Ísafold - 23.08.1921, Síða 1

Vikublað. Verð: 5 kr.
árg. — Gijalddagi 1.
júlí.
Símar 499 og 500.
XLVIII. árg.
pær, sem sendar eru, Lögréttu eða
ísafold, birtast í báðum blöðunum
og ná þannig mestu útbreiðslu um
landið, sem fáanleg er — Verðið
þó hið sama og áður var í öðru
blaðinu.
Þjóðwinafélagið
hálfrar aldar.
í dag — 19. ágúst — er Þjóð-
vinafélagið so ára, eins og áður hef-
ir verið vikið að. Hefir fébgið í
minninga þess gefið út yfirlit um
sögu þessara starfsára sinna, eftir
forsetann, prófessor dr. Pál Eggert
Ólason.
Páll Eqgert Olason.
Þjóðvinafélagið ei vinsælt félag og
hefir starfað mikið og er bókaútgáf-
an þektust af þeirri starfsema, enda
hefir félagið þvi nær eingöngu gefið
sig að henni síðustu áratugina. Af
bókum þess er t. d. Atmanakið ein-
hver viðlesnasta bók og vinsælasta,
sem hér kemur út, einmitt i því
formi, sem nú e>- á þvi, með alls-
konar fréttayfirlitum, fróðleiksmolum,
skritlum og öðrnm samtíningi. Af
öðrum ritum félagsins sem út komu
að staðaldri, hefir Dýravinurinn sjálf-
sagt verið vinsælastur á sinu •'viði
auk þess sem timarit félagsins And-
vari er ail útbreitt. Hann er nú
prentaður í 1800 eintökiyr.
Það er, sem sagt, þessi hlið á
starfsemi félagsins, sem mönnum er
nú kunnust og minnistæðust. Hitt
er flestum nú ekki eins minnisstætr
hver voru tildrög félagsins og til
gangur í öndverðu. En það er nú
alt rakið i minningarriti P. E. O.
Er þar réttilega sagt, að það var
sjálfstæðismál íslands, sem hratt þess-
um félagsskap í framkvæmd og að
saga Þjóðvinafélagsius framan af er
i rauninni þáttur úr sögu Jóns Sig-
urðssonar. Fyrsta umræðan um
stofnun félagsins er í sambandi við
alþingisumræðurnar um stöðulögin
og stjórnarskrána 1869. Virðist það
i öndverðu hafa verið ætlunin að
félagsskapurinn yrði nokkurskonar
föst flokksmyndun i stjórnmálum
landsins, bæði innan þings og utan,
til þess að vinna fyrir hveiskonar
framfaramálum íslenskum, og þá
ekki síst að »eindregnu nuddi« um
stjórnarbótina, eins og Jón Sigurðs-
son komst að orði. í lögum félags-
ins var það líka tekið fram, að það
ætti að vinna að þvf »að vér fáum
Ritstjórar: Vilhjálrnur Finsen og Þorsteinn Gíslason..
Afgreiðsla og inn-
Iheimta í Lækjargötu
2. — Talsími 500.
ísafoldarprentsmiðja h.f.
Reykjavík, Þriðjudaginn 2.5 ngúst 1921.
34 tölublað.
þá stjórnarskrá, er veiti oss fnlt
stjórnfrelsi i öllum islenskum mál-
um, alþing með löggjafarvaldi og
fult fjárforræði og landsstjórn með
fnllri lagalegri ábyrgð fyrir alþingi*.
Stofnun Þjóðvinafélagsins er því
í rauninni hin fyrsta eiginlega póli-
tíska flokkstofnun í landinu. Ymsar
bollaleggingcr komu fram um skipu-
lag félagsins og framkvæmdir og eru
ti! mðrg bréf um þessi eíni frá J.
S. og ýmsum öðrum mætum mönn-
um, sem honum voru samhentir og
er alt það mál rakið ýtarlega i minn-
ingarritinu. Einhver ötulasti starfs-
traður félagsins og forseti þess lengi
eftir Jón Sigurðsson var Tryggvi
Gunnarsson og er mynd hans í rit-
inu og sömuleiðis hinna forsetanna,
dr. Jóns Þorkelssonar og Benedikts
Sveinssonar. Annars hafa ýmsir
hinna þjóðkunnustu manna starfað
meira eða minna i þágu félagsins,
með fjársöfnunum, með þvi að skrifa
i rit þess o. s. frv. Má t. d. geta
þess að Andvari hefir flutt um 40
ýtarlegar æfisögur hinna merkostu
manna, sem hér hafa andast á starfs-
árum félagsins.
Almanakið, setn er jafn gamalt
Andvara, hefir áður verið nefnt og
var fyrst gefið út i 2 þúsund ein-
tökum, en nú eru þau orðin 8 þús.
árlega. Auk þessa hefir félagið svo
gefið út um 25 bækur og ritlingá,
frumsamda og þýdda, nm ýms mál
og hefir þvi verið útbýtt, að mestu
ókeypis til félaga, ásamt ákveðnu
ársbókunum, Andvara og Almanak-
inu. Félagar munu vera um 1600.
Eitt af því sem Þjóðvinafélagið hef-
ir einnig gengist fyrir vat þjóðhá-
tíðarhaldið á Þingvöllum 1874 (þús-
und ára hátíðin).
Yfirleitt hefir Þjóðvinafélagið starf-
að mikið og starfað vel og hefir
stofnun þess og starf sjálfsagt haft
mikil áhrif á sinum tíma, á gang
þeirra mála sem því var einkum
ætlað að vinna fyrir, sérstaklega
stjórnarbótinní, og þsr með óbein-
línis á þau úrslit sjálfstæðismálanna,
sem nú eru fengiu og menn nna
alment vel við. A seinni árum hef-
ir þessarar starfsemi félagsins ekki
gætt ýkja mikið, þar sem það hefir
snúið sér meira að almennri fræðslu
með útgáfu góðra bóka og «lþýð-
legra. Forsetinn segir að vfsu f for-
mála minningaritsins, að heldur sé
tómahljóð i handraða félágsins. Þó
tekst félaginu vonandi að halda svo
1 horfinu og eflast að heilaldar minn-
ing þess verði ekki lakari en þessi
hálfraraldar.
rpq.
L 0 • - ■ ' • -
hís m.
Nokkur bréf til Þ. G.
20. mars 1902 og 3. apríl.
Góði vin!
Ef Þú ,,átt mögulegt með“ að
láta mig fá 1 eintak af „Brandi“,
þá sendn mjer það sem fyrst. Það
eintak, sem þú gafst mjer, týndist
hjá bókabjefnsi hjer og fyrirfinst
ekki. Þökk fyrir síðasta Bjarka —
sem jeg ekki f jekk; en jeg las hann
hjá Guðm. lækni. Og þökk fyrir
það að þú gatst um samning okkar
Östlunds. Getur þú ekki komist í
eitthvað praktist samband eða sam-
vinnu við þann væna og praktiska
prentara, forleggjara og fræðivin?
Aprapos: jeg sá og hljóp yfir smá-
greinir G. Hann. í Bjarka. G. H.
er vinur minn og mes'ti nytsemdar
skörungur. Smágreinir hans eru
prýðisvel ritaðar — frá hans sjón-
armiði. En hjer þarf diskússión og
pro og eon. Jeg þýddi um daginn
grein í Tilskueren (í fyrra) eftir
Chr. Collin, próf. í Kristíaníu, vin
Bjömsons. Hún heitir: Troen som
Livsbetingelse. Hún væri góð — ef
hún væri stytt, góð í Bjarka sem
pendant og correctíf við doctors-
greinirnar. Aftur er grein Wester-
gaards í Dansk Tidskrift „Kan et
Menneske leve Livet uden Tro“
(—eða eitthvað á þá leið —) miklu
ómerkilegri. Prófessorinn setur alt
á eitt kort, þ. e. Credo Innrimissi-
ónarinnar. Annars eru landar vorir
í trúarefnum eins og flestu öðru í
beinum barndómi, og er það því
stór samviskupóstur að hreifa
nokkuð við nokkru. Alt er misskil-
ið eða hártogað,eða þó skortur vits-
ins sje ekki í vegi, þá er vilja- og
dáðleysi. Það v eru p r i n c í p,
meginsannindi mentaðra manna,
einkum í moral, sem helst og fyrst
og seinast er reynandi að stappa
inn í fólkið. Pólítíkin er hörmuleg,
hlægileg — grátleg. fslendingar
áttu í fortíð ágæt skilyrði til þess
að geta stjórnað sjer eftir allsherj-
ar lýðveldisreglum. En þó fór sá
búskapur aldrei vel úr hendi, og
svo kom Sturl. öldin.Að hugsa sjer,
að betur muni takast nú, eða að
menn sjeu óðara búnir að læra Jist-
ina nú — nú þegar færri eru skil-
yrðin, að minsta kosti hjá alþýð-
unni. Því lýðveldi er ómögulegt
nema reynsla og menning sje áður
smátt og smátt búin að berja það
inn í fólkið. —
Útlitið æði-ískyggilegt og óvíst
nær nokkur fleyta kemst hingað
fyrir hornin á landinu. Því flytjið
þið ekki hólmgreyið eitthvað suður
eftir, þið sem eitthvað getið ?
Jeg bið að heilsa!
Með bestu kveðju þinn
Matth. Jochumsson.
21./7. ’02.
Góði vin!
Bestu þakkir fyrir brjef og bók
(Brand) og item fyrir frjálslyndi
þitt og interessi í trúmálmium!
Jeg leyfi mjer því að senda þjer
td birtingar og eventual discus-
siónar ath.semdir mínar viðvíkj.
Tolstoi um kirkjuna. Karlsins gení-
ala eða guðdómlega níhilismus get
jeg ekki útstaðið. En þar sem jeg
er ekki Evolútionisti og Pósitivisti
þar er jeg Únítariskur„Lúterskur“
(sbr. „góður þýskur“). Jeg læt því
fylgja ath. um Tolstoi þýðing á
smá-fyrirlestri eftir Armstrong.
Hann hefir flest það til ágætis sem
mjer þykir vænt um: Mildi og ein-
urð, fróðleik og vitsmuni, Ijósleik
og lipran stíl. Hann er og höfðingi
mikill og einn útvalinn enskur
aristokrat, sem ekkert þokar nema
sannfæringin. Svo eru reyndar
fleiri af hinum leiðanda flokki Úní-
tara. En svo magnaður er Conserva-
tivismus eða vis intertiæ hinna
drotnandi kirkna,að engin þrá bær-
ir á sjer, hvernig sem orgað er í
bæði þeirra eyru — „heyr!
heyra þær ekki“. Þessar stofnanir
styður líka alt, — alt nema „skyn-
samlegt vit“, sem Ari gamli fróði
ljet sjer nægja að láta í askana —
fyrir fólkið. Kirkjur spyrja um alt
annað: trú, trad., kreddur, völd og
„Vellystingar praktuglega“. Press-
anein er eða ætti að vera eorrect-
ívið, meðalið, sem frelsar heiminn
undan þessu aldanna fargi. Og —
þó er vont að sjá og segja hið
rjetta: Vulgus vult decripi, eða:
v o 1 u i t eða volebat, rjettara
að segja — segir Terki gamli —
usque ad tempus nostrum. Og nú
er blóðið orðið svona, svona bland-
að og samsett, að án kredda og
annara andl. og líkaml. hafta og
hengingaróla lifa menn ekki!
Hvemig fer tóbak og brenniVín
með manneskjurnar? Únítarár eru
gentlemen og kenna með jafnri
stillingu og vorbunnsemi við veik-
an náunga — líka hinar ríku stór-
kirkjur. Dramb og innbyrlska eru
líka meðaumkunarverðir lestir. Já,
ef þú tekur þessa tví-skiftu grein,
skaltu fá aðra betri, t. d. tölur eft-
ir snilliUginn Stopford A. Brooke,
lílil. mesta kennimann hins frí-
hyggjandi flokks, sem nú er uppi.
Jeg býst við að koma austur í
ágúst og dvelja hjá Östlund y2
mán. tíma við prófarkalestur. Get-
um við þá leitt saman þinn grað-
fola og minn hiiðarklár! —
Þangað til
Á dieu!
Þinn einl.
Matth. Jochumsson.
------0-------
Bækur.
Heljarslóðarorusta.
„Það veit Drottinn, jeg þarf $kki
bækur! Jeg þeysandi sveima —
glaður á guðlegum væng gegnum
hið ferlega djúp“. Þetta er eftir
Ben. Gröndal, eins og margir munu
fara nærri um, úr sama kvæðinu og
þar sem hann segir, að hann sje
„sem glóandi gull, gáfaði hausinn
á sjer“. Og það >er sjálfsagt þessi
hlið á Gröndal og gáfum hans, sem
mest hefir markast í meðvitund
manna, það er háðið og gamansem-
in, sem alt lætur fokka, sem oftast
er tengd við nafn hans. Þö hann
sje annað veifið í „undrageim í
himinveldi háu“, vendir hann sínu
kvæði í kross á næsta augnabliki
og fer að yrkja um
allons, enfants de la patrie
á þessu stóra general fylleríi.
Og þessi skoðun á Gröndal er
sjálfsagt einna algengust, að skoða
stanf hans og skáldskap sem nokk-
urskonar skemtilegt poetiskt gen-
eralfyllirí. Og Gröndal á eflaust
sjálfur þátt í þeirri skoðun. Hann
talar um það, að skáldin eigi ekki
að „præsentjera" sig fyrir fólkinu
í sparifötum með merkilegum spek-
ingsljóðum eða „eins og einhverj-
um heilagleika“, heldur koma til
dyranna eins og þau eru klædd.
Þetta getur nú alt saman verið gott
og blesgað á sína vísu, þó að tæpast
taki því að ala á neinu því, sem
orðið getur til þess að auka á
gagnrýnisskort manna og poetiska
stóriðju — nóg kemur samt. En
Gröndal hugsar sem svo um það,
sem aðrir telja vitleysu eða hroð-
virkni — að „fljúgandi þeysi jeg
fram um fimbuldjúpið hið bláa,
tíma jeg hef ekki til trippum að
gegna um leið“, eða að hann hafi
ekki tíma til að fást um það, þótt
eitthvað misjafnt fljóti með í fossa-
falli ímyndunaraflsins. En sann-
leikurinn er sjálfsa^t sá, að þessi
hlið — gamansemin og ærslin — á
skáldskap Gröndals hefir verið haf-
in of mikið á kostnað þess sem al-
varlegra er og að sumu ieyti list-
rænna í skáldskap hans. Og Grön-
dal er ekki rjett skilinn fyr en báð-
ir þessir þættir í skáldskap hans
hafa verið rjettilega metnir — og
samband þeirra hvor við annan.
Hjer eru ekki tök á því að reyna.
að lýsa þessu nákvæmlega, en á að
eins að benda á það í sambandi við
hina nýju útgáfu Heljarslóðaror-
ustu og Þórðarsögu. Og auðvitað
þarf gildi gamansemi Gröndals
ekki að rýrna við þetta. Hitt er
heldur ekki tiltökumál, þótt fyrni
yifir margt af því, sem svo frjósam-
ur og fjölvirkur — og að sumu
lcyti hroðvirkur andi — lætru frá
sjer fara. Ýmislegt í gamanritum
hans og gamankveðskap er of bund
ið við stað og tíma, til þess að geta
haft sama gildi nú og þegar það
kom fyrst fram. En það, sem best
er á þessu sviði hans, eins og í
skáldska? b?*5s yfirleitt, heldur lífs
gildi sínu enn, þótt það hafi, að
minsta kosti í svip, horfið í með-
vitund „góðfúsra Iesara“ bak við
ýmislegt það, sein nýrra er, en eng-
anveginn veigameira.
Annars er það ekki ætlunin að
rtkja hjer efni þessara gamansagna
eða Ij^sa formi þeirra, heldur að
eins að minna á þessa nýju útgáfu.
Og það er ástæða til þess, ekki ein-
imgis vegna þeirra sjálfra ein-
göngu, heldur vegna þess anda al-
ment, sem yfir þeim hvílir — anda
glensins og gamansins. Það er andi
sem í rauninni er ált of lítið til af
í íslenskum bókmentum og íslensku
þjóðlífi. Þessi andi getur reyndar
auðveldlega orðið að andleysi — og
eftir því er engin ástæða að óska.
Það kemur óbeðið. En heilbrigður
andi gamanseminnar getur líka ver-
ið hreinsandi og hressandi máttur