Tíminn - 14.12.1980, Síða 7

Sunnudagur 14. desember 1980
Þórarinn Þórarinsson:
Hvað mikið á að breyta
kjördæmaskipuninni?
Kjördæmaskip-
anin frá 1959
Rúmir tveir áratugir eru liðn-
ir siðan kjördæmaskipaninni
var siðast breytt. Þrir flokkar,
Sjálfstæðisflokkurinn, Sósial-
istaflokkurinn (nú Alþýðu-
bandalag) og Alþýðuflokkurinn
tóku þá saman höndum um að
afnema þá kjördæmaskipan,
sem haldizt hafði litið breytt um
langa hrið, og byggðist einkum
á einmenningskjördæmum og
tvimenningskjördæmum, auk
hlutfallskosningar i Reykjavik,
en þar voru þá átta þingmenn.
Til viðbótar komu svo ellefu
uppbótarþingsæti.
Hin nýja kjördæmaskipan var
fólgin i þvi, að hlutfallskosning-
ar voru teknar upp i sjö störum
kjördæmum, sem komu i stað
einmennings- og tvimennings-
kjördæmanna, Reykjavik var á-
fram sérstakt kjördæmi eins og
áður. Tala uppbótarþingmanna
hélzt óbreytt.
Jafnframt þessu var þing-
mönnum fjölgað um átta, voru!
áður 52. Þessum nýju þingsæt-
um var þannig skipt milli kjör-
dæma, að Reykjavik fékk 4,
Reykjaneskjördæmi 3 og
Norðurlandskjördæmi eystra 1
(áður voru þingmenn þaðan
fimm). Þessi skipting var mið-
uð við það að auka jöfnuð milli
kjördæma.
Framsóknarflokkurinn beitti
sér gegn þessari breytingu.
Hann féllst þó á fjölgun þing-
manna og að hin nýju þingsæti
féllu kaupstöðum i hlut. Þetta
skyldi m.a. gert á þann hátt, að
bæta við fjórum nýjum ein-
menningskjördæmum. Flokk-
urinn var samþykkur þvi, að
fjölga þingmönnum Reykjavík-
ur úr 8 i 12.
Þótt Framsóknarflokkurinn
hafi aldrei lagt beint til, að tekin
yrðu eingöngu upp einmenn-
ingskjördæmi, hefur sú stefna
jafnan átt mikið fylgi f flokkn-
um. Helzt hefur strandað á þvi,
að samkomulag hefur ekki verið
um að skipta Reykjavik i ein-
menningskjördæmi.
Innan Sjálfstæðisflokksins
átti hugmyndin um einmenn-
ingskjördæmi einnig nokkuð
fylgi. Niðurstaðan var þó sú, að
hann snerist til fylgis við stór
kjördæmi með hlutfallskosning-
um. Tvennt hefur sennilega ráð-
ið mestu i þvi sambandi.
í fyrsta lagi voru Alþýðu-
flokkurinn og Sósialistaflokkur-
inn mótfallnir einmennings-
kjördæmum.
1 öðru lagi benti reynslan frá
Norðurlöndum til þess, að hlut-
fallskosningar i stórum kjör-
dæmum væri hagstæðastar
stærsta flokknum. Atkvæði hans
nýttust betur en minni flokk-
anna.
Kostir og gallar
Andstaða Framsóknarflokks-
ins gegn hlutfallskosningum i
stórum kjördæmum byggðist á
þeirri reynslu, að slikt fyrir-
komulag leiddi til sundrungar
og margra flokka, sem gætu
staðið i vegi þess, að hægt yrði
að mynda trausta stjórn. Þessu
til sönnunar var hægt að benda
á mörg dæmi.
Reynslan af einmennings-
kjördæmum var hins vegar sú,
að þau leiddu yfirleitt til mynd-
unar á tveimur flokkum eða
fylkingum, sem skiptast á um
að fara með völdin. Þannig
tryggðu þau traust stjórnarfar.
Þá bentu Framsóknarmenn á,
að samband milli þingmanna og
Frá Alþingi.
kjósenda væri yfirleitt miklu
nánara i einmenningskjördæmi
en stóru kjördæmi með hlut-
fallskosningum. Það væri mik-
ils virði.
Andstæðingar einmennings-
kjördæmanna höfðu hins vegar
á reiðun höndum rök gegn þeim.
Þessi rök voru þau, að einmenn-
ingskjördæmi gætu tryggt flokki
meirihluta á þingi, þótt hann
væri i verulegum minnihluta
hjá kjósendum. Flokkar sem
hefðu verulegt fylgi, fengu oft
engan þingmann kjörinn. Aug-
ljós dæmi um hvort tveggja
voru fyrir hendi.
Þýzkt fordæmi
Eftir siðari heimsstyrjöldina
hafa viða verið gerðar breyting-
ar á kjördæmaskipan og kosn-
ingafyrirkomulagi frá þvi, sem
var fyrir styrjöldina. Sums
staðar hefur verið byggt á hlut-
fallskosningum i stórum kjör-
dæmum, en annars staðar á ein-
menningskjördæmum.
Vestur-Þýzkaland er eitt
þeirra rikja, sem hefur reynt
nýjar leiðir i þessum efnum.
Þjóðverjar fengu slæma reynslu
af hlutfallskosningum á Weim-
artimabilinu svonefnda, sem
lauk með valdatöku Hitlers.
Það kosningafyrirkomulag,
sem Vestur-Þjóðverjar tóku
upp, byggist jöfnum höndum á
einmenningskjördæmum og
landlistakjöri. Helmingur þing-
manna er kosinn i einmennings-
kjördæmum, en hinn helming-
urinn er kosinn hlutfallskosn-
ingu af landlistum, sem flokkar
bera fram.
Einmenningskjördæmin hafa
stuðlað að þvi að myndazt hafa
tveir aðalflokkar. Landlista-
kjörið tryggir hins vegar, að
flokkar, sem hafa verulegt
fylgi, verða ekki útundan.
Vestur-þýzkir stjórnmála-
menn telja, að þetta fyrirkomu-
lag hafi gefizt þeim vel, enda
sýnir samanburður við Weim-
arlýðræðið það.
Einmenningskjördæmin
tryggja, að stór hluti þing-
manna er i stöðugu og nánu
sambandi við kjósendur.
Landlistakjörið tryggir hins
vegar, að flokkarnir geta fengið
kjörna ýmsa sérfróða menn,
sem ekki myndu ella fást til
þingsetu. Þinglið flokkanna
verður þvi fjölhæfara og starf-
hæfara en ella. Þá er hægt að
kjósa forustumenn þeirra á
þennan hátt og spara þeim þá
vinnu, sem fylgir þvi að vera
kosinn i kjördæminu.
Franskt
fordæmi
Þegar de Gaulle kom til valda
i annað sinn i Frakklandi, eftir
að skapazt hafði alger glundroði
vegna ósamkomulags margra
flokka, beitti hann sér fyrir við-
tækum breytingum á stjórn-
skipan landsins. Forsetavaldið
var verulega styrkt og kosið til
þingsins með nýjum hætti.
Samkvæmt hinni nýju skipan
eru þingmenn kosnir i einmenn-
ingskjördæmum, en fái enginn
frambjóðenda meirihluta, er
kosið aftur. Þá keppa þeir tveir,
sem höfðu fengið flest atkvæði.
mmmmm
menn og málefni
Þetta fyrirkomulag tryggir
það, að enginn nær kosningu,
nema hann hafi meirihluta
greiddra atkvæða að baki sér.
Þetta hefur leitt til þess, að
flokkarnir hafa myndað banda-
lög fyrir kosningar og heitið
gagnkvæmum stuðningi hver
við annan i siðari kosningunum.
Þessi bandalög hafa svo leitt til
mun meiri samstöðu flokkanna
á þingi en ella.
Asamt eflingu forsetavalds-
ins, hefur þetta átt mikinn þátt i
þvi, að stjórnarfar hefur reynzt
mun traustara i Frakklandi en
það var fyrir stjórnarskrár-
breytingu de Gaulle.
Er uppstokkun
nauðsynleg?
Allir flokkar eru nú sammála
um að taka beri kjördæmaskip-
anina frá 1959tilendurskoðunar
og endurbóta. Meginástæðan er
sú, að veruleg röskun hefur orð-
iö á kjósendafjölda kjördæm-
anna. Óhjákvæmilegt er að úr
þvi verði bætt.
En jafnhliöa þvi, sem það
verður tekið til úrlausnar, er
sjálfsagt og skylt, að ihuga
hvernig núgildandi kjördæma-
skipan hefur gefizt og hvort ekki
sé hyggilegt að taka upp aðra
kjördæmaskipan og kosninga-
fyrirkomulag. Reynslu Vest-
ur-Þjóðverja og Frakka ber þá
að hafa til hliðsjónar.
Það verður ekki sagt að kjör-
dæmaskipanin frá 1959 hafi gef-
izt vel. Rikisstjórnir hafa yfir-
leitt verið veikar og ótraustar
og það átt sinn þátt i þvi, að allt
þetta timabil, 1959-1980, hefur
verðbólga verið þrisvar til fjór-
um sinnum meiri en i nágranna-
löndunum. Samstaða flokka
virðist þó heldur fara versnandi
en hið gagnstæða. Verulegar
likur eru á, að flokkunum fjölgi.
Er ekki kominn timi til að
stokka upp flokkakerfið og
verður það gert ööruvisi en með
breyttri kjördæmaskipan?
A breytingin að verða sú ein,
að fjölgað sé þingmönnum i fjöl-
mennustu kjördæmunum, en
allt annað verði óbreytt?
Þetta þurfa menn vissulega
að ihuga við þá endurskoðun
stjórnarskrárinnar, sem stend-
ur fyrir dyrum.
Margt þarf að
endurskoða
En fleira þarf að ihuga i sam-
bandi við þessa breytingu á
stjórnarskránni. Hér skal að-
eins minnzt á nokkur atriði, sem
komið hafa til umfjöllunar i
stjórnarskrárnef nd.
Hvaða breytingar þarf að
gera á starfsháttum Alþingis, á
það t.d. að verða ein málstofa?
Hvernig á að reyna að afstýra
stjórnarkreppum, t.d. með
auknu valdi forseta eða að Al-
þingi kjósi forsætisráðherra i
upphafi nýkjörins þings á sama
hátt og forseta sameinaðs þings,
en sú skipan er komin á i Svi-
þjóð?
A að veita tiltekinni tölu þing-
manna eða kjósenda rétt til að
krefjast þjóðaratkvæða-
greiðslu?
Á að setja ákvæði i stjórnar-
skrána um rétt og skyldur
stjórnmálaflokka og stéttasam-
taka?
A að gera breytingar á stjórn-
arskránni, sem auka vald hér-
aðsstjórna og fjórðungsstjórna?
Eiga að vera ákvæði i stjórn-
arskránni um auðlindir landsins
og umhverfisvernd?
A að þrengja þingrofsvaldið
eða afnema það alveg, eins og i
Noregi?
A að gera breytingar á stjórn-
arskránni með öðrum hætti en
nú?
Slikri upptalningu mætti
halda lengi áfram. Það mætti
t.d. bæta við dómaskipan og af-
stöðu til þjóðkirkjunnar. Þá er
áhugi á að gera mannréttindaá-
kvæði stjórnarskrárinnar fyllri.