Ísafold - 09.11.1921, Blaðsíða 2

t
ÍSAFOLD
• f wr;-55«
Ilinu legatinu skal varið til;
styrktar ekkjum fastra kennara
við Mentaskólann í Reykjavík og
guðfræðisdeild háskóla Islands,
eða þá, ef ástæða þykir til, handa
öðrum ekkjnm eða dætrum em-
bættismanna í Reykjavík. Fyrst
um sinn er þó þessum styrk ráð-
stafað til þriggja nafngreindra
kvenna. Legatinu skal stjómað
undir yfirumsjón landsstjórnar-
innar, af þremur mönnum: bisk-
upi Islands, rektor Mentaskólans
og rektor Háskólans. Skai fjórði
hiuti ársvaxta jafnan leggjast við
höfuðstól, en hinu útbýtt árlega
tíl styrkþega. Að öðru jöfnu skulu
ættingjar eða ættingja-ekkjur le-
gatstofnenda sitja fyrir, en þó ná
jþau forrréttindi ekki lengra en
100 ár aftur í tíman frá dauða
þess stofnandans, sem lengur lifir.
Þegar tímar líða og legatið hefir
vaxið, má styrkur af vöxtunum
einnig’ ná til ógiftra dætra em-
bættismanna við Mentaskólann
eða hina æðri skóla í Reykja-
vík, eftir að þær hafa náð 45 ára
aldri, og einnig til ekkna annara
embættismanna þar, en þó svo að
hinar fymefndu hafi að öðru
jöfnu forgangsrétt.
Þrjú þúsund krónur skulu leggj-
ast við legatið, sem ber nafn dótt-
ur þeirra hjónanna, Sigríðar
Thoroddsen, og stofnað var eftir
dauða hennar.
Þetta eru þau ákvæði þessarar
merkilegu erfðaskrár, sem snúa að
almenningi. En hin, sem að ein-
staklingunum snúa, sýna ef til
vill enn betur umhyggjusemi og
göfugan hugsunarhátt þeirra
hjóna.
Markiö fellur
Fyrir nokkru var hér í blaðinu
ikýrt frá meginástæfSunum fyrir
gengishruni þýska marksins og að
aokkru getið spádóma ýmsra er-
Lendra manna um ríkisgjaldþrot
L Þýskalandi á komandi ári. Síðan
Liefir markið fallið enn gífurlegar
ag var skráð á 2% eyris í kaup-
tiöllinni í LKaupmannahöfn í fyrra-
iag. Stefnir því óðum í það horf,
jem spáð var.
Það er ekki ein heldur margar
iamsteðjandi ástæður, sem liggja
til gengishrunsins.En í stystu máli
má þó segja, að meginástæðan sé
ein, nefnilega sú, að heimurinn sé
bættur að hafa trú a að Þjoðverj-
ar geti risið undir skuldaokinu,
sem á þá hefir verið lagt. Aðstað-
an hefir í engu breyst til hins
verra í Þýskalandi síðan í vor,
að undanteknu því, að þeir fengu
minna af iðnhéruðum Efri-Sehles-
íu en þeir máske hafa gert sér
vonir um. Að öðru leyti hefir alt
gengið betur en búast mátti við,
t. d. hefir ekki brytt svo neinn
aemi á verkamannaóeirðum í s' n-
jr og framleiðslan hefir orðið
neiri en hægt var að gera sér
ronir um. Að markið hefir fatlið
sinmitt á þessum tíma, er máske
ið nokkru leyti að kenna meiri
íráefnakaupum til Þýskalands en
rerið hefir mánuðina á undan, en
?að er engin meginástæða.
Undanfarin ár hafa Þjoðverjar
ifað á því að auka seðlamergðina
,g jafnframt ofurselt markið
jegndarlausri „spekulation* ‘ út-
endra manna og innlendra. Út-
endingar hafa keypt mörk í
þeirri. von að þau hækkuðu og
innlendir selt í vissu um að þau
lækkuðu. Viljinn var jafn á báðar
hliðar, svo engan þarf að undra
þótt verslunin gengi greitt og yrði
mikil. Engiu viðleitni var á því
frá stjómarinnar hálfu að gera
gengið stöðugt, og fyrirbyggja
luarkabraskið, en seðlaprentsmiðj-
urnar gengu dag og nótt og fyltu
allra vasa af pappírssneplum, sem
urðu þeim mun verðminni .sem
þeir urðu fleiri. Engan fjármála-
mann þarf til þess að sjá, að þessi
stefna hlýtur að leiða til þess, að
markið verður verðlaust að lok-
um. Leiðin er hæg meðan hún end-
ist og Þjóðverjar hafa liaft það
gagn af henni, að atvinnuvegirnir
hafa gengið tregðuminna þar tvö
siðustu árin en hjá flestum öðrum
þjóðum í heimi. Aðrar þjóðir
þekkja peningarýrnunarástandið
frá ófriðarárunum og brautina
sem þær sneru við á fyrir rúmu
ári. Hjá Norðurlandaþjóðunum
varð peningarýmunin eða dýrtíðin
ekkert á móti því sem er hjá Þjóð-
verjum. Samt hefir leiðin til heil-
brigðs f jármálaástands og atvinnu
lífs orðið býsna mikið á fótinn og
mæðandi það sem af er, og hún
er ekki hálfnuð eim. Hvað mun
þá um Þjóðverja, sem hafa látið
berast fjórum sinnum lengra með
dýrtíðarstraumnum, standa uppi
með verðlausan gjaldeyri og eiga
nú að snúa við og ganga upp
brekkuna með skuldir sem nema
hundruðum miljarða á bakinu? Er
nokkur von um að þeir geti snúið
við? Og er nokkur von um að þeir
komist á upphafsstað afvega
sinna ?
Þessari spurningu er heimurinn
að velta fyrir sér. Fjármálamenn-
irnir hlutlausu svara henni neit-
andi.Óvilhallur almenningur sömu
leiðis. Englendingar hafa sýnt
sína skoðun á málinu með því að
halda aftur af og draga úr kröf-
um Frakka. Og nú loksins hafa
Frakkar sjálfir orðið að viður-
kenna, að þeim hafi skjátlast, er
þeir álitu það sjálfsagt að hlaða
skulda- og kvaðabyrðinni á herðar
Þjóðverja. Svarið er að verða það
saina, hvaðan sem það kemur:
Þjóðverjar geta ekki snúið við.
Það er þetta sem veldur hruni
marksins nú. Trúin á hækkun er
íarin út í veður og vind, marka-
brallaramir sitja með krosslagð-
ar hendurnar og eru orðnir að
sneyptum öreigum. Og heima fyr-
;r drepur dýrtíðin alt og nú <*"
ekki hægt að halda uppteknum
hætti og auka seðlana, því ekki er
nema steinsnar að endastöðinni,
sem heitir: Núll.
Að nokkru leyti mega Þjóð-
verjar sjálfum sér um kenna í
hvert óefni er komið. Því það eru
ekki álögur sigurvegaranna einar,
sem eru orsök öngþveitisins, held-
ur jafnframt fjármálastefna Þjóð-
verja. Þeir hafa leyft fjárhættu-
spil um gjaldeyri sinn og það hef-
ir orðið skammgóður vermir og
flýtt fyrir hruninu, auk þess sem
það hefir aukið óstöðugleik geng-
isins og gert ókleift að kalla að
sjá hið raunverulega fjárhags-
ástand ríkisins. Sumar þjóðir, eins
og t. d. Spánverjar, hafa fyrir
löngu lagt bann við öllu útlendu
bralli með gjaldeyri sinn, og að-
eins leyft sölu á gjaldeyri til
verslunarþarfa. Ef Þjóðverjar
hefðu gert hið sama mundi fjár-
hagsásandið eflaust ekki hafa kom
inst eins fljótt í óefni og raun er
á orðin og Bandamenn átt hægra j
með að sjá hvað þeir máttu bjóða j
Þjóðverjum. En hvort það hefði
orðið einhlýtt skal ósagt.
Flestum ber saman um að eigi
sé áhorfsmál að gefa Þjóðverjum
upp hernaðarskaðabæturnar, eða
að minsta lcosti að veita margra
ára frest á þeim og gefa Þjóðverj-
nm næði til að koma fótum undir
fjárhag sinn. Frakkar er'u líka að
komast á þessa skoðun, enda virð-
ist málið ekki vandasamt, fyrst
niðurstaðan er orðin sú, að Þjóð-
verjar geta alls ekki borgað. En
spurningin er aðeins sú, hvort
uppgjöf skaðabótanna geti bjarg-
að Þjóðverjum, eins og komið er.
Mikilsmetnir bankastjórar, enskir,
staðhæfa að það eina, sem geti
Ljargað Þjóðverjum sé það, að
Bandamenn striki eigi aðeins yfir
allar skuldakröfur til Þjóðverja
lieldur veiti þeim stórkostlega
fiárhagslega hjálp. Ef þetta verði
ekki, muni Þjóðverjar verða gjald-
þrota innan hálfs árs.
Ahrifin sem gengishrun þýzka
marksins hefir haft í Þýzklandi,
eru stórkostleg. Allar fjárhagsá-
ætlanir ríkisins og einstakra
manna verða einskis virði, öll
klutföll gerbreytast. í stað tekju-
afgangsins, sem áætlaður var á
fjárlögum síðasta árs, kemur
margra miljarða halli. Taki maður
járnbrautirnar til dæmis, var á-
ætlaður tekjuafgangur af reketri
þeirra í vor, eftir að fargjöld og
flutningsgjöld höfðu verið hækk-
uð en í stað þess -varð miljóna-
tap. Versnaði gengið þó ekki eins
hraðfara eins og það gerir nú.
Eftir lauslegri áætlun má gera
ráð fyrir 150 miljard (pappírs-)
marka tekjuhalla á fjárhagsreikn-
ingum ríkisins á þessu ári.
Iðnaðartæki starfa enn óhindrað |
en vitanlega vex dýrtíðin geig-j
( vænlega við síðasta markhrunið. j
, Og má mikið vera ef ekki liljót.ast I
af því kaupgjaldsdeilur og verk-;
föll, því nú eru Þjóðverjar sjálfir
búir að missa trúna á markið.
Það sést best á atburðum þeim, j
sem daglega gerast í kauphöllinni
í Berlín. Enginn vill eiga mörk og
allir keppast við að koma þeim í
verðbréf, hlutabréf eða fasteignir.
Allir reyna að bjarga því sem
bjargað verður, losna við mörkin
áður en þau eru orðin alveg verð-
láus. Og verðbréfin margfaldast í
verði.
Leiðin er á enda og eðlilegt að
riðlun verði á, þegar gjaldþrotið
blasir við framundan. Þjóðin hef-
ir þrælkað undanfarin ár, lagt á
sig meira erfiði en dæmi eru til í
veröldinni. Og afurðirnar hafa
sigrað á heimsmarkaðinum. En alt
hefir reynst árangurslaust og þol-
raunin hefir ekki getað afstýrt
því, að þjóðin færðist sí og æ nær
gjaldþrotinu.Flestar þjóðir mundu
leggja árar í bát undir líkum
kringumstæðum. Engin hætta er
á. að Þjóðverjar geri það. Þeir
reyna að snúa við. En — geta þeir
það?
Bandamenn ráða hvernig svarið
verður.
------0------
alt annað. Og það sem ítölum
þykir verst, stríðið hefir spilt
æskulýðnum, gert hann rudda-
legri og ómannúðlegri.
Eg lét einu sinni í ljós við gáf-
aðan ítalskan lækni aðdáun mína
á því, hvað Italir færu vel með
vínnautn. í þessu mikla vínlandi,
þar sem allir drekka vín tvisvar
eða þrisvar á dag er blátt áfram
sjaldgæft að sjá drukkinn mann.
— „Já, það er satt“, sagði lækn-
irinn, „það hefir verið, og er enn,
þjóðarkostur hjá okkur, að við
yfirleitt kunnum okkur hóf við
vín. Jeg man eftir í mínu ung-
dæmi, þegar jeg dvaldist í Austur-
ríki og Þýzkalandi, að jeg sá em-
bættismenn og herforingja, ment-
aða og gáfaða menn, drekka svo
að það sá á þeim, og jeg þóttist
þá af því að slíkt gæti ekki komið
íyrir iijá okkur Itölum — því þá
var þesskouar maður undir eins
hjá okkur settur út í einhvern af-
kima uppi í Abrúzzafjöllum eða
suður á Sikiley, þar sem hann
ekki gat orðið sjer til verulegra
stórskamma, — en nú eftir stríðið
er þetta því miður ekki eins og
það var áður. Nú getur það komið
fyrir að jafnvel mentaður maður
eða embættismaður sjáist drukk-
inn. En til allrar hamingju er al-
menningsálitið altaf á móti slíku,
og mentað kvenfólk hjá okkur
leyfir ekki slíkt.‘ ‘
Mjer detta í hug orð annars
merks ítala, einu sinni þegar við
ræddum um það, livað erfitt það
væri fyrir útlendinga að kynnast
heimilislífi Itala. Því ítalir bjóða
útlendingum mjög sjaldan heim til
sín, og eru í því líkir Frökkum.
Hann sagði: „Ef útlendingurinn
kemur með kynnisbréf, þá er hon-
um auðvitað tekið eins vel hjá
okkur eins og annarstaðar. En
að drekka sig fulla. Viðbjóðurínn
og andstygðin á ofdrykkjunni eru
hjá mentuðum ítölum mjög sterk-
ar tilfinningar. En vín drekka
þeir í hófi og þykir vænt um
það. Þeim finst það miklar öfg-
ar að þurfa að lögleiða vínbann og
það bera vott um ástand, sem þeir
telja skrælingjabrag. En annað
er þar í landi allsterk hreyfing
að breyta til um vínyrkju, og
rækta meira vínber sem rúsínur í
stað víns og að framleiða lítt
áfeng eða alveg óáfeng vín. Þessi
hreyfing er áreiðanlega vaxandi.
Sterku vínin eiga þar sem annar-
staðar svarna óvini, og einkum
meðal lækna. Eg hefi lesið í ítölsk-
um tímaritum greinar um þessi
mál og af tali við mentaða Itali
sannfærst um það, að líka í þess-
ari hófsömustu þjóð Norðurálf-
unnar eru margir, sem te'lja það
þjóðarnauðsyn að útrýma sterku
vínunum. En það mun margt
breytast í heiminum áður en léttu
vínunum verður hrundið úr því
heiðurssæti sem þau nú eru í og
hafa satið í þúsundum áfa saman.
XIII.
ítalir tala yfirleitt vel um mót-
stöðumenn sína, Austurríkismenn,
og vilja láta þá njóta sannmælis.
Þeir segja að upprunalega hafi
ítalir viljað. sitja hjá, en það var
þegar til lengdar lét alveg ómögu-
legt,- það hefði engin stjórn getað
reist rönd við þjóðarviljanum,
sem heimtaði að Ítalía skakkaði
leikinn, því annars hefði sigur mið-
ríkjanna verið alveg viss, og ítalía,
þar með orðið haladingull þeirra
um aldur og æfi. En nú er mögu-
leiki fyrir ítalíu að vera alveg
sjálfstæð í utanríkismálum sínum.
Nýja serbneska stórveldið eru þeir
ekki hræddir við — þeir segja að
annars getið þér sjálfir séð, að! innanlands'kritur þar milli Króata
það eru ekki allir útlendingar sem ! og- Serba muni vera afarmikill,
hingað koma, sem við kaerum okk-; °g óvíst hvað lengi það ríki geti
ur um að fá inn á heimilin. Frá haldist óskift. Mörgum ítölum
Norðurlöndum, Englandi, Þýzka-' þykir Frakkar draga um of taum
c
Bréf frá Italiu.
Eftir Sigfús Blöndal.
XII.
Það er ekki lítið tjón sem Italir
hafa beðið við stríðið. Yfir hálf
miljón manna fallnir, fyrir utan
Serba og Grikkja.
Jeg heyrði seinna skrítna sögu
um Rapallo-samninginn, sem jeg
kki vil ábyrgjast að sé sönn. Þeg-
ar sendisveitin serbneska dvaldi
þar í vetur höfðu sumir í henni
ttkið konur sínar með sjer. Hvar
sem Serbar komu í búðir og ekki
sís.t frúrnar, var alt selt þeim með
talsvert ódýrara verði en annars
var gert. Þetta var að sögn gert
að skipun stjórnarinnar, til að láta
Serba fá það álit, að alt væri svo
landi, Austurríki og Sviss — að
jeg nú ekki nefni Ameríku —
kemur fjöldi af listamönnum og
rithöfundum. Fólkið í öllum þess-
nm löndum lítur stundum niður á
okkur ítali fyrir hitt og þetta og
telur okkur aftur úr með sumt, og
kann vel að vera að svo sé í
ýmsu. En í einu stöndum við
þeim áreiðanlega framar. Við
kunnum að fara með vín. Þessir
germönsku listamenn og rithöf-
undar sem hér eru, eru sjálfsagt
margir hverjir ágætir meun — en! óhaggað í ítalíu og að
ósköp margir eru slíkir drabbar- stríðið ekki hefði valdið eins mik-
ar að þessar stéttir útiendinga
iiafa fengið talsvert óorð á sig
\)éi í ítalíu. Og þetta 'er má«ke
ein af aðalástæðunum til þess að
margir mentaðir menn hér eru
talsvert hikandi gagnvart þess-
konar fólki. Þér sjáið það sjálfur.
— Hvernig í ósköpunum ætti jeg
að koma inn á heimili mitt með
mann sem þykir gaman að
drekka sig fullan? Hvemig á ég
að geta kynt þesskonar mann
móður minni ? eða systur minni
eða dóttur minni? Þér sjáið það
sjálfir — það er alveg ómögulegt.
Af þessháttar manneskjum er
hægt að búast við öllu; það get-
ur enginn reiknað það- út hvar
prúðmeunið endar og dóninn
byrjar.“
Mér datt í hug bannlandið Is-
land, þar sem það mun ekki óal-
gengt að gáfaðir, ungir menn, af
góðu fólki komnir þykjast af því
illi dýrtíð þar eins og annarstaðar.
Serbar, og einkum kvenfólkið
keyptu ósköpin öll og skrifuðu
heim lofgerðarpistla um vellíðan
ítala. Einu sinni datt serbnesku
frúnum í hug að fara inn til
Genúa og kaupa þar gimsteina og
gullstáss. Strax fara ítalskir leyni-
sendlar á stað til helstu búðanna,
og það var séð um að frúnum
væri fylgt í þær réttu búðir. Þar
keyptu þær svo fjölda dýrgripa
fyrir mjög vægt verð, en ítalski
ríkissjóðurinn borgaði svo kaup-
mönnunum mismuninn í kyrþei. —
Þessi saga gekk í Rapallo, og þó
hún sjálfsagt sé ýkt getur verið
að, einhver fótur sé fyrir henni;
minsta kosti er það víst, að Serb-
ar róma ítali mjög fyrir kurteisi
og riddaraskap og mikla ljúf-
mensku þeim sýnda, meðan þeir
dvöldu í Rapallo við samningana.