Tíminn - 12.06.1983, Side 18

18
SUNNUDAGUR 12. JÚNI 1983
■ í augum margra er Svíþjóö fyrir-
myndarríki. Svíar tala sjálfir oft um
„sænska líkanið" og eiga þá viö hve vel
þeim hefur heppnast að sætta verkalýö
og eignamenn undir merkjum velmegun-
arinnar. Það sem heillar útlendinga er að
Svíar hafa góða félagsþjónustu ogöryggi
handa öllum, líka þeim sem vinna með
höndunum og þeim sem eru einstæðir
foreldrar. kvenmenn eða fatlaðir. Og
heilsugæsda er hér með ágætum. Hins
vcgar er alveg rétt að hér fer margt
aflögu; útlendingar sem rökræða sænska
velferðarríkið segja stundum jájá þeir
eru ríkir og láta enga verða hungur-
morða, en eru Svíar ekki alltaf að fremja
sjálfsmorð og lenda í geðveiki og eitur-
lyfjum?
í þessar grcin scgi ég frá hugmyndum
manna um fyrirmyndarríki í nokkrum
sígildum textum.
Óskalönd
Nú er auðvitað að Svíar hafa .ckki
leyst samfélagsvandann. Það er mikill
ósiður að þurfa alltaf að vcra að bcnda
á ríki scm séu fullkomin. En sú vcnja á
engu að síður rætur að rekja til góðrar
viðleitni, scm er vilji manna til að draga
lærdóm af reynslu annarra þjóöa. Sá
scm vill flytja góðan crlcndan sið til
heimalands sín á oft á hættu að útmála
kosti hans svo mjög að það viröist sem
hann telji útlandið fullkomjð. Tillögur
um nýhrcytni í stjórnmálum ciga oft
rætur að rekja til þcss að höfundar hafa
skyggnst til annarra þjóða til að fá
samanburð. Og til að lýsa því samfclagi
scm telst eftirbrcytnjvert cr oft gripið til
þcss áð skákla upp óskalönd.
Ncfna má nokkrar gcrðir slíks skáld-
skapar. Til cru goðsögulegar lýsingar á
óskalöndum á borö viö þá sem cr í
Bihlfunni og i fleirf trúarritum. Svona
óskalönd cru oft ágætur spcgill samtíöar
sinnar og lýsa hvað menn skortir helst;
þannig cr gjarna kalt í paradísum hita-
beltisþjóða, cn hlýtt og nóg af fcitmcti
hjá þeim scm búa viö kaldara loftslag.
Vcgurinn til paradísar cr venjulega tal-
inn liggja gcgnum hciðarlega og crfiða
vinnu, cn paradísin einkcnnist af ríki-
dæmi frá hcndi náttúrunnar. I annan
stað ntá ncfna l'orna tcxta scm grcina frá
háttum fjarlægra þjóða og cr þar ýniist
satt (tacitús) eða logið (Lucian). í
fornöld var cinnig tekiö á þcssu máli frá
sjónarmiði hcimspcki og stjórnmála
(Plató, Aristotcles). I íslcnskum mið-
aldabókmcnntum cru nokkrar lýsingar
á Ijarlægum stöðum, cn sjaldan mcira
■ Trérista af Utópíu. Myndin prýddi frumútgáfu bókarinnar eftir Thomas More árið 1516.
eiga auðvitað að geta staðið sem lengst
og helst ekki minna cn í þúsund ár.
Plató hefur þá trú að réttlætinu verði
náð fyrir tilstuðlan skynseminnar.
Menntamenn, sem hann kallar heim-
spekinga, eiga að hafa öll ráð í hcndi sér.
Þeir þekkja hið góða og þrá það, og í
raun er þeim mun kærara að stunda
heimspekina heldur en að stjórna sam-
félaginu, þótt þeir láti til leiðast. Plató
er ( nöp við breytingar (þótt sumar
breytingartillögur hans séu róttækar),
og hann hefur enga trú á andlegum
hæfileikum né þörfum fjöldans. Hann
ber mikla virðingu fyrir öldungum, og
hann líkir samfélaginu við lífheild eða
líkama, eins og svo margir aðrir íhalds-
samir höfundar hafa gert. Ekki getur
fingur gegnt hlutverki heilans; þess
vegna á hver maður að gegna sinni stöðu
og vera ánægður, hljóðar formúlan.
Plató trúir á algóða guði og vill hispurs-
laust ritskoða það í bókmenntunum sem
boðar aðra skoðun, enda sé óhæfa að
tala illa um og skensa guðina (og þá
væntanlega valdsmenninga líka). Plató
er á móti öllum leikaraskap og vill ekki
að menn þykist vera annað en þeir eru;
og af sömu ástæðu gagnrýnir hann beina
ræðu í sagnaskáldskap (þar sem höf-
undur þykist „vera" sögupersóna). Hann
telur listaverk verða að líkjast fyrir-
myndinni, og meginviðhorf hans til bók-
mennta er að ekki megi leyfa bækur
nema heimspekingarnir telji þær hollar
frá sjónarmiði ríkisins.
Margt af því sem stendur í bók Platós
verður ekki skilið nema út frá samtíð
hans. Það hefur ekki verið kunningjum
hans sérstakt hneykslunarefni þótt hann
vildi þaulskipuieggja námskerfið og
kennslubækurnar, né hefur þcim verið
ásteytingarsteinn að hann mælti með
útburði, sem var algengur mcð forn-
mönnum. Engu að síður er vert að taka
eftir að Plató var aðalsmaður og íhalds-
sinni einnig á mælikvarða samtíðarinnar.
Mannúðarstefna og
vísindatrú
Thomas More var um tíma háttsettur
cmbættismaður í Englandi, en hann var
kaþólikki og neitaði að viðurkenna
kónginn sem æðsta mann kirkjunnar,
sem kostaði hann höfuðið árið 1535.
Hann varð dýrlingur fyrir vikið. í bók-
inni Útópía (1516) boðar More sameign-
arstefnu. í upphafi 16. aldar leiddi
stóraukinn fjárbúskapúr á Englandi til
þcss að ökrum var breytt í beitilönd í
FYRIRMYNDARRÍKIÐ
fegrað cn góðu hófi gegnir, og ylirlcitt
lítið fjallað um ágæta stjórnarhætti (frck-
ar um gjöfula náttúru).
Næst skal telja útópíur landafupdá-
tímans. Þá voru landsháttalýsingar úr
fjarlægum stöðum vihsælar. /Vtfavitinn
var sú uppfinningsem hafði gert siglingar
miklu öruggariá þessum tíma. Jafnframl
því scm lénxskipulagið var að riðlast
hlutu mcnn að véröa áhugasamir utn
þjóðfélagshætti anntirrra mcnningar-
svæða. Mikil trú :í mátt tækninnar kom
fram f óskalandalysingum fram undir
1900 ög kahnski l’ratrí á okkar daga. cn
\ ísindaskáldsagan á rætur að rckja til
slíkra Ivsinga. ehda töldu 17,.,aldarhöf-
undar vísindi og tækni gcta lcitf míkla
blessun yfir samtclagið. A 19- öld komu
cihiiig frant útópítir cftir sösialista. t.d,
William Morris. sem þekktu skuggáhltð
iönvæðingariiinar og viídu m.a. þtcta
híbýfahætti alþýóú. Friedrich Engcis
sctti fram fræga kcnningu um aðsósía-
lisminn hafði fyrst. ineöan Irann var
óþroskáður og átfa.viltur. verið útóþísk-
ur, cn sé síðah orðinn vfsindalcgur. A
síðari tímum hafa-mefjn ckki viljaö
’greina vísindi . og útópíu þannig sundur
I sósíalismanumi og vilja a.m.k. ekki
hafna ótópíuþættinum. Sumár útópíur
fyrir alda cru rcyndár alls engin fyrir-
myndarríki í augum nútímamanna. en
síðustu hundrað árindjafa menn skrifað
talsvert af lýsingum á þjóðfélögum scm
eiga að vera samtírhanuní v íti til varnað-
ar. svokaliaðar dystópíur.
Þegar lýsingar á fyrirmyndarríki eru
lesnar Cr gott að hafa í huga í fyrsta lagi
að þær eru í mismiklum mæli sannar.
stundum er þetta eins konar heimspeki,
ævisaga eða landköivmnarskýrsla, en
stundum eru þettá fyrst og fremst fagur-
bókmcnntir. í öðru |agi eru svona textar
í mismikfum mæli hjartsýnir. Stundum
tclur höfundur að. allt sé aö fara til
fjandans í samfélaginu ög oflii hafi
hrakað síöan paradís var lokað. Aörir
eru bjartsýnni og tclja allt horfa til hins
betra, og í þejm Jtópi er algengt aö mcnn
geri ráð fyriraó á undan hinu væntanlcga
sæluástandi samfélagsins kómi dómsdag-
ur. ragnarök ellegar bylting einshvers
konar. í þriðja lági cru svona bæktir i
mismiklum mæli ætlaðar til uppeldis og
úrhreiöslu skoðana. Stundum hugsar
höfundurinn scr ritið aðallégá sem af-
þrcyingu. cn algcngára cr að honum sc
umhugaö áð gagnrýna eigiö sam.félag og
bcnda á úrbótalctðit.1
Ilcfðbundin úfópta erá cinhvern hutt
aftcndd ’ raúnveruleika lésendanna, ógi
var algcngast áð-gera þaö mcð því að
hafa liana f fjarlægu fandi. oftinrt á cyju.
.Úlópía'Platós átti að hafa vcriö lil fyrir
mörgum þúsundiim ára á eýnni Átiantis.
sem hann kveður hafa sokkiö í sæ. Útópía
hjá Thomas More, sem önnur fyrir-
myndarrríki draga liafn sitt af. og Be.n.S-
alem hjá Francis Bacon voru einnig
evjur. e'n þær voru ekki sokknar. heldur
tvndar einhvers s'taðar í Nýja heiminum.
A tínra landafundannu voru fyrirniynd-
arríki afþeirri gerð. þ.e.a.s. sanutmaleg
en ekki staðsetjaplég á réttunt landa-
kortúm, algengar. Síöar vörú tekjn úpp.
ýms öftnur brögð til að flytja útópíuna
frá heimi. lesandans svo sem tímavél.
geimför og-draumar.
Ríkið
Plató samdi Ríkið á 4, öld fvrir Krists
burð. I þessu riti. scm fjatlar um réttlæt-
ið, setur Sókrates fram hugmynd um
skipúiag lullkomins' ríkis. Sókrates cr
eins og í öðrum ritum Platós málpípa
höfundariiis. að því ér talið er. Plató
gagnrýriir m.á. lýðræðiö og einræðið.
Hönum farinst jafn heimskuiégt að hafa
atkvæöagreiðslur um stjórn samfélagsins
eins og að Íáta atkvæðagrciðslur sjó-
manna ráða fcrð skips frekar eri’láta
skipst jóran.n úm þaö, sem kunni siglinga-
fræði. Plató vill skifta þegnunum í tvær
inciginstéttir. framleiöenduf og eftirlits-
menn. Menntakerfið á aðvera þaulskipu-
lagt og námsefnið vel valið. Þeir hæfustu
vcrða eftirlilsmenn eða' verðir, og af,
þeiin cru jjjnjr besfu valdir,stjórnendur.
'eiSs konar heimspekirigar. aöalsmcnn
og herforingjar I scrin. Menn eiga að
læra fagrar-listir. hagnýt fræði, íþróttir.
hernað. stjórnun og hcimspcki á vissuin.
aldri og í þessari.röö. ogþéir menntuðustu
fá mest -völd.og'hafa þá numið langt fram
á fuiiorðinsár. cnda mun Plató. hafa
aðhyllst öldungavcldi. Engir þegnareiga
aö,.vera ákaflega ríkir og engir heldur
mjitg fátækir, • enda stuölar slíkt aö
ósamlvndi og leiöir til hruns; eftirlits-
menn mega ekkert eiga nema perSónu-
lega smámuni. og framfærsla þeirra er
grcidd af framleiðslusféttinni (Aristóte-
les benti síöar á áð vegna þessá yrði erfitt
að tryggja þegnskap eftirlitsmannannai)
Verðirnir eiga allt sameiginlega. cinnig
konur og börn. kjarnafjölskyldan er
alveg lcyst upp I þessu samfélagi, börn
cru alin upp á.stofnunum og kalla a|la‘,
sem aldurs vegna kynnu að hafa getiö
þá. foreldra sína. cn hina börn sín sem
eru 10-15 áraum yngri en þeir sjalfir.
Mök milli kynslóða (ntilli '..barna'Log
„foreldra") eru bönnuð... en ekki rriilli
blóðskyldra systkina (sem vita líka ekki
utn skyldleikann), og mök milíi stetta
cru einnig bönnuð. A sérstökum hátíð-
um eiga stjórnendur að velja út pör til
aö geta börri og svo láta þeir drepa
óæskileg afkvæfni f móðurkviði eða bcra
þau út. Oæskileg voru t.d. vcilc börn.
börn foreldra sem ckki voru jáfningjar
og börn þeirra sein vorti utan æskilegra
aldursmarka. Foreldrar eiga ekki að
þekkjá aíkvæmi sín persónulgga.'enda
vill Plató ekki að fjölskyldute.ngsl 'geti
hindrað tiö Hver og einn stundi þaó
starf scm hann er best skupaöur og
menntaður til. Menn eiga að setja hágs-
muni ríkísins framar öllú öðru. Þetta
eins ög márgt fleira hjá Plató er til þess
að ríkið hrynji ekki. en flestar útópíur
stórum stíl. Þetta lciddi tii hungursnevð-
ar og upplausnar; þjófnaður varð al-
gengur og það þótti refsingin.-væri dauð-
inn. Moregagnrýndibæðibrauðskortinn
og grimmd refsinganna. í bók hans
kcmur fram að hann vill áfneíria einka4-
eignina,: eins og gert var í frumkristnj;
Heilbrigð skipting auðæfanna mun aklrei
takast meöan auðvaldsskipulagið er við
Iföi. álítur hann. Hann hafnar þeirri
skoðún að ailir verði að Jetingjum. ef
einkaeign sé afnumin .og er þannie
ósammála Aristótelcsf. Móre vflj að
mcnn búi helst ýinist í sveit eóa í þéttbýli
til skiptis. Allir eru í sams konar fötum,-
sem eru heimasaumuð. og allir borða í
samciginlegu mötuneyti hvers hvcrfts!
þö að slíkt sé ekki sky Idá. Allir vcrða að
vinna scx stunda vintVúdag. Skipulagið
er nokkuð lýðncðislegt, þó að karlar hafi
rcyndar meiri rett 'en konur. og garnlir
mcnn nteirt en ungir. Gull er þarnarióg
og þykir einskisvert gfingur. én kemúr
að haldi eins og peningar (semsannars
tíðkast ckki) til að kaupa járn. sem cr
eina 'ihriflútníngsvaran. Gull kcniur
einnig að góöum 'rtotum þegar þeir eíga
i styrjöld. en að öðru leyti leika börniri
scf með það, auk þess sem það er haft í
keöjur á-þrælana. Já. því þaö var gert
ráð fyrir, þrælahaldi í þessu annars
mannúðlega sæluríki. Þeir sæta göðri
meðferð, og margir þeirra eru fátækling-
ar. sem hafa komið sjálfviljugir frá
öðrum löndum - líkt og gestaverkamenn
hafa streymt til iönaðarlandanna undan-
farna.árátúgi - og þeir hafa rétt til að
hverfa heini aftur ef þá fýsir.
Náttúrlegir landkostir Útópíu eru litlir.
cn vclfcrð íbúanna byggist á góðu þjóð-
skipulagi og hagnýtiiigu vísinda. Þeir
Árni Sigurjónsson
skrifar frá Stokkhólmi