Ísafold - 02.11.1926, Blaðsíða 3

ÍSAFOLD
3
Skfrnii*
100 ára.
Með þessu seinasta hefti Skírn
is, sem nú er nýlega út. komio,
^hefir hann lifað lieila öld, oit
xnun nú vera elsta tímaritið á
Norðurlöndum. Hann hefir eins oir
við er að búast, átt ýmsa æfina -—
ekki altaf verið .jafn ástsæll og ekki
-altaf flutt jafn mikinn auð nýrra
tíðinda og hugsana út um bygðir
landsins. Bn honum varð ekki
styttur aldur, hann lifði af eld
■og himgur, ís og dauða, og kenuir
það nií væntanlega ekki fyrir h.jer
eftír, meðan Bókmentafjelagið er
við lýði, að Skírnir verði ekki
meðal bóka þeirra, sem það gefur
út, þó einhverjar breytingar
kunni að verða gerðar á útgáfu
hans eða fyrirkomnlagi.
Þetta hundrað ára hefti tíma
ritsins er í alla staði liið veiga
mesta eins og vænta má um svo
lífsreyndan öldung — að hann
fari ekki með tómt fleipur eða
hjegóma.
Árni Pálsson, ritstjórinn, skrif
ar allítarlegt yfirlit um sögu
Skírnis, og segir þar frá viðhorti
Bókmentafjelagsins til útgáfu
hans á þessmn og þessum tíma,
og þeim reipdrætti, sem stundum
átti sjer stað milli Ilafnardeildar
■ og Reykjavíkurdeildar. Það er að
nokkru leyti um leið drættir úr
sögu Bókmentafjelagsins. — Og
'þessi stutta grein Árna sýnir, hve
mikill merkisviðburður gerðist í
andlegu lífi þjóðarinnar, þegar
Bókmentafjei. var stofuað.. Hann
s-egir líka, að það sje ,,að líkind-
vum eitt hið merkilegasta atriði í
sögu íslondinga, síðan ritÖld hinni
fornu lauk, að íslensk alþýða, iiafi
ásaaut embættismönnum sínum
haldið uppi rúma öld fræðifje*
lagi, sem altaf hafi haft vísinda-
leg verkefni með höndum iiðrum
]>ræði.“
Premst í ritinu eru myndir ar"
öllum ritstjórum Skírnis, og eru
]>eir 16 talsins.
Ouðmundur prófessor Hannes'
son skrifar um „Húsakyimi á
Xorðurlöndum að fornu og nýju“,
fróðlega grein og eft.irtektarverða.
Kfast haun ekki um, þó langt
eigi það í land, „að vjer eignumst
hjer þjóðlegau byggingarstíl, sem
henti að öllu ]>ví efni, sem vjer
hyggjum úr, legu landsins og
lifnaðarháttum fólksins, en sje
]>ar að auki fagur og fari vel í
íslenskri sveit.“ Páll E. Ólason
prófessor skrifar um ritverk Jóns
prófessors Jónssonar að Stafafelli;
Þorkcll Þorkelsson forstöðumaður
veðurstofunnar, segir frá Stjörnu'
Odda, sem uppi var fram um
miðja 12. öld. Telur Þorkell, að
verk Odda beri vott um framúr'
skarandi athugunarhæfileika og
skarpskygni; Ouðbrandur Jónsson
skrifar um Jesúíta'regluna, og
lýsir stofnanda hennar; Guðm.
Pinnbogason fjallar í skemtilegri
grein um íslensk gælunöfn; Jón
Eyþórsson skrifar um „loftlags'
breytingar á Tslandi og Græn'
landi síðan á landnámsöld,“ og
mótmælir staðhæfiugum ýmsra um
það, að þær breytingar hafi átt
sjer stað; Stefán Einarsson stú"
dent skrifai* um þjóðernisbaráttu
Pinnlendinga, og lýsir viðhorfi
finskrar og sænskrar menningar í
Pinnlandi hvorrar til annarar;
L. H. Muller lýsir skíðaförinni
frægu suður yfir Sprengisand
síðastl. vetur. Þá skrifar Sigurður
próf. Nordal „nokkrar athuga'
semdir um bókmentir siðaskifta-
aldar“, og talar ]>ar einkum um
Staðarhóls'l’ál og sjera Einar Sig-
urðsson í Eydölum; aðra greiu á
og Ouðm. Finnbogason um „sál"
arlífið og svipbrigðin“, einkar
góða grein; að síðustu eru ritdóm
ar um ýms verk, erlend og inn"
lend-
Þá er grein eftir J. Ofeigsson
um lestur og lesbækur. Þykir
honum lestrarkenslu hjer* mjög
ábótavant. Segir hann þó, að
„vart niuni finnast nokkur mað-
ur hjer með sæmilegu viti, að eigi
sje liatin staut fær. ...En það eigi
ekki saman nema að nafninu, sem
kallað er læst.“
Jón sýnir fram á, með óyggj-
andi rökum, að í raun og veru,
byggist alt nám og allur skiln'
ingur á því, sem lesið er, og alt
gagn af því, á þessu eina, að
ke-sturinn sje í lagi, ekki aðeins,j
að maður geti stautað orðin,
heldur að lagðar sjeu r.jettar
áherslur á eftir efni, ekki alt,
þulið í sama tón. Það má, gera
skemtilegasta efni þrautleiðinlegt
með vondum lestri. Páið góðum
upplesara og illum sama kvæðið
til lesturs. Annar fyllir efnið nýju
lífi. Hinn deyðir allan anda og
spillir öllum áhrifum.
V e rslunarmannaf jelag- Rvíkur
hjelt aðalfund sinn á sunnudag-
inu. Stjórnin var endurkosin, þeiri
Erlendur Pjetursson form., H.jört'
ur Hansson, Leifur Þorleifsson,
Sigurður Ouðmundsson og Sigui"
gísli Guðnason.
KJÖRDAGURINN.
Talsvert hefir verið mn það
rætt undanfarin ár, að óheppileg
væri sú tilhögun, að liafa. kjör-
dag fyrsta vetrardag. Þegar fyrsti
vetrardagur var valinn sem heppi'
legur kjördagur, mun það hafa
vakað fyrir möiinum að þá væru
haustannir að mestu um garð
gengnar, og væri dagurinn því
fáum dýrmætur. Þátttaka gæti af
þeini ástæðum orðið góð.
En hjer er annars að gæta. —
Veðráttan getur á þessum tíma
árs gert þátttöku í strjálbygðum
sveitum gersamlega ómögulega. —
Þegar vetur legst að eins snetnma
og nú, geta. hreint og beint hlot-
ist sivs af því, að hafa alm. kosn*
ar til Alþingis á þessum degi. —
Áhugi getur teymt. menn iit í tví-
sýnt veður. Pólk sem óvant er
harðindum og eigi fært uri að,
lenda í stórhríðum, getur komist,
í lífsháska.
Það er til lítils fyrir menn að
hafa kosningarjertt, ef kjördagur
er settur á þeim tíma árs, sem er
allra veðra. von, og st.órhríð eina
dagstund getur girt fyrir að hægt
sje að nota rjettinn.
Pærsla kjördagsins til sumars'
ins, hefir sætt mótspyrnu frá kaup
stiöðunum. Hefir því verið haldið
fram, að sjómönnum yrði gert
óhægra með að kjósa, ef kjördag-
urinn væri færður. Eu þessi mót'
bára er naumast rjettmæt, þar sem
sjómenn geta kosið hjá hreppstjór
um og bæjarfógettim áður en þeir
fara.
——--------------
Frá koladeilunni.
Von um sœttir.
Nefnd námumanna og stjómar-
nefnd ver'kalýðsfjel. hjeldu fund
með sjer á föstudaginn. Stjónr
arnefnd verkalýðsf jclaganna fór
síðan á fund ríkisstjórnarinnai. —
Áttu nefndarmenn m. a. tal við
Churchill, en sneru sjer síðan til
námumannanefndarinnar aftur.
Eftir þessar sættaumleitanir
gefur stjórn verkalýðsfjelaganna
vonir um. að rætast muni úr mál-
inu inna.n skams, enda þótt námu-
menn hafi eigi fallist á, að hliðra
eins mikið til eins og stjórn verka-
lýðsfjelaganna hefði kosið.
Nefnd námumanna óskar eftir
því, að bera ,sáttatillögur undir
fulltrúafund áður en þær verði
lagðar fyrir ríkisstjórnina. Br
búist við. að tillögnrnar sjeu í
þá átt, að sjerstaka vinnusamn-
inga megi gera í hverju hjeraði,
en alsherjar reglur gildi uin kaup
og vinnutínia.
Pulltrúafundur verðu,. haldinn
á fimtudaginn kemur, og þar
koma tillögur á þessum grundvelli
til atkvæða.
Þareð verkalýðsfjelögin eru and
víg liðsafnaði og eins siglinga-
banni, er húist. við. að námumenn
hallist. að sáttatillögunum.
SíðastJiðna vi'ku voru losuð
1100.000 tonn kola. \rikuna þar á
undan 900.000 tonu. Pyrstu nín
vikur vinnuteppunnar vorn aðeíns
losuð 58.000 tn. vikulega. Vinn-
andi námumenn eru nú 260.000.
í einu námuhjeraðinu komst
það upp, að gera átti tilraun til
]>ess að sundra kolanámu með
spreugingu.
•skáldi Jónsson, samtíða Arngrími,
segir í Aldasöng:
Allt skrit' og prnament
e.r nú rifið og brennt,
bílæti ílhristí brotin,
blöð og líkneski rotin.
/ n
Hús drottins hrörna og fall i.
hrein eru stundmn varla.
Klauftrpðnar kúabeil ir
eru kristinna manna reitir.
En ölliini niá ofbjóða. Arngríini
lærða ofl.iaiið, ]>egar útlend uíð'
rit gerðu fslendinga að sknri'
ingjum. Af reiðí hans sprelhi
hin fyrstu kynni útlendinga af
bókmcntuiu (íslendinga. Hann
varpar Irægðarljóma fomaldarinn
ar út yfir Evrópu. Það er síður
?n ekki siðaskiftunum að þakka,
ísland var á 16. öld —- eins og
nú — aðeins þekt seni ísköld ey
við norðurlieimsskautið, bygð af
hálfgerðum skræliugjum, sem
fluttu út fisk. Engum nema Norð'
mönnum datt, í hug, að þetta
óþrifabæli æt.ti bókmeutir. Noi"
ræna (sem íslenska var kölluð þá)
hjet. Runiek og Gothick á Eng-
landi, að dænii Svía. Með því að
rita rit sín á latínu opnar Aru'
grímur nýjan bókmentaheim fyriv
Evrópu og kynnir stórþjóðunum
fsland- Hiu miklu rit. Ole Worms
o. fl. lærðra mauna í Danmörku,
sem vinna þeim frægð í Evrópu,
éru þannig t.il orðin, að Wonn
og aðrir Danir eiga titilblaðið, en
Arngrímur, Magnús Ólafsson o. fl.
íslendingar eiga innviðina spjald'
anna á milli. (Uppdráttur íslands
eftír Guðbrand Þorláksson, er
■eignaður Anders Sörensen Vedel
í landabrjefasafni Ortelius og
Mercators, á 16. öld.)
Ekki vann Arngrímur til fjár,
því hann varð að ábyrgjast sölu
á tilteknum fjölda, eintaka af
hverju rit.i’sínu og oftast að borga
fje úr vasa sínum. Aftur á móti
ávann hann sjer vanþakklæti
sumra landa sinna, og neyddist
til að láta prenta bækling á lat-
ínu í Hambnrg, 1622, til að hrekja
hitrar ng uíðangalegár álygar
Jie.irrn um sig. Er heliuingur bæk"
lingsins brjef frá frægum útlend'
ingum til lians. Biður hann að
endingu guð að fyrirgefa óvinum
sínum rangar sakargiftir þeirra.
Plkki eru þess háttar níðingar al-
dauða á Islandi enn.
Nærri fimtuíignr bókarinnar er
um Amgrím Jónsson læ.rða (1568
-—1648). Hann var maður fríður
sýnuin og tígulégur, eins og mynd
hans í bókinni — á 24. aldur.s ári
.—- bev með sjer, kurteis í fraiu'
kouiu, skartsmaður mikill og fann
til sín og yfirburða sinna, Litir
andlát Ouðbrands biskups, y 1627,
töldu menn sjálfsagt, að Arngrím"
ur yrði biskup, en hann taldist
unclan; urðu prestarnir fegnir og
kusu Þorlák Skúlason. Mikilmenni
eiga aldrei upp á liáborðið b}á
smámennum.
Það mun eins dæmi, áð nokkttr
íslendingur hafi verið ,svo bráð-
þroska; 17 ára siglir liann í há-
skólann, iitskrifast 21 árs, 1589,
verður sama árið bæði rektor
Hójaskóla ogprestur á Mel í Mið-
firði, situr á Hólum og lætur
prest þjóna staðnum, siglir aftur
1592, stendur við hjá vinum sín-
um frægum prófessorum við Ro-
stock háskóla, og gefur út í Höfn
bók um ísland á latínu, 1593, til
að hrekja óhróður útlendinga;
hún er þýdd á ensku í Hakluyts
Principal Navigations, 1599, Enn
er ha.nn tæpra 24 árá, og- þó
skrifa 42 frægir menn nöfn sín
og orðtök í minjabók hans, þar
á meðal lllrik Danaprins. Hanu
er settur aðstoðarmaður Ouð'
brands biskups á Hólum, 1596;
gefur Gnðbrandur frændi liaas
lionum sama árið stórbýli í sum'
argjöf; 1598 kvongast hann Sol-
veigu Gunnarsdóttur. Húu var
allra kvenna fegurst og kölluð
kvennablómi, komin í móðurætt
af Jóni Arasyni biskupi, sem Jón
Sigurðsson kallaði „hinn síðasta
íslending.“ Alt er glæsilegt og
stórfelt um Arngrím, nema landar
hans. Síðau rekur hvert stórvirlc-
ið annað. Höf. vill halda minii-
ingu Arugríms á lofti með því
að láta kenslústól í íslensknm
fræðum bera nafn hans, og hanu
dregur upp mynd af honum, sem
er tilkomumikil, en þó látlaus:
„oss kemiu* í hug ísleuskur sveita'
prestur, sem a.f mikilli þolinmæði
situr dag eftir dag vetrarlangt
árum saman við máð handrit og
dauft ljós og túlkar öðrum ínönn'
um á erlendu tungumáli þá speki
og fræði, sem þau geyma, allt til
fremdar föðurlandi símT ‘ .Einhyem
tíma verður stofnað emhaittið:
Prof essor Arngrimianu s.
Ætli nokkrum detti í hug að
stofna það 1930?
Höf. sýnir að það voru þjóð'
ræknir alþýðumenn eins og Björn
á Skarðsá, Bjarni skáldi, Jón
lærði o- fl„ sem með óslítandi
lífseigju hjeldu lífinu í þjóðlegum
mentum og bókmentnm. „Vjer,
sem sjálfir lögðum verð á vern'
ing kaupmanna — erum nú inni-
byrgðir sem fje í sjávarhólmum!‘,
segir Björn á Skarðsá. Biskup"
arnir, Oddur Einarsson og Þor'
lákur Skiilason, leita eins og höf.
tekur fram, í söguáhuga sínum
til alþýðumanna, ekki til lærðra
lnanna. Höf. er hnittinn og nap'
ur, þar sem hann talar urn, að
19. a.ldar menn þykist hafa upp-
götvað þjóðrjettindi vor. Já, seg-
ir hann. Jón Arason, Ari Jónsson
og Jón lögmaður frá Svalbarði
„vita ekki hvað þeir eru að fara,
bera ekkert skyn á stjómmál.“
Látum það svo vera. Það er þarf'
laust að eltast við slíka dóma.
Tnii liver sem trúa vill.
Lífseigja íslenskrar alþýðu er
ótrúleg. Þrátt fyrir hallæri og
eldgos og drepsóttir, þrátt fyrir
vershuiareinokun Dana, þrátt
fyrir prótestantiska andlega ein'
okun heldur híin svo föstum tök'
um á lýsigulli fomaldarinnar, að
Iiún lætur engan sölsa það úr
greipum sjcr, í hvaða tilgangi
sem reynt er að gera ]>að. Al-
þýðan liefir stundum vit fyrir
lærðu mönnunum, sem „depen'
dera af þeiin dönsku-“ Birni á
Skarðsá þykir tekið of hart á
mannlegnm brestum í hinum
danska Stóradómi, sem hefir
„nú við sektir sett,
sem við stuld og annan prett,
ef brúðumim veita glensið glett“,
i
en ,,það er þó mannligt meyjun'
um að unna,“ er viðkvæðið hjá
honum, og „afvenst þetta ekki
par“, segir hann, þrátt fyrir líf-
lát og eignamissi. Honum sárn-
ar hnignun þjpðarinnar; áður hafi
fslendingar sjálfir lagt verð á út-
lendan varning, nú sjeu þeir
innib\'i*gðir sem fje í . sjávar-
hólmum, og geti ekki einu sinni
leitað matbjarga í útevjar fyrir
skipaleysi, sætti sig við hrakkaup,
svikna stiku og spilta vöru. Bjami
skáldi og Jón lærði ^aka í sama
strenginn. í livert sinn og Danir
lialda að nú hafi þessir armæddu
íslendingar géfist upp, þá spretta
upp menn fornir í skapi, í lnnd,
í trygð og- tnimensku.Þetta minn'
ir á Dalamenn (Dalkarlarne) og
. öústaf Yasa- lýristjáii annar
hafði líflátið stórmenni Svía og
jbjóst ekki við að aðrir reistu rönd
gegn sjer. T»á eggjaði Gústaf, á
skíðaför sinpi um Dali, sauð-
svartan almúgann lögeggjan og
alþýðan lijárgaði Svíum undan
Dönum. Höf. segir í lok þessa
bindis, að hinn sívakandi þjóð'
legi andi, ,.]>essi styrkur innan
að, frá alþýðu, hafi valdið öllum
sigrum íslenskrar þjóðar síðan.“
j t athugasemd við biudið uin
Jón Arason. segist höf. nú ekki
vera eins sannfærður um að hann
liafi ekki reynt að ná til Karls
keisara V.. því í Sigurðarregistri
1550 (eft.ir son Jóns Arasonar),
er Mefnd fjárgreiðsla. til Úlfs
(Hanssonar kaupmanns) „fyrir
þau 40 gyllini, er Úlfr sagði,
að hann hefði lítlagt fyrir biskup-
inn í Hollandi fyrir brjefalausn
(þau, se'm fóru frá keisaranum
fyrir konginn“, þ. e. frá Karli Y.
til Kristjáns III. Prófessor Arup