Tíminn - 03.09.1983, Blaðsíða 9

LAUGARDAGUR 3. SEPTEMBER 1983
9
Nú skulu tryppin rekin
eftir Guðmund P. Valgeirsson, Bæ
■ Pað þarf engum að koma á óvart þó
Jónas Kristjánsson ritstjóri Dagblaðsins
birti æsiskrif um bændur, tilverurétt
þeirra og byggðastefnu, almennt. Árum
saman hefur hann æst sig upp, með
tímabundnum millibilum, og velt sér yfir
bændur og búalið með níðslegasta orð-
bragði, sem hann á völ á og á prenti sést.
- Núorðið lætur hann sér ekki nægja að
fjandskapast út í bændur eina, heldur er
nú vopnum hans og orðfæri beitt,
meðfram, að þorpum og kaupstöðum
víðsvegar úti á landsbyggðinni og það
fólk, sem þar býr talið óalandi og
óferjandi, ómagar á þjóðarbúinu, sem
öll bjargráð skyldi bönnuð svo það ætti
enga afkomuvon framundan í heima-
byggðum sínum. - Með fyrirlitningu
talar hann um „smábyggðastefnu“ sem
engan rétt eiga á sér og skuli þurrkast út,
þjóðinni til almennrar blessunar og hag-
sældar. - Allt þetta útmálar hann á sinn
sérstæða hátt með því orðfæri og hugsun
að flesta hryllir við afleiðingunum, ef
farið væri að hans ráðum og kenningum.
Slíku er ekki hægt að taka eins og um
ómótmælanleg sannindi væri að ræða.
Fyrir skömmu mátti heyra og sjá
gleðióp frá Jónasi í Dagblaðinu: Mikil
og góð (!) tíðindi voru að gerast. Fólk
utanaf landsbyggðinni var farið að
flykkjast í stríðum straumum suður á SV
horn landsins, þangað sem allar vellyst-
ingar biðu þess. - Flóttinn var hafinn.
Byggðastefnan dauð í eitt skipti fyrir öll
og yrði aldrei framar endurvakin! -
Þvílíkt þjóðarlán! Betra gat það ekki
verið! - Sigurgleði mannsins var nær
takmarkalaus. Nú var hugsjón hans loks
að rætast. Nú var bara um að gera, að
fylgja fast eftir og skrúfa fyrir allt
fjármagn til byggðarlaga og smáþorpa
úti á landi og koma með þeim hætti í veg
fyrir alla lífsbjargarmöguleika þess
fólks, sem þar hefur búið. - Nú skyldu
tryppin rekin. - Með öllum ráðum skyldi
nú tryggja upplausn og flótta þess fólks,
sem staðið hefur undir miklum hluta af
þeirri framleiðslu landsmanna sem vel-
ferð þjóðarinnar hefur byggst á.
Til að tryggja þessa þróun mála skrifar
nú þessi sérstæði hugsjónamaður (!) og
þjóðskipulags „séní" hverja greinina af
annarri í blað sitt í þeirri von (og vissu),
að sú aðstaða, sem flokksbræður hans
hafa nú í ríkisstjórn landsins, verði nýtt
sem best til þess að koma þessari hugsjón
hans og flokksbræðra hans í
framkvæmd. - Nú skal fjármagn þjóðar-
innar ávaxtað á „réttum“ stöðum. - Það
skiptir engu máli þó eftir verði skilið
mannlaust og sviðið land þar sem áður
voru blómlegar byggðir og bú, í sveit og
við sjó. - í það ber ekki að horfa, allt
slíkt vinnst upp í sælunni fyrir sunnan.
Sú sæla hefur aldrei, af Jónasi, verið
betur skilgreind en það, að flóttafólkið
yrði fært í vinnubúðir þar sem það yrði
látið bíða síns vitjunartíma. - Flestir vita
hvaða staðir það voru, sem gengu undir
því nafni á styrjaldarárunum og hvaða
hlutskipti beið þeirra sem þangað voru
færðir af stjórnvöldum einræðisríkjanna
og höfðu verið úrskurðaðir annarsflokks
borgarar af einræðisherrum þeirra ríkja.
- Og Jónas hefur slegið því föstu, að
bændur og annað það fólk, sem hér um
ræðir séu annarsflokks fólk og eigi að
meðhöndlast samkvæmt því mati.
(Dagbl. 30. nóv. 1982). Þó hugsunin bak
við þessa vinnubúðagyllingu sé,
(kannski) ekki svo slæm og sú fyrirmynd
framsetning hennar úr penna Jónasar,
sannarlega ónota hroll að þeim, sem hún
er fyrirhuguð, að ekki sé meira sagt. Þau
spor hræða og full ástæða til að lýsa
vanþóknun á slíku mati og hvetja til
varnaðar gegn svo þjóðhættulegum
hugsunarhætti, þeirra manna, sem álíta
sjálfa sig 1. fl. þjóðfélagsþegna.
Mörgum mun koma undarlega fyrir
sjónir þjóðfélagshugsjón þessa manns.
Hann gleðst eins og óvita barn er hann
eygir von um að sú draumsjón hans
rætist, að sjá blómlegar byggðir, sem
bera menningu þjóðarinnar og mann-
dómi íbúa sinna best vitni, eyddar og
yfirgefnar, öllum til tjóns og þjóðinni til.
háðungar fyrir efnahagsráðstafanir, sem
hefðu í för með sér það sem hallæri og
náttúruhamfarir leiddu yfir fátæka þjóð
á umliðnum öldum. Hver er sá maður,
sem getur í hjarta sínu glaðst við slíka
tilhugsun og unnið að henni öllum
árum? - Aliir kannast við söguna af
Neró keisara, sem spilaði og söng gleði-
söngva meðan Róm brann fyrir hans
tilverknað.
Það væri í sjálfu sér ekki mikið við því
að segja þó einn (bilaður?) maður sval-
aði lund sinni með þessum hætti, með
sjálfum sér. En þegar hann ritstýrir
víðlesnu, áhrifaríku blaði og nýtir það
eftir mætti til að birta þennan sjúklega
áróður sinn og rakalausan þvætting er
öðru máli að gegna, ekki síst þegar hann
er gerður að æðstapresti fákæns fólks, í
hugsunarleysi, og verðandi stjórnmála-
menn vissra flokka gera skoðanir hans
að trúarjátningu sinni og nota hana
flokkshagsmunum sínum til framdráttar,
þá- horfir málið öðruvísi við og full
ástæða til að verið sé á verði gegn þeirri
þjóðfélagslegu smithættu, sem þessi skrif
hafa í för með sér.
Þessi skrif Jónasar eru líka þannig
fram sett, að flestir reyna að leiða þau
hjá sér í iengstu lög, í von um að menn
sjái og skilji að þau séu ekki annað en
ofsafengið óráðsrugl, sem skynbærir
menn taki ekki mark á. En reyndin er
önnur, þó óiíklegt sé. - Það er líka
margreynt, að rök bíta hann ekki, því
gefast menn upp á að eiga orðastað við
hann og hann heldur sig standa eftir sigri
hrósandi með pálmann í höndunum. Að
því leyti er honum líkt farið og draugun-
um á Fróðá forðum, sem gengu upp við
hvert högg sem ætlað var til að koma
þeim niður. í stað þess að hætta þessum
vitlausu skrifum sínum espast hann við
gagnrök. Því verður honum ekki svarað
með sama hætti og öðrum mönnum, svo
gagn verði að.
Gagnstætt „rökum" (rökleysum) Jón-
asar skal bent á, að það er siðferðileg
skylda og þjóðfélagsleg þörf, að efla og
styrkja það atvinnulíf, sem fyrir er í
sveitum og kauptúnum landsins, til að
koma í veg fyrir þá þjóðarógæfu að allt
ungt fólk og fullorðið sé tilneytt að
flytjast þaðan vegna ónógra verkefna
auk þess fólks, sem af ýmsum eðlilegum
ástæðum neyðist til að hverfa þaðan.
Það liggja engin hagfræðileg rök fyrir
um að það fólk, sem þar býr skili
þjóðarbúinu minni arði en aðrir þegnar
þess, nema síður sé, þrátt fyrir öll
gífuryrði Jónasar Kristjánssonar þar
um. Ef Jónas er að leita eftir afætum
þjóðfélagsins á þeim stöðum sem hann
leggur í einelti, þá fer hann villtur vegar.
- „Maður líttu þér nær.“
Hvað sem Jónas Kristjánsson og aðrir
álíka hagspekingar segja, mun það af-
færasælast fyrir þjóðfélagið í heild að
viðhalda og efla byggðir landsins utan
Reykjavíkursvæðisins svo sem takmark
byggðastefnunnar var upphaflega, því
þar er enn að finna þann hluta þjóðarinn-
ar, sem ekki er orðinn of fínn og
uppástæðilegur til að leggja hendur að
þeim framleiðslustörfum, sem eru og
munu verða undirstaðan að fjárhagslegri
afkomu þjóðarinnar, íslensks þjóðlífs
og menningarerfða. Því skal það brýnt
fyrir öllum hugsandi ráðamönnum að
halda í heiðri þá byggðastefnu, sem
mörkuð var í tíð ríkisstjórnar Ólafs
Jóhannessonar á árunum 1971-1974. -
Það eru falsrök ein, að öilum lands-
mönnum sé hægt að skapa eðlileg og
æskileg lífsskilyrði á SV horni iandsins
ög nýta gæði þess með þeim hætti. Slíkt
er blekkingin helber, ertda hefur hvorki
Jónas Kristjánsson, eða aðrir, fært nein
rök að því, heldur aðeins notað ógrund-
uð slagorð um það, sem hann kann engin
skil á. Það segir sig sjálft, að takmörk
eru á því hvað mörgu fólki er hægt að
korrta að við þau atvinnufyrirtæki, sem
fyrir eru og önnur eru ekki í sjónmáli,
svo teljandi sé. Allar opinberar og
hálfopinberar stofnanir eru yfirhlaðnar
starfsliði og í vændum er rannsókn á
hagkvæmni þess. Litlar líkur eru á að
mörgum verði troðið þar inn. Jafnvei þó
fjölgað verði „rásum" við ríkisútvarpið
og aðra fjölmiðla með takmarkalitlu
starfsliði, í þeim tilgangi einum „að
skemmta skrattanum" daga og nætur
árið um kring, hrekkur það skammt til
að taka á móti öllum þeim fjölda fólks,
sem flykkist suður, eftir að hafa verið
hrakið úr heimabyggðum sínum með
aðgerðum, sem Jónas Kristjánsson telur
I andófi
Oddný Guðmundsdóttir:
Orðaleppar og aðrar Ijótar svrpur
■ Þegar ég les þetta rit kemur mér í
hug erindi úr kvæði því sem Guðmundur
á Sandi orti eftir séra Guðmund, sem
kenndur var við Gufudal.
„Staddur í margri harðri hríð
halda í veðrið þorði-
Andófsmaður alla tíð
út hjá veðurborði."
Hvað er andóf? Til hvers er verið að
andæfa? Það er gert til þess að ekki reki
afvega undan straumi og vindi en hægt
sé að stunda vinnu sína og veiðiferð
heppnist. Öll er þessi bók andóf gegn
straumum og vindum sem um okkur
leika.
Segja má, að tveir séu meginþættir
þessa rits. Annar snertir íslenzka tungu
og meðferð hennar en hinn lýtur að
bókmenntum samtímans.
Lesendur Tímans kannast við orða-
leppa Oddnýjar. Því ætti ekki að þurfa
að verja löngu máli hér til að kynna þá.
Margt má læra af umfjöllun hennar um
þau efni. Að vísu finnst mér að hún sé
tæpast þess umkomin að skrifa stofnana-
íslenzku. Þegar hún reynir það byrjar
hún mál sitt t.d. svona:
Barnsfæðingum hefur farið fækkandi
gegnum árin.“
Þetta er tæpast rétt stofnanamál. Þar
forðast menn orð eins og fækkun og
fjölgun en segja heldur að tíðni einhvers
hafi farið vaxandi eða minnkandi. En
vissulega nefnir Oddný mörg dæmi um
ófimlegt orðalag.
Það er nefnilega staðreynd, þótt nöpur
sé, að nú er til nokkuð af langmenntuðu
fólki á íslandi, sem á erfitt með að gera
sig skiljanlegt á rituðu máli. Ég var einu
sinni að reyna að snúa á hversdagslegt
mál klausum úr einu riti háskólamanna.
Ég birti sýnishorn hér til áréttingar því
sem Oddný vill vekja athygli á:
„Að nota hugtök eins og konur sem
minnihlutahópur/konur sem ákveðinn
félagshópur getur aðeins verið aðferð-
fræðilega réttlætanlegt ef meðlimir þess
hóps/hópa búa yfir ákveðnum félags-
legum eiginleikum, eru í þeirri hlutlægu
stöðu að hafa til að bera svipaða vitund
sem á fleira sameiginlegt heldur en þau
einkenni sem aðskilur meðlimi hópsins/
hópanna."
Ég held að merkingin eigi að vera
þessi: „Að nota hugtak eins ög konur um
ákveðinn minnimáttar félagshóp, er því
aðeins rétt, að sameiginlegir, félagslegir
eiginleikar hópsins séu meiri en það sem
aðskilur einstaklinga hans.“
Annað dæmi sem naumast er léttara:
„Til að geta notað hugtakið konur
sem hópur andspænis körlum sem hóp,
þá verður það þar fyrir utan að vera
krafa, að þau atriði, sem einkenna
konur sem hóp séu mun meira afgerandi
sem flokkunartæki, heldur en þau atriði,
sem bæði einkenna stöðu karla og
kvenna, gerðir þeirra og afstöðu gagn-
vart öllum hlutum." Þetta held ég að
mætti segja svona: „Svo að hægt sé að
tala um konur sem hóp andspænis
körlum, er nauðsynlegt að sameiginleg
einkenni þeirra séu meiri en það sem
sameiginlegt er bæði ko'num og körlum.“
Þetta er í augum okkar sumra alvar-
legt mál, sem skólamenn mættu hugleiða.
Hvert stefnir ef íslenzkukennarar trúa
því að eitt sé ekki öðru réttara, lifandi
tunga verði að hafa frelsi til að þróast
samkvæmt lögmálum tímanna o.s. frv.?
íslenzkir skólar leggja rækt við að kenna
framandi tungumál rétt og vel en um
þjóðtunguna finnst sumum að annað
eigi að gilda.
Þess er ekki að vænta að við sem
öldruð erum séum að öllu leyti hrifin af
þeim tízkustraumum sem unga kynslóðin
dáir. Ég hygg að gamla fólkjð fyrir 50-60
árum hafi ekki allt verið hrifið af ríkjandi
tízku þeirra ára í Ijóðagerð. Einar Bene-
diktsson lýsti skáldatízku á morgni þess-
arar aldar t.d. með því að tala um.
sérgæðings fordild svartsýnna anda
sem sönginn og lífið sér eitur blanda
sem leika sitt önuga apaspil
með uppgerðar hryggð af að vera til
sem veikla smekk sinn við volæðissóninn
sem viljandi slá á hjáróma tóninn.
Sá grátklökki volæðistónn hlaut að
kalla á afturkast og e.t.v. má að ein-
hverju leyti rekja til þeirrar tízku þau
ósköp sem á eftir fóru. Það hefur
löngum verið örskammt öfganna á milli
og leinar öfgar kalla á aðrar. Tími hinna
köldu karla kom eftir volæðissóninn.
I bókmenntrasögunni hafa löngum stað-
ið deilur milli skálda innbyrðis og stund-
um lítt verið gætt hófs eða víðsýni. Ekki
þarf að líta á það sem feigðarmerki þó
að lát verði á slíkri baráttu, en mjög er
hún eðlileg og að vissu marki holl.
Þessar ritgerðir Oddnýjar eru allar þátt-
ur í umræðu líðandi stundar um það sem
er að gerast. Þær eru jafnan studdar
dæmum og tilvitnunum og vissulega
gagnleg lesning þeim sem vill fylgjast
með tímanum.
Þegar ég var barn, talaði gamla fólkið
um skepnur og kvikindi. Kýr, hross og
kindur voru skepnur, en hundar og
kettir kvikindi. Kvikindin höfðu lappir
og kjaft og gleyptu. Svo varð það að
tízku að tala í grófum ýkjutón. Þáhafði
fólkið lappir og jafnvel kjaft, höfuðið
var nefnt haus, vindurinn einu nafni rok
og rigningin kannski bullandi demba og
alls konar kám kallaðist drulla. Hættan
sem þessu fylgdi var ef til vill sú mest, að
fólki hyrfi tilfinning fyrir blæbrigðum
málsins. Það virðist hafa hent suma svo
að okkur finnst að þeir kunni engin ráð
til að herða á máli sínu eða þyngja
áherzlu aðra en að bölva og ragna.
Oddnýju finnst þessa gæta um of og
nefnir dæmi þess. Sum þau dæmi eru
nokkuð sóðaleg, en Oddný fylgir þeim
eftir með ummælum bókmenntafræð-
inga og listdómara, þar sem talað er um
„gjörsamlegt virðingarleysi fyrir öllum
eðlilegar og sjálfsagðar og aðrar skamrn-
sýnir menn styðja og boða.
Um öll skrif J.K. um landbúnaðarmál,
og landsmál yfirleitt, verður ekki annað
sagt, en að þau séu skrifuð af mjög
takmörkuðu viti og enn minni þekkingu
og í þeim efnum sé hann cins og óviti.
Þau skrif hans eru honum líka til ergelsis
og háðungar. Honum væri því sæmst að
hætta þeim með öllu og helga sig þeim
ritstörfum, sem liggja honum Ijósar fyrir
s.s. á sviði veitinga drykkjar- og mat-
fanga vítt um lönd og álfur í ofsadda
maga samborgara sinna. - Vinir hans og
velunnarar, sem áhrif hafa á hann og
sumirhverjir nota hann í hagsmunabar-
áttu sinni ættu að benda honum á það og
koma þannig í veg fyrir marklaust öfug-
mæla skrifæði hans.
Bæ, 15. ágúst 1983
Guðmundur P. Valgeirsson
lífsgildum og hátíðleika" eða þar sem
höfundur „svamlandi mitt í svitalykt,
brennivíni og bjórfýlu sér jafnframt alla
þessa máuraþúfu úr fjarska með glettni
húmors í auga.“
Einar Benediktsson lýsti hnignun sið-
spilltrar fornþjóðar með þessum orðum:
, „hjartað ástalaust í munuð veilist
uppgcrt fjör í eiturnautnar seilist,
oflátsmælgi hrörnun þankans skýlir."
Vissulega finnst mér ýmislegt það sem
Oddný andæfir gegn, eiga eitthvað skylt
við þessa lýsingu. En þá er mcrkingu
orðanna breytt cins og þegar ástlaus
framkvæmd er nefnd að elska. Það er
vissulega alvarlegt, enda hef ég vitað
góðan rithöfund harma þau afglöp í
dönsku blaði.cn þaðan munfyrirmyndin
komin til okkar,
Vonandi er það liöin tíð að ungir
mcnn neyti nýrra citurlyfja opinberlega
á almannafæri í nafni frelsisins til að
mótmæla þjóðfélaginu og vonsku þess.
En slíkt heyrir sögunni til, er söguleg
staðreynd og sumt í tízkulistunum er
vissulega af sömu rótum runnið.
Ritdómarar blaða eru vissulega sund-
urleitur hópur og þær tilvitnanir sem
Oddný birtir frá þeim eru vitanlega
einstaklingsbundnar og hver og einn
ábyrgurfyrirsínu. Athugasemdirhennar
ná til háskólakennara sent mikill trúnað-
ur hefur verið sýndur bókmenntalega
jafnt og ýmsra smærri spámanna.
Við vitum ekki hvað framundan er.
Enda þótt ýmsir þykist sjá hvert stefnir,
er þess að gæta að straumar tízkunnar
eiga ekki vanda til að falla beint. Þvert
á móti mætti þar kalla krókana lögmál.
Það hafa lengi komið skegglausar kyn-
slóðir milli skeggjaðra. En hver sem
framtíðin verður og hvort sem Islending-
ar týna tungu sinni eða ekki, er þetta
kver Oddnýjar og verður lengi mcrkileg
sýnisbók um málfar og bókmenntaum-
ræðu áranna kringum 1980. Það gæti
verið ýmsum til glöggvunar að lesa
kverið hvort sem það líkar betur eða
verr.
- HKR
I Halldór Kristjáns-
son skrifar um bækur