ur skyldu ákveðnar um 10 ár i senn
með konungsúrskurði, er forsætis-
ráðherra Dana og ráðherra íslands
meðundirritaði, og upphæðirnar á-
kveðnar eftir tekjum Danmerkur og
íslands.
það leyti átt hafa bæði í einkaefn-
um og opinberum eitthvert bezta
mannval, sem hér hefir verið á síð-
aii öldum, og hagur þjóðar vorrar
var tiltöluJega góður. Mér eru enn
frá barnæskuárunum í björtu minni
karlarnir og konurnar frá byrjun ald-
arinnara með frjálsmannleikann í
framkomunni, styrkleikann í líkam-
anum og trúna á guð sinn í bjart-
anu. Öfgar lýðmenskunnar og jafn-
aðarmenskunnar, hinnar fornu og
nýju, sem vilja klippa ofan af öllum
hæstu öxunum, svo að alt geti orð-
ið jafn auvirðilegt, voru þá ekki til
hér, og þjóðinni leið tiltölulega vel,
bæði efnalega og líkamlega, því hún
hafði enn bjargfasta trú á, að »holl-
ast« væri »heima hvat«, hafði ekki
lært að verzla burt hollum og nauð-
synlegum landsafurðum gegn erlendu
glingri og óheilnæmi, og eigingirn-
in og metorðagirnin voru of van-
máttugar til að tefja eða tvistra
fylgd þjóðarinnar við forystumenn
hennar, forsetan ótrauða, Jón Sigurðs-
son. En opinbert stjórnarfar var
þó með öllu óþolandi. Ólgusjór
stjórnmálanna gerði býrókratiska
stjórn og ófróða um hagi lands
vors að ónýtari og staðari í þeim
efnum, sem eru steinlím þjóðfélags-
ins, og fjárhagsóreiðan milli íslands
og Danmerkur var, sífeldur ásteyt-
Eftir 1918 ræður hvort riki þessu
án íhlutunar hins, 5. gr.
1. Hermál skyldu eftir 1908 vera
óuppsegjanle'ga sameiginleg og sæta
meðferð Dana, 3. gr. 3. tl. og 6.
gr. sbr. 9. gr. og ísland því i ófriði,
ef Danmörk lenti i stríði. Eftir 1918
skifta hermál Danmerkur ísland engu
máli, sbr. 19. gr. og aths. nefnd-
anna um hana. íslendingar búsettir
í Danmörku eru, þrátt fyrir jafn-
réttisákvæði 6. gr. 1. mgr., eigi her-
skyldir í Danmörku, 6. gr. 2. mgr.
2. Utanríkismál skyldu einnig
eftir 1908 vera sameiginleg óupp-
segjanlega, 3. gr. 2. tölul. sbr. 9.
gr. Danir áttu einir að fara með
þau »eftir umboði* eða »fyrir hönd
íslands« (»paa Islands Vegne«), en
engin þátttaxa var íslandi heimiluð
í meðferð þessara eða annara sam-
eiginlegra mála, nema Rikisþing
Danmerkur samþykti það með lög-
um, enda skyldi Island eigi taka
þátt í kostnaði af þeim, nema kon-
ungsmötu og greiðslu til konungs-
ættar, 6. gr.
Eftir 1918 eru utanrlkismál ís-
lands og Danmerkur eigi sameigin-
leg. Danir eru þar einungis um-
boðsmenn vorir ncestu 2j ár, og
lengur ef vér breytum því eigi með
samningi eða uppsögn, samkvæmt al-
mennum þjóðréttarreglum eða ákvæð-
um 18. gr.
Meðferð Dana á utanrfkismálum
íslaads 1908 var þeim einum tak-
mörkunum bundin, að samninga,
sem sérstaklega varða Island, gátu
þeir eigi gert, nema ísland tæki
þátt í því (»Medvirkning«), 3. gr.
2. tl.
Eftir 1918 er umboðið svo tak-
markað, að yfir höfuð enginn milli-
rikjasamningur, sem Danmörk gerir
eftir staðfestingu sambandslaganna,
gildir á íslandi, nema íslenzk stjórn-
arvöld sampykki (»Samtykke«). Og
samningar, gerðir fyrir þann tíma,
gilda á íslandi því að eins, að þeir
hafi birtir verið. ísland er því við
enga leynisamninga bundið. Engin
slík takmörkun var i 1908. Sjá 1918,
7. gr. 4- mgr.
I 1908 var eigi séð fyrir þvi, að
menn með sérþekkingu á islenzkum
högum verði í stjórn eða starfi utan-
ingarsteinn, sem allar framfarir flösk-
uðu á. Þar við bættist stundum
einhvers konar smámunasemi, mis-
skilin ábyrgðartilfinning eða úrræða-
leysi, svo sem þegar safnið eða for-
stöðunefnd þess biður um bókaskápa,
sem latínuskólannm voru orðnir
óþarfir eftir það að hann hafði feng-
ið sína eigin bókhlöðu (Kellsallsgjöf-
ina), til láns eða helzt að gjöf. Skáp-
arnir voru virtir á rífa 10 ríkisdali,
svo að hér var sizt um mikla íjár-
upphæð að ræða, en engu síður urðu
út úr þessum smámunum allmiklar
flækjur og bréfaskriftir milli forstöðu-
nefndarinnar, rektors og stiftsyfir-
valda, og loks var málið sent Is-
landsráðherranum í Kaupmannahöfn
til endanlegra úrsslita, því hérheima
treysti enginn sér úr að skera! Það
má nærri geta, hvernig þetta þung-
Iamalega stjórnarfar átti við eljumann
og framkvæmdar, en auk þess voru
kjör þau, sem Jón Arnason átti við
að búa, algerlega ósæmileg. Safnið
átti ekki neitt, nema þann litla sjóð,
sem Rafn hafði útvegað því, það var
óstutt af opinberu fé og þjóðin
skildi eigi gildi þess. Bókavörð
þurfti að fá, en ekkert fé til að
borga honum; því tók nefndin það
ráð, að hækka leseyrinn, það árs-
gjald, er lántakendur guldu fyrir að
fá lánaðar bækur af safninu, úr 48
sk. upp í 96 skildinga eða 1 ríkis-
dal (2 kr.) og láta hann vera þókn-
un handa bókaverði. Þetta fé varð
hann svo að heimta saman, eins og
prestarnir launin sln. En svo fór
um það hér sem þar, að það vildu
verða Hálfdanarheimtur á eyrinum.
Þóknun Jóns Arnasonar varð á þenn-
an hátt 30 rd. á ári, síðar 40 rd.
og loks varð hún 50 rd. föst árs-
þóknun og við það sat um mörg ár.
En smám saman fer þing og stjórn
að skilja betur nauðsynina og þörf-
ina á bókasafninu, og er það mjög
um likt skeið, sem fjárhagur íslands
og Danmerkur er aðskilinn. Arið
1875 eru veittar 4C0 kr. tilsafnsins
og árið 1881 2050 kr., upphæðin
rífleg, því bæði var þar í falin um-
sjón með alþingishúsinu og þá flutti
einnig stiftisbókasafnið í hið nýbygða
Alþingishús og fékk þá um leið það
nafn, sem það enn heldur, en að
líkindum mun ekki lengi halda úr
þessu, og þá er það, að þeir stjórn-
arnefndarmennirnir Magnús sál.
Stephensen (siðar landshöfðingi) og
Halldór yfirkennari Friðriksson raða
safninu í nýja bústaðnum með Jóni
sál. Arnasyni eftir allan glundroðann
við flutninginn ofan af kirkjulofti
niður í Alþingishúsið, haustið 1881.
En í fjárlögum fyrir 1882 og 1883
eru laun bókavarðar komin upp í
1000 kr. á ári, og sýnir þetta með
öðru fleira, að timarnir eru að breyt-
ast, meiri rækt lögð við safnið en
áður. En þá var líf Jóns og kraftar
að þrotum komið. Þann i.október-
dag 1887 fær hann lausn frá bóka-
varðarstörfunum, með fullum laun-
um eftir að hann hafði verið bóka-
vörður í 39 ár, »með öllu farinn og
ófær til vinnu«, svo sem hann sjálf-
ur segir i lausnarbeiðni sinni, en
launin þurfti landssjóður ekki lengi
að gjalda honum óverkfærum, þvi
að hann andaðist áður en fyrsta
hvíldarár hans var á enda, 4. dag
septembermánaðar árið 1888. Lif
þessa mans var þarft og þjóðnjítt
með afbrigðum, »IsJeuskar þjóðsög-
ur og æfitýri«, sem mun vera ein
bezta bók 19. aldarinnar íslenzk, og
bezt fyrir það, að hann var nógu
smekkvís til að láta þjóðina sjálfa
tala sitt hreina alþýðumál, þessi bók,
sem hann varð að fá þýzka menn
til að koma á framfæri og fyrir al-
menningssjónir, hún mun verða
minnisvarði hans, meðan íslenzk
tunga er lesin. En Landsbókasafn-
inu vann hann einnig af alhuga
með elju sinni og samvizkusemi.
Hann hafði samið bókaskrár fyrir
safnið um alllangan tíma, en sökum
fjárskorts varð skrá yfir erlendu
bækurnar ekki prentuð, heldur ein-