Tíminn - 16.03.1980, Síða 2

2
Sunnudagur 16. mars 1980
Úr gömlum yfirsjónaannál íslendinga:

I.
Hallgrimur Pétursson lagöi is-
lendingum margar lifsreglur,
sem þeim hafa oröiö munntamar.
Hitt er álitamál, hversu dyggi-
lega þeir hafa fylgt þeim, ef til
vill ofboölitill áhalli þar á milli
kunnáttu og breytni. Séra Hall-
grfmi sáluga fannst þaö tii dæmis
ekki góöri lukku stýra aö leggja
illt til fólks (gott minnisatriöi i
forsetakosningum), og á einum
staö færir hann fram þau rök, aö
ekki sé ætiö einsætt, aö hverjum
vegiö sé.
Um þaö hefur hann þessi orö:
Þú veizt ei, hvern þú hittir þar
heldur en þessir Gyöingar.
Tilefniö var „þjónanna spott
viö Kristum” eins og einhver
kann aö ráma i — þeir rötuöu i
þaö, þjónarnir, aö gera hróp að
herranum og bera hann brigzlum,
þegar hann kom frá dómi Kaifas-
ar, og slá hann og hrækja á hann.
Af þvi dæmi dró Hallgrimur heit-
inn, hvaöa fyrirmunun er aö vega
aö ókenndum manni, ,,þó aumur
sé”. A dögum hans var samt
meira en stekkjarvegur frá þeim,
sem betur máttu sin, niður til
aums manns. Og ekki muliö undir
þá, sem skikkuöust á útnára til-
verunnar.
Séra Hallgrimur var sá, „sem
svo vel söng, aö sólin skein i gegn
um dauöans göng” — fyrir þvi
höfum viö orö Matthiasar okkar
Jochumssonar. Og fleiri hafa
lokiö upp munni á svipaöan átt.
Nú kann okkur aö visu þykja á
bresta, aö hann varaöi fortaks-
laust viö þvi aö niöast yfirleitt á
nokkrum manni, án bakþanka um
þaö, hvort i honum bjó mann-
kynsfrelsari eöa einhvers konar
merkispersóna, og má vel vera,
aö þaö hafi veriö sinni þessa
mikla sálmaskálds þótt hann ein-
skoröaöi sig viö hitt vegna yrkis-
efnisins. En nú á dögum þykir
okkur áferöarfallegra aö breiöa
mjúka slæöu yfir þann manna-
mun, sem viö gerum okkur. Þaö
er ekki af þvi, aö viö séum oröin
frábitin manngreinaráliti heldur
er fágun okkar komin á svo hátt
þroskastig, aö viö viljum hafa
framhliöina á okkur fallega upp á
aö lfta.
Undir hvitu lini, sem viö
berum meö reisn á báöum öxlum,
réttlætishjúpnum okkar góöa og
jafnréttisskikkjunni, fylgir okkur
snertur af þeirri erföasynd aö
vera heldur hallir undir þá, sem
viö höldum mega sin betur. t>ess
vegna kveinkum viö okkur ekki
aö ráöi vegna misgeröa viö menn,
nema seinna komi á daginn aö
þær hafi bitnaö á þeim sem tiltak-
anlega skömm var aö vanviröa.
„Enginn lét mig vita aö telpan
væri skyld honum”, er haft eftir
kennslukonu i Miöbæjarskólan-
um, sem baröi stelpu, er henni
fannst ekki hegöa sér rétt. Og
fórnaöi höndum i hryggö sinni
yfir mistökunum.
Þannig getur mönnum glapizt
sýn. Ekki þar fyrir — þeim getur
veriö vorkunn, þó aö þeir átti sig
ekki á óriflegum reiöskap. Um
suma er eins fariö og sæöiö, sem
kastaö er á vatniö og finnst eftir
mörg ár. Og sumir .eröa ekki
sóma sins aönjótandi fyrr en þeir
eru dauöir. Frægöin vitjar þeirra
i gröfum þeirra.
Þegar fólk ekur á bleiserunum
sinum og bensunum um Akra-
hrepp, fellur þvi enn i dag fyrir
brjóst, hvaö illa var leikiö viö
gamla manninn I Bólu — þetta
kraftaskáld, þjófaleit gerö hjá þvi
og örvasa var þaö látiö deyja i
beitarhúsum. Menn voru svo nær-
sýnir, aö þeir gátu ekki séö i gegn
um fingur sér viö Hjálmar karl-
inn, hvaö hann var viöskotaillur
og nföskældinn á köflum, þaö var
þó synd meö annan eins mann. Og
hvaöa yfirsjón var þaö ekki, aö
Reykvíkingar skyldu láta þá
nafnana, Sigurös Breiöfjörö og
Sigurö málara, veslast upp viö
húsdyr sinar. Þó aö annar geröist
sekur um tvikvæni og hinn væri
andstyggilegur viö máttarstólp-
ana.
Viö förum ekki dult meö þaö,
hvaö okkur þykir miöur, aö
menn, sem liföu, þótt þeir væru
dánir, skyldu hraktir I urö.
Þetta er ekki af þvi, aö viö
hörmum svona sárt, aö hæfileikar
fóru kannski I súginn aö meira
eöa minna leyti, og umkomuleysi
og basl þeirra fellur okkur tæpast
meira fyrir brjóst en óteljandi
nafnleysingja, sem viö látum
okkur engu varöa. Mergurinn
málsins er sá, aö þaö heföi fariö
betur i frásögnum, ef vel heföi
veriö gert viö þess þegna i riki
andans, úr þvi aö fyrir þeim lá aö
veröa nafntogaöir.
En viö, sem nú lifum, getum
svo sem haft góöa samvizku, viö
höfum gert okkar til þess aö bæta
fyrir gamlar yfirsjónir. Viö
höfum veitt þessum mönnum
uppreisn æru i gröfinni rétt eins
og þeir væru dauöir Kinverjar, og
viöa getum viö flett upp á þvi I
bókum og blööum, hve mörgum,
sem siöar komu til, hefur fundizt
þaö illa fariö, aö gengnar kyn-
slóöir skyldu ekki bera þá á hönd-
um sér. Viö höfum þvegiö hendur
okkar i vaskafati réttlætisins.
Viö hinu er bágt aö gera, aö enn
ber viö af og til, aö menn missjá
sig á náunganum, einnig á skáld-
um, ekki sizt ef hinir beztu menn
telja sig eiga einhvers aö hefna á
þeim. Máski þeirrar höfuösyndar
aö vera dónalegir viö drottinvald,
sem góöir menn játast undir
möglunarlaust, til þjónustu reiöu-
búnir.
II.
Nú er aö ööru aö vikja. Fyrir
fáum vikum stóö snöggklippt og
grannvaxin kona á miöjum aldri
á sviöinu I Háskólablói, og þaö
var ofurlitill blómsveigur isaum-
aöur á vinstri hlýrann á kjólnum
hennar. Hún var komin þarna I
húsakynni háskólans okkar til
þess aö taka viö bókmenntaverö-
launum Noröurlandaráös úr
hendi Matthiasar Mathiesens,
ráösformanns. Og hét Sara
Lidman. Eins og lög gera ráö
fyrir steig hún svo I pontuna og
ávarpaöi þingheim.
Þetta fór allt hiö bezta fram.
Samt er ekki grunlaust um, aö i
leynihólfum nokkurra hjartna
hafi gamlir púkar legiö i felum og
grett sig litiö eitt. Svo óheppilega
vildi til, aö þetta var ekki i fyrsta
skipti, sem Sara Lidman kom til
tslands. Og af þvi sumir mundu
þá ekki nógu glöggt heilræöi séra
Hallgrims Péturssonar, og þaöan
af siöur aö þá óraöi fyrir þeirri
stund, aö hún yröi til sérstaks
vegs hafin, meö lokaþætti undir
þaki háskóla tslands, höföu þeir
ekki beinlinis breitt faöminn á
móti henni I þaö skipti: Þaö er svo
I þessari veröld, aö hvaö eitt biöur
sins tima.
En úr þessu glappaskoti hefur
verið gert gott meö þvi aö hafa
hljótt um þaö. Þá er eins og þaö
hafi aldrei gerzt. Þögnin er mild,
veröi hún bara ekki svo djúp, aö
hún fari aö tala. En seinna —
seinna, þegar dauöinn hefur sagt
þá kynslóð úr sökum, sem nú er
upp, þá má fara um þaö oröuip,
að þetta hafi veriö dálitiö slysa-
legt atvik. Þaö gæti oröiö um
svipaö leyti og viröulegum mönn-
um kann aö þykja timabært aö
ýja aö þvi, aö ekki hafi veriö meö
öllu vanviröulaust aö ætla aö
koma fram hefndum á Halldór
Laxness fyrir Atómstööina hér á
árunum meö þvi aö hengja hann
upp eöa setja hann i eins konar
gapastokk fyrir skattsvik, og
kosta þar til ærinni fyrirhöfn i
mörgum stjórnarskrifstofum og
sendiráöum eins og skjöl hafa nú
sannað aö gert var. Hvort sem
þaö hafa Islenzkir framtaks-
menn, sem föluöu bandariskar
stofnanir til þess arna, eöa
bandariskirlegátar, sem brúkuöu
þá islenzku.
Samt er ómögulegt aö sjá, aö
fáein orö nú um fyrri komu Söru
Lidmans til Islands geti oröiö
neinum aö aldurtila eöa valdiö
meinlegum hugarhræringum og
sálartöpum. Þess vegna verður
hætt á eins konar fréttaauka úr
fylgsnum fyrri ára um islands-
ævintýri þessarar konu. En þaö
er gert i trausti þess, hve öll ill-
kvittni og meinfýsni er fjarri Is-
lendingum, svo sem við vitum og
sjáum daglega, til dæmis af les-
endabréfunum, sem „húsmóöir-
in” og „konan úr vesturbænum”
fá annaö veifiö birt i blöðunum.
Þetta er meö öörum oröum fróö-
leiksspjall, sem enginn má leggja
út á vondan veg.
Kvikni einhvers staðar vafa-
söm hugsun I seyröum barmi, þá
skyldi sá hinn sami minnast þess,
að Sara þessi kom hingaö i þaö
skipti i striösham, og ekki til þess
aö tala máli þeirra, sem höföu
valdiö og vopnin og frétta-
myllurnar og yfirleitt öll heims-
ins herlegheit sin megin, heldur
þeirra, sem fóru huldu höföi I
skógum, földust 1 brunnum og
skriöu um i jaröfylgsnum, og
sýndust ekki þesslegir aö geta
staöizt heimsveldi snúning.
Þaö var I stuttu máli sagt ekki á
nokkurs manns færi aö geta sér til
um, aö Söru Lidman yröi lagður
lárviðarsveigur á höfuð I þessu
kalda landi aö nokkrum tima
liönum.
III.
Sara Lidman kom til tslands I
fyrra skiptiö undir lok októ-
bermánaöar 1966, fyrir sem næst
hálfu fjórtánda ári. Hún haföi þá
veriö I Suöur-Afriku og Vietnam,
þar sem fólk var þá steikt i ben-
sinhlaupi og hakkaö meö
stálflisasprengjum, sem flug-
vélar fluttu þvi i nafni frelsis og
lýöræöis. Samt þraukaöi Viet
Kong og lét ekki bilbug á sér
finna, og Diem og Ky eöa hvaö
„Gaman væri, ef
Sara Lidman i ræðustóli i Háskólabiói árið 1980.
Fyrir tæpum fjórtán árum voru henni meinuð húsa-
kynni háskólans og þá var ekki heldur leyft, "f^tólk
safnaðist saman á háskólalóðinni til þess að hlýða á
hana. Orsökin liklega sú i 1 -
hlýðilegt, að ^AóiMUJL^ti'im^R^n^íaiÍmðert ásjÉk-
um stað. V M
^^®himamyrith Rólert
hún gerði hingað
aðra ferð, að...,,
Fyrir fjórtán árum var Sara Lidman kölluð „kvensnipt” og
„frænka Göbbels” á íslandi