Ísafold - 08.03.1919, Blaðsíða 2

2
I S A F o L n
— ef til vill er hér að birtast nýtt
fyrirbrigði í menningarsögunni, —
og ef til vill verður rú raunin á,
að þessi tegund menningar sé furðu
■máttug, svo máttug t. d., að hún
reynist hinni gömlu íslensku menn-
ingu ofjarl. — Eða þá málið! Hvaða
mál er talað hér í Reykjavíkr Ekki
er það islenska og ekki er það neitt
útlent tungumál, — það er reyk-
vlkska! Ef til vill verðnr þetta
yndislegt mál með tímanum, og
sterkt virðist það vera og lifrænt,
því að nú virðist miklu meiri von
að reykvíkskan verði töluð um þvert
og endilangt ísland, heldur en að
islenska verði töluð í Reykjivík.
Eg veit að margir muni telja þetta
hinar mestu öfgar, og að Reykjavík
sé íslensk borg með islenskri menn-
ing og máli. En þeim mönnum vil eg
vísa í eina grein bókmentanna, þar
sem reykvíkskan er bókfest, en það
er sú grein, sem af góðum og gild-
um ástæðum er sérstaklega kunn
mönnum i þessu félagi, þvi að hér
sitja höfundar hennar og aðallesend
jui, Eg á við auglýsingadálkana í
bíöðunum. Þar erreykvíkskan hrein
og ómenguð af allri ísiensku, —
þar er reykvíkskan eins og hún er
töluð í húsunum, í búðunum, á
götunum og — i skólunum. Þar,
í auglýsingunum, getur maður séð,
að þessi máltegund er orðin mönn-
um svo tungutöm, sem hún væri
inndrukkin með móðurmjólkinni, —
að hún i rann og veru er orðin
að móðurmáli Reykvikinga.
Ef til vill tjáir ekki að sakast um
slíkt, — eg hefi heyrt suma kalla
þetta »framþróun málsins* og telja
þeir hinir sömu það heimskulega
sérvisku, að vera að berjast á móti
»straumi tims«. Það eitt mætti þó
að likindum kalla óheppilegt, að slikt
skuli vera málfarið í höfuðborg ís
Unsks konungsrikis. En vera má að
innan stundar verði reykvíkskan, fyr-
ir hjálp skólanna, orðin mælt mál
um iand alt, og þá leiðréttist það
ósamræmi. Og þá verrður fylling
timans komin til að gefa Islandi
nýtt nafn. Við sem lifum á þess-
um ættarnafna tímum, vitum öll
hvað óþægilegt og jafnvel skaðlegt
það getur verið að heita islensku
nafni. Og þess • vegna hefir verið
skorin npp herör á móti islenskum
mannanöfnum. Það sætir furðu, að
menn skuii ekki fyrst og fremst
haía ráðist á nafnið á landiqu. Þvi
að ekkert islenskt orð eða heiti hef-
ir reynst okkur jafnskaðlegt. Hrafna-
Flóki gerði það ekki af góðvilja að
nefna landið ísland, — hann gerði
það i ilsku út af vondri veðráttu,
og hefir það nafn að öllum líkind-
um reynst háskalegra, en öli þau
niðirit, sem um landið hafa verið
skrifuð. Eg þarf ekki að kenna
þessari orðfimu ættarnafnakynslóð
ráð um nýnefni. En gæti ekki nafn-
ið Blandonia fundið náð í eyrum
manna? Eða Visvasia? Eða Patferia?
Eg sé fullveldið og fánann skína
yfir Patferiu!
Þrátt fyrir fána og fullveldi, er eg
hræddur um að islenskt þjóðerni sé
nú í meiri hættu en nokkru sinni
áður. Bylgjur útlendrar menningar
og útlendrar ómenningar skella eins
og holskeflur yfir landið, og er það
bein og óhjákvæmileg afleiðing af
hröðum og stórstigum framförum
viðskiftalífsins hér á landi á síðari
árum. Þær bylgjur hlutu hingað að
berast, og er sist að harma það, því
þvi að þær ættu að geta flutt með
sér óumræðilega mikið gott og gagn
legt. En alt er undir þvi komið
hvernig þeim er veitt viðnám hér.
Ög þar hefir Reykjavik staðið hörmu-
!ega illa í stöðusinni. Hér er nú
táp og framtakssemi meiri, en nokkru
sinni áður, fjörugt viðskiftalíf og
blómlegir, sivaxandi aivinnuvegir.
En það eina sem hefir staðið í stað,
eða jafnvel hrakað frá því sem aður
var, er mentalif bæjarins. Og þó mun
óhætt mega fullyrða, að aldrei hafi
verið fjölbreyttari þekking i bænum
heldur en nú, því að nú eru hér
sérfræðingar í ýmsum greinum, sem
enginn bar skyn á áður. Og hvernig
stendur þá á því, að t. d. hefir
blaðamenskan tæpast nokkru sinni
verið fjörlausari og rýrari heldur en
nú, og bókmentirnar að minsta kosti
ekki þyngri á metunum eða efms-
meiri, þó að þær kuuni að vera
meiri að vöxtunum heldur en áður?
Rótin að því meini er áþreifanleg
og auðsæ. Mentun og þekking hafa
áður haft furðu mikið gengi hér á
Iandi. Peningalaunin fyrir andleg
störf hafa að vísu aldrei verið há,
en þjóðin bar virðing fyrir slíkri
starfsemi, og baráttan fyrir tilver
unni var þá ekki nándarnærri
svo hörð sem hún nú er orðin.
Síðan bændur komust að pólitísk
um völdum hér á landi hefir það
verið eitt höfuðatriðið á stefnuskrá
þeirra, að kreppa sem fastast að
mentamönnum, og hygg eg að tæp
ast verði lengra gengið í því efni.
Og afleiðingin hefir orðið sú, að
fjöldamargir hámentaðir menn í
ýmsum greinum hafa horfið eins og
mýs undir fjalakött daglegs strits,
svo að tæpast eitt tist hefir heyrst
til þeirra. Og við það hefir þjóð-
félagið skaðast meira, en eg kunni
frá að segja. Maðurinn lifir ekki á
einusaman brauði og ekki heldur á
einum saman anda. Mér virðist það
eitt höfuðeinkenni þessara tima og
þessa bæjar, að hér er furðu margt
um stórefnamenn, sem hafa aflað
fjár með dugnaði og viti, en skortir
helst mentun til þess að njóta þess
og nota sem skyldi, og furðumargt
um mentamenn, sem hafa aflað sér
mikillar þekkingar, en skortir helst
fé til þess að gera hana þjóðfélag-
inu svo arðberandi sem vera bæri.
Eg hefi að likindum talað helst
til mikið á við og dreif. Eg hafði
ætlað mérað minnast á ýmis önnur
atriði, sem eg tel nokkurs varðandi
fyrir bæjarlífið, en sé að mér muni
ekki vinnast tími til þess.
Eg vil því enda mál mitt með því
að kasta fram nokkrum spurningum:
Getum við unað því að ekki sé neitt
veitingahús i bænum, sem veitinga-
hús má heita? Nú sem stendur er
það undir hælinn lagt, hvort maður
fær hér málsverð keyptan um há-
bjartan daginn. Getum við unað
því að ekki séu til aðrir skemtistaðir
i bænum en leyniknæpur og kvik-
myndahús ? Getum við unað þvi,
að götur bæjarics séu oft og tiðum
í sliku ástandi, að lífsháski sé að
fara um þær ? Getum við unað því
að ekki sé til eitt einasta opinbert
salerni í þessari konungiegu höfuð-
borg? Gctum við unað því að eiga
heima í bæ, sem að sögn fróðra manna
og víðförulla, er einn óhreinlegasti og
um leið einn fjárdrægasti bær álfunnar ?
Getnm við — nei, eg hætti að spyr-
ja, eg gæti annzrs eí til vill haldið
því áfram í alt kvöld. Og þess
vegna vil eg að síðustu aðeins bera
fram þessa spurningu:
Hvað lengi getum við þolað það,
að Reykjavík sé að orðtaki höfð
bæði innanlands og utan fyrir þá
ómensku og ómenning, sem ein-
kennir alt bæjarlifið?
Arni Pálsson.
Afengísbann
í BandaríkjunurD.
Mjög merkilegar fregnir hafa ný-
lega borist veítin um hif.
Eins og mörgum mun kunnugt,
samþykti s m bandsþing B.mdaríkj
anna árið 1917 breytmgu á stjórnar-
skrá sinní í þá átr, að einu ári eftir
að 36 af 48 ik|um Bandníkjanna
hefðu samþykt að tilbúmngur, sala
og flutningur áfengra vökva til
drykkjar skyldi bannaður innm
Bandaríkjanna og inn í Bandaríkin
og út úr þeim, skyldi það vera lög
fyiir öll Bmdaríkin og nýlendur
þeirra; með öðrum orðum: þá
skyldu leidd í lög þar i landi áfengis-
bmnlög, samskonar og nú eru i
gildi hér á lándi. Fregnirnar að
vestan herma nú, að í byrjun þessa
árs höfðu ekki aðeins 36 heldur 38
af Bandaríkjunum samþykt þetta, og
bú'st við að fleiri mundu bætast i
hópinn. Af þessu leiðir, að um
næstu áramót er algert áfengisbann
orðið lögfest i einu voldugasta riki
heimsins, nieð stjórnskipunarlöqum.
Auk þess sem fregn þessi hlýtur
að vera gleðiefni bannvinum, þá er
hún þess verð að hún sé íhuguð
einnig af öðruro.
Ein af aðalmótbiium andbann-
inga hefir verið sú, að í þvi fælust
höft á persónufrelsi, frekari höft en
áður hefðu þekst og ósamboðin lýð-
frjálsu landi. Vér bannvinir höfum
haldið því fram, að ástæða þessi
væri bygð á misskilningi á því, hvað
væri persónufrelsi. Um þetta efni
hefir báðum reynst erfitt að sann-
færa hinn.
Nú kemur ein af öndvegisþjóðum
heimsins og lögleiðir hjá sér með
stjórnarskrárbreytingu algjöit áfengis-
bann.
Það er ekki flanað að þvl. Fyrst
samþykkir sambandsþingið bannið
með miklum atkvæðamun. Svo eru
greidd atkvæði um það í hverju ein-
stöku ríki, og sú atkvæðagreiðsla
fer fram á löngum tíma, 13 —14
mánuðum, og byrjar ekki fyr en
hálfu ári eftir að senatið samþykti
lögin. Menn hafa við atkvæða-
greiðsluna fyrir framan sig reynslu,
bæði i Bandaríkjunum og hjá öðtum
þjóðum, sem fyrirskipað hafa bann
meðan ófriðurinn stóð; málið er
rætt með ölium gögnum með og
móti. Og niðurstaðan er svo mikill
meiri hluti.
Og þetta gerist með þeirri þjóð,
þar sem fram á þenna dag hefir
verið talin standa vaqga persónufrels-
isins. Þar, sem þeir hafa talið sig
eiga griðastað, sem ffúið hafa ætt-
jarðir sínar vegna kúgutiar og per-
sónulegra freisishafta. Sem lýðfrelsið
hefir lyft til öndvegis meðal þjóð-
anna.
Þessi sama þjóð heör verið sú
ófriðarþjóðanna, sem allur heimur-
inn hefir talið minstan vafa á að
Ugt hafi út i ófriðinn vegna hug-
sjöna. Sem hefir viljað fórna svo
miklu, sem með hefir þurft á altari
hugsjónanna. Sem sendir forseta
sinn til Evrópu til þess að bprjast
fyrir hugsjónum gegn hagsmuna-
pólitik. Þann mann, sem nú er
talinn mesti stjórnmálamaður heims-
ins, og einn af þeim fáu stjórn-
málamönnum, sem metið hafa hug-
sjónir sínar meir en alt annað. Og
Wilson er nú eindreginn fylgismað-
ur bannsins.
Þetta hlýtur að vera hinn mesti
stuðningur skoðun bannvina. Að
vísu gelur öllum skjátlast. En skoð
anir slíkrar þjóðar, sem auk þess
hefir að bski sér meira en heillar
aldar uppeldi undir stjórnskipunar-
lögum, sem virða persónufrelsið
meira en flest stjórnskipunarlög
heimsins, — þær skoðanir, sem
verða þar ofan á, að svo vel yfir-
veguðu ráði sem hér er um að tæða,
hljóta ávait að verða mjög þungar á
metunum.
Andbanningar hafa einnig lagt
mikla áherslu á það, að vér værum
eina þjóðin sem hefði árætt þessa
vafasömu tilraun, sem þeir hafa
nefnt bannlögin. Nú bætist önnur
þjóðin við, og það engin smáþjóð,
eins og vér erum. Hér eftir getur
tæplega komið til mála afnám bann-
laganna á íffandi, fyr en að minsta
kosti er fengin reynsla fyrir þ í
hvernig tilraunin blessast i Banda-
ríkjunum.
Sveinn Björnssou.
Islenska þjóðin er á þioskaleið.
Víðast sjást þess merki, að hún er
að vaxa. Nýjar brautir eru lagðar.
Þær gömlu eru brotnar lengra
áleiðis og kynslóðinni opnaður veg-
ur með fleiri framfara skilyrðum og
möguleikum. Ný lönd eru numin
á fleiru en einu sviðí. Nýjar iðnaðar-
greinar settar á stofn. Nýjum hog-
sjónum með vaxandi ljóma orpið
yfir íslenskt þjóðlif.
En á’einu sviði stendur íslenska
þjóðin í stað. Meðan flestar greinar
íslenskrar listar blaka vængjum til
flugs móti víðari framtið og fyllri
þroska, stendur leiklist íslendinga i
sömu sporum, og á eifitt með að
verjast afturkipp (Reaktion).
Það skal strax tekið fiam, að hér
er ekki verið að veifa neinu vopni
yfir höfði þeirra manna, sem nú til
margra ára hafa haldið saman leik-
félagi hér í höfuðstaðnum, og fórn-
að leiklistinni tima og kröftum. Það
væri ómakleg árás. Þeim ber miklu
fremur að þakka, að þeir bafa enst
ttl að berjast við alla þá óhemju
örðugleika, sem fylgja húsleysi, pen-
ingaskorti, takmörkuðum leik-kröft-
um og þröngsýnu alœenningsiliti.
Og sennilega er það þeirra ósér-
plægni að þakka, að enn er hér vak-
andi áhugi fyrir leiklist og löngun
til að fylla það gapandi tóm, sem er
i þjóðlífinu, meðan ekkert viðunan
legt leikhús er til.
Þetta er ekki neinum einstökum
að kenna; þar er sökin á einum og
öllum. Á alþjóð. Þó eiga höfuð-
strðarbúar sinn þunga skerf af þeirri
söV. Því þeir geta mest í þessu máli
og mnndu ltka njóta leikhúss mest.
Auk þess þing og stjórn. Engtnn
sleppir þeim uudan þeirri byrði, sem
liggur á samvisku þjóðarinnar vegna
leikhúss síns. Þvi svo laugt ættu ís-
lendingar að vera komnir, að þeir
vissc og viðurkendu, að sjálfstæð og
þroskuð leiklist er einn af megin
þittum þess uppeldis, sem hver
þjóð verður að tileinka sér, ef hún
vill þekkja sjálfa sig og lifa sinu
andlega óháða lífi.
Allir þjóðarleiðtogar hafa séð þetta
fyr og síðar. Tökum t. d. Norð-
menn á miðri 19. öldinni, Kon-
ungarnir í andans ríki þeirra, Björn-
son og íbsen, ásamt fleirum, settu
báðir sitt breiða bak undir þá hug-
sjón, að skapa sjálfstæða þjóðar-leik-
list, og vörðu miklu af sínum vold-
ngu kröftum til þess að bera þá
hugsjón fram til sigurs. Þeim tókst
það á fáum árum, Og þó áttu þeir
við miklu meira ofurefli að etja i
þeirri baráttu, en. við nú. Þeir voru
þá engu auðugri en nú erum við.
Þjóðarheildin lá í biotum. Fáir
komu auga á uppeidismeðalið, sem
felst í leiklistinni. En þetta var
ekki það versta. Þeir þu’ftu að
ryðja af stokki dönskum leikendum,
sem búnir voru að hremma leik-
sviðin, og vinna sér nokkurskonar
helgi. Þá voru Noiðmenn danskari
i siðum og í hugsunaihætti, en við
höfum nokkurn tíma verið:il. Þeir
þurftu því bókstaflega að rífa upp
lótgróin tré, og gróðursetja önnur
ný, vaxin úr innlecdri mold,
Engin svipuð barátta bíður okkar
I starfinu fyrir leiklistinni. Við
þuifum ekki að gera áhlaup á ieik-
sviðið til þess að reka þaðan út-
lenda leikendur — sem betur fer,
Við þurfum ekki að verja tíma í
það, að snúa almenningsálitinu að
þvi innlenda á þvi sviði. En við
þurfum annað. Við þurfum áhuga
— vilja. Hingað til hefir verið
sagt að peninga skorti. En pening-
arnir skapa ekki vilja. Viljinn skap-
ar þá. Þess vegna þurfum við
ekkert anpað en viljamagn.* Ef við
hefðum átt nú um nokkurt skeið
jafnoka þeirra norsku skáldanna, þá
væri nú risið af grunni leikhús, sem
samsvaraði kröfum okkar, og stuðl-
aði að því að eyða kinnroða þeimr
sem ídendingar eiga að bera fyrir
leikhús sitt. Ekki fyrir leikíistinar
Hún er meiri en nokkur getur
vænst í þeim hýbýlum, sem hún
verður að starfa i. En hún nær
aldrei neinni hæð eða dýpt, megnar
aldrei að sýna okkur nema á hverf«-
anda hveli ofan í djúp þjóðlífsics eða
bera okkur upp undir himinn
ágætustu hugsjóna mannsandans, á
meðan hún á að búa við þær höml-
ur, sem ómögulegt hús skaprr.
Húsið vantar, en ekki það, sem á
að starfa í húsinu. Það er, vil eg
segja, eina skömmin á andlegu lífi
okkar nú. Við erum að vísu hvergi
stórir. En við erum alstaðar að
vakna — aistaðar að líta upp og í
kringum okkur — rumska. En
þarna erum við minci en við þurf-
um að vera og eigum að vera.
Þarna erum við komnir í þá kyr-
stöðu, sem við verðum að komast
úr, ef aðrar þjóðir eiga ekki að
benda á okkur sem gaufara og dáð-
leysingja í þeirri lisr, sem þær vita
af eigin reynslu, að ber í sér ævar-
andi endurnýjunarmátt og lífsauð.
Einhver kann nú að efast um
þann mátt og fegurð, sem þroskuð
leiklist beri þeirri þjóð, sem nýtur
hennar. Til eru þeir menn, sem
skilji svo bókstaflega orðið »sjón-
leikur*, að þeir séu ekki til annars
en að gleðja sig við, hlæji að, eyða
tómstundum sínum við. Leikhús-
bygging væri »Kulminationc allr-
ar sóunar og féeyðslu hér. Sem
betur fer eru þeir menn fáliðaðir og
fækka óðum Nú skilst öllum þorra
manna, að sjónleikir eru spegil-
myndir manniifsins, sýnishorn þess„
sem hefir gersr, er, eða á að gerast,
í þeim eru dregnir saman óteljandi
þræðir utan úr hinum mikla lifsvef
mannanna, og ofnir þar og knýttir
á ntargvislegan hátt. Hvergi fær
nokkur þjóð betra tækifæri til þess
að sjá sjálfa sig, en í leikritum góöra
skálda sinna. — sjá ástríður sínar,
langanir, drauma, þroska sinn og
þróun, og allar þær hreyfingar, sem
*) Smbr. G. Gran: Norsk aands-
liv i hundrede aar.