Tíminn - 16.10.1983, Síða 15

■ Nú er von á endurútgáfu „Gerska æfintýr-
isins“ eftir Halldór Laxness og þar sem hlutar
bókarinnar varða nokkuð athafnir þess nafn-
togaða manns sem stýrði réttarhöldunum í
Moskvu, verður gripið ofan í kafla hennar hér.
Halldór Laxness var viðstaddur réttarhöldin
yfir Búkharin og félögum hans í mars 1938
og er sú frásögn merkileg. Halldór Laxness
var meðal þeirra sem höfðu samúð með þeirri
„miklu tilraun" sem sumir kölluðu Sovetríkin
á þessum tíma og þess verður vart í bókinni.
Alla tíð hefur það verið mönnum ráðgáta
hvernig sakborningarnir fengust til þess að
játa svo reiprennandi sem raun var á hinar
margvíslegu yfirsjonir, en við leyfum okkur
m.a. að birta parta úr þessum „játningum“ hér
á eftir, eins og þær eru birtar í „Gerska
æfintýrinu.“
„Freisler
er okkar
Wyschinsky”
— sagði Hitler um hinn skuggalega
forseta ,9Alþýðudómstólsms,\
Aldrei höfðu sakbomingar
verið meðhöndlaðir af slíkum
fantaskap og tillitsleysi
■ Á fyrstu vikum ársins 1933, þegar víð-
tækar og óskipulegar handtökur, misþyrming-
ar og morð áttu sér stað undir handleiðslu
nýrra valdhafa í Þýskalandi, hætti landið brátt
að verða neitt sem kalla mætti réttarríki.
„Hitler er lögin!“ sögðu oddamenn réttarkerf-
isins í landinu og sýndust hreyknir af. Þetta
lagði Göring enn ríkari áherslu á þegar hann
brýndi fyrir hinum opinberu ákærendum
Prússlands að „lögin og vilji Foringjans væru
eitt.“ Þetta var ekki út í bláiiin. Lögin voru það
sem einræðisherrann sagði þau vera og kom
það ekki skýrar í Ijós en þegar hann lýsti því
yfir eftir hreinsanirnar 1934 að hann hefði
persónulega gerst „æðsti dómari“ þjóðarinn-
ar þá dagana, sem tók hvern þann mann af lífi
sem honum sýndist.
Þótl mikill hluti dómarastéttarinnar
heföi vcriö hallur undir nasista á dögum
Weimar-lýðveldisins, þá voru ýmsir
þeirra þó ekki búnir undir að sporðrenna
þeim kröfum sem til þeirra voru gerðar
eftir að „Almannaheilla-lögin“ gengu í
gildi 7. apríl 1933. Þar var öllum Gyðing-
um sem tengdir höfðu verið réttarkerf-
inu vísað út á gaddinn og ekki aðeins
þeim, heldur líka mönnum sem „ekki
voru ætíð og undantekningarlaust reiðu-
búnir að miða gerðir sínar við þafir ríkis
Þjóðcrnis-sósíalista." Dr. Hans Frank,
sem var dómsmálafulltrúi ríkisins og
„Ríkis-réttarleiötogi" sagði á þingi með
lögfræðingum 1936: „Hugmyndafræði
þjóðernissinna er grundvöllur allra laga-
greina og þá sérstaklega eins og hún er
fyrir lögð í stefnuskrá flkokksins og í
ræðum Foringjans." Hans Frank út-
skýrði þetta nánar:
„Hvað hefði
Foringinn gert?“
„Það cr ekki um að ræða neitt sjálf-
stæði laganna gagnvart þjóðernisstefn-
unni. Spyrjið sjálfa ykkur við hverja
ákvörðun sem þið þurfið að taka: „Hvað
hefði Foringinn gert í mínum sporum?"
Spyrjið jafnan: „Er þessi ákvörðun í
samræmi við þjóðernissinnaða samvisku
þýskú þjóðarinnar? Þar með er ykkur
fenginn sá óbilandi og járnslegni grunnur
sem upp cr byggður af sameinuðum vilja
Þýskalands þjóðernissinna og eilífu meg-
ineðli vilja Adolf Hitlers..
Þetta virtist vera nógu skýrt og Ijóst,
og það voru þau ekki síður „Almanna-
heillalögin" nýju sem sett voru 1937. Þar
var krafist harðari framgöngu en nokkru
sinni í að reka burt alla þá dómara sem
voru „pólitískt óábyggilegir." Þá var
öllum lögfræðingum skipað að ganga í
„Samtök þjóðernissinnaðra þýskra
lögmanna", þar sem oft var vitnað til
orða Frank hér að framan.
Alþýðudómstóllinn
Sumir dómarar, hversu andsnúnir lýð-
veldinu sem þeir áður höfðu veri, brugð-
ust þó ekki nægilega skjótt við nýjum
fyrirmælum flokksins. Reyndu sumir
eftir sem áður að láta lögin sitja fyrir
flokkshagsmunum. Afleitast þótti nasist-
um þegar þrír af fjórum sakborningum
úr hópi kommúnista voru sýknaðir af
ákæru um hlutdeild að Ríkisþinghús-
brunanum, en þessi frægu réttarhöld
fóru fram í apríl 1934. Gerði þetta þá
SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1983
SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1983
ttwróm

____ $
__
■ Sophie Scholl. Hálshöggvin
1943.
■ Hans Scholl. Hálshöggvinn
1943.
■ Klaus Steuffenberg greifi
reyndi að fyrirkoma Hitler 20. julí
1944.
Þeir játuðu hraðar
en dómaiinn bar
upp ákæruatriðin
Gripið niður í ,Gerska æfmtýrinu’ eftir Halldór Laxness
■ Roland Freisler. „Slægðarleg
augu skutu gneistum undir hálflukt-
um augnalokum...“
Hitler og Göring svo reiða að þeir
ákváðu að taka öll mál sem vörðuðu
landráð úr höndum Hæstaréttar og fá
þau í hendur nýjum dómstól: „Volksger-
ichtshof" eða „Alþýðudómstólnum.“
Þarna störfuðu tveir dómarar og fimm
meðdómendur, sem venjulega voru
kvaddir til úr foringjaliði flokksins, úr
SS og úr hernum. Ekki var um neinar
áfrýjanir að ræða og venjulega fóru
réttarhöldin fram fyrir luktum dyrum.
Þó kom fyrir að rétturinn var opinn, ef
til stóð að fella væga dóma og var þá
útlendum blaðamönnum stundum boðið
að vera viðlátnir. Aðaldómararnir voru
herr Gúrtner og Roland Freisler sem
varð hinn frægari þeirra tveggja, enda
sagði Hitler: „Freisler er okkar Wyschin-
sky “
Við „Alþýðudómstólinn" var málun-
■ um ráðið til lykta á einum degi og varð
varla komið við neinum vitnaleiðslum til
málsbóta, enda þorðu fæstir að reyna
slíkt. Þær málsbætur sem „verjendurn-
ir“, sem ætíð voru ástríðufullir nasistar,
höfðu fram að færa, voru svo haldlitlar
og eymdarlegar að jaðraði við fárán-
leika. Af blaðafregnum mátti helst ráða
Sjá næstu opnu
Nikita Khrustjof svaraði spurningum
um þetta á 20. flokksþinginu, en hann
átti siálfur hlutdeild að hreinsunum
Stalíns í Ukrainu. Khrustjof sagði:
„Barsmíðar, barsmíðar, barsmíöar."
Alexander Weissberg, sem sjálfur var
handtekinn í hreinsununum og afgreidd-
ur í fangaskiptum 1940 í klærnar á
nasistum segir þetta þó aðeins part af
sannleikanum. Þessar játningar fengust
einnig fram með því að vama föngunum
svefns, með linnulausum yfirheyrslum
og skírskotun til flokksholiustu þeirra.
„Aðeins sá,“ segir Weissenberg,“ sem
þekkir til fullnustu flokksaga sannfærðra
kommúnista, skilur þýðingu þessa. Þá
hafa heit um að láta ættmenni ákærðra
óáreitt haft sitt að segja.“
Blökk hægrimanna
og trotskista
Um málaferlin segir Halldór Laxness
m.a. og eru þau viðhorf líklega lík því
sem gerðist um þá sem tóku afstöðu með
Sovétríkjunum 1938:
„Málaferlin gegn Blökk hægrimanna
og trotskista 1938. „Búkharinsmálin" -
ég lít á þau fyrst og fremst sem sjónleik
í heimssniði, ægilegan sorgarleik ef vill.
Sú lifandi mynd baráttunnar milli pólit-
ískra höfuðafla, sem málaferlin brugðu
ljósi yfir, er í heiid sinni svo hrikaleg, í
hrikaleik sínum svo náskyld náttúruöfl-
unum sjálfum, að atriði eins og siðferði-
leg eða lögfræðileg „sekt" samsæris-
mannanna, eða sú persónulega refsíng
sem beið þeirra, verður í raun réttri
smámunir sem ekki freista til kappræðu.
Þegar svo djarft er teflt um örlög 17o
miljón manna, og raunar alls heimsins,
eins og blökkin gerði, þá fara ræður um
„sekt“ að fá býsna smáborgaralegan
hljóm, sömuleiðis býsnanir út af rétt-
látum aða ranglátum aftökum. Örlög
mannkynsins eru lögð undir í spilinu:
þennan veg eða hinn. Leiksvið þessara
manna er hið ógurlega Rússland bylting-
arinnar og viðreisnarinnar, í baksýn við
það gerist breytiþróun þeirra úr foríng-
jum í kommúniststískum andstöðuarmi,
andleninísku flokksbroti, klofnings-
klíku, í æðisgeingna andbyltíngarsinna
og bandamenn fasista. Herrétturinn í
Moskvu er í eðli sínu vígvöllur, Blökkin,
það er e.t.v. hættulegustu óvinirnar sem
Ráðstjórnin enn hefur eignast.
Til þess að koma að öðru leyti í veg
fyrir misskilníng, vil ég flýta mér að taka
það fram sem hatursmaður villimensku
og vinur siðmenníngar, í einu orði sagt
sem hversdaglegur norrænn maður á
tuttugustu öld, að ég hef fullkomna
andstygð á dauðarefsíngunni. En þessi
andstygð mín hángir ekki í lausu lofti
eins og ákveðins kvenfélags í Bandaríkj-
unum sem hefur það markmið að berjast
á móti dauðarefsíngu, eða eins og and-
stygð pasifistanna á stríði, heldur er hún
þáttur af andstygð minni á hlutum sem
hafa í senn djúprættara eðli og meira
úrslitagildi. í sem stystu máli, þessi
andstygð mín takmarkast ekki við
dauðarefsíngu sem einángrað fyrir-
brigði, heldur er hún þáttur í andstygð
minni á auðvaldinu sem er brunnur alls
siðleysis, allra ómannúðlegra hluta, þar
á meðal hin beina orsök þeirra múg-
morða sem vér heyrum um á hverjum
degi, og réttlætt eru með heiti
stríðsins..."
Játning Krestinskis
Um játningu Krestinski segir svo:
„Með tvískinnúngsaðferðinni tókst
flestum foríngjum andstöðuarmsins að
hreiðra um sig á ný í flokknum og
smeygja sér inn í ábyrgðarstöður víðs-
vegar í stjómkerfinu; margir höfðu
aldrei verið látnir yfirgefa flokkinn og
stóðu þegar föstum fótum í ýmsum
trúnaðarstöðum ríkisins. Þannig tókst
þeim að ná aðstöðu til spellvirkja í öllu
starfslífi landsins, ílandbúnaðinum, iðn-
aðinuni, samvinnuhreyfíngunni, utan-
ríkisversluninni, svo taldar séu nokkrar
höfuðgreinar þar sem þeim tókst að gera
usla, og þó er ótalinn sterkasti leikur
þeirra: vald það er þeir náðu yfir lögregl-
unni gegnum Jagoda, stórfurðulegasta
glæpamann allrar blakkarinnar. Með
lyklavöldum pólitísku lögreglunnar
höfðu þeir um leið lykilinn að ákæru-
valdinu og þarmeð tryggíngu fyrir því að
geta án ónæðis haldið áfram landráða-
starfsemi sinni og spellvirkjum. Einhver
hryggilegasti þátturinn í sögu Ráðstjórn-
arríkjanna er valdatími blakkarinnar
yfir lögreglu landsins, þar sem þessi
furðulega afturgánga svörtustu miðalda
situr í slíku embætti t' landinu, að hann
hefur ráð hvers ráðstjómarþegns í hendi
sér. í samanburði við Jagoda verða
amerískir bófar ærið bleikir á kinn;
glæpastarf hans er af því tagi sem skort
hefur allar menníngarlegar forsendur á
Vesturlöndum síðan á mektardögum
páfastólsins; Alexander Borgía og það
fólk eru ef til vill einna nálægastar
hliðstæður hans.
Innan Ráðstjórnarríkjanna gerði
blökkin bandalag við öll þau öfl sem
kostur var á að nota gegn stjórninni, út
á við sömdu þeir við þau ríki sem væntu
sér mestra hagsmuna af hruni hins
samvirka skipulags í landinu og hétu
þeim ýmsum ráðstjórnarlöndum og hér-
uðum að launum fyrir væntanlegan
stuðníng við uppreist þá sem þeir undir-
bjuggu sem óðast innanlands. Loks tókst
þeim að sameinast nokkrum áhrifaríkum
hershöfðíngjum í Rauða hernum, þar á
meðal Túkhatéfskí, sem hafði aflað sér
ákveðinna vinsælda í borgarastyrjöld-
inni, Gamarnik herforíngjayfirMoskvu,
og Jenúkidse herforíngja Kremlkastal-
ans. Krestinski, einn í fremstu röð
samsærismanna, milligaungumaður
blakkarinnar og Trotskís sjálfs, skýrði
svo frá fyrir herréttinum í vetur:
„Við gerðum ráð fyrir endurreisn
auðvaldsskipulagsins í USSR, og landa-
fríðindum til handa þeim borgaralegu
ríkjum sem við höfum gert samnínga
við. Við hefðum þó ekki þorað að skýra
þjóðinni beinum orðum frá þessu. Eg
skýrði Trotskí frá því, að við mundum
birta þjóðinni og hernum ávarp, þar sem
við mundum skágánga öll efni sent
snertu hið raunverulega markmið upp-
reistarinnar, það er að segja, við ætluð-
um að blekkja fólkið og koma fram
grímubúnir sem ráðstjórnarsinnaðir
uppreistarmenn: við stcypum slæmrí
ráðstjórn af stóli og stofnum góða
ráðstjórn.“
Játning Rakofskís
Um játningu Rakofskí segir:
„Rakofskí, einn af elstu og tryggustu
fylgismönnum Trotskís, komst svo að
orði fyrir réttinum í vetur:
„Árið 1934 var mér orðið Ijóst að aUar
kenníngarforsendur og fræðihugmyndir
voru tröllum týndar og höfðu tapað allri
merkíngu, einnig hin Ulræmda skóla-
spekisetníng um ógerníng þess að byggja
sósíaUsma í einu landi. Við gerðumst
landráðamenn, flokkur njósnara og
spellvirkja, skóli ógnaræðis... En ef
æflntýrið fær góðan enda (þ.e. valda-
brölt trotskistanna) þá verðum við
nefndir miklir stjórnmálamenn.“
Krestinskí mælti svo í lokaræðu sinni
fyrir réttinum:
„Síðustu tvö árin áður en ég var
tekinn fastur efaðist ég oft uin það hvort
þessi andbyltíngasinnaða leið, sem ég
hafði ásamt öðrum trotskistum komist á,
væri rétt. Ég stóð mitt í starfínu fyrir
ríkisstjórnina, og hlaut að sjá hvemig
Ráðstjórnarríkin uxu að bolmagni og
auðæfum, hve velgeingni verkafólksins
jókst hvQík óhemju menníngarfram-
vinda átti sér stað í landi voru.“
Búkharín
Eftirminnileg er lýsing í „Gerska æfin-
týrinu" á Búkahrín, þótt enn einstæðari
sé játning hans frammi fyrir réttinum:
„Ég held mér sé Búkharín ekki aðeins
minnisstæðastur fyrir þá sök að hann var
einn helstur foríngi í framkvæmdaráði
blakkarinnar, í fjarveruTrotskís, þannig
að athygli mín beindist ósjálfrátt að
honum öðrum framar, heldur vegna
hins, að mér fanst meðan ég heyrði hann
standa fyrir máli sínu, að meiri kapp-
ræðusnillíngur og rökfræðíngur, eða
lærðari heimspekíngur, gæti naumlega
átt höfuð sitt að verja fyrir dómstóli, -
enda þótt eingum væri Ijósara en honum
sjálfum, að dómurinn yfir þessu gáfaða
höfði var laungu feldur - í hans eigin
verkum...
Lítill, álútur, sköllóttur, skóla-
kennaralegur grúskari, allur dreginn upp
í odd á mefistófeliska vísu, hvast nef,
ydd eyru, oddbogadregnar augabrúnir,
napóleonstoppur, með fræðisetníngarn-
ar eins og nokkurs konar viðauka við
nagtennur, þannig kom hann mér fyrir
sjónir. Rödd hans hafði mjög fullan
hljóm, sónkendan, djúpan, en stundum
líkt og undir dymbli. Hann sá skörpu
auga, mjög fylgnu. Svampkendri, alt-
uppsvelgjandi athygli fylgdi hverju smá-
atriði, án þess að láta nokkuð skjótast
fram hjá sér, æfinlega viðbúinn til
andófs, óþreytandi skilmíngamaður
fram til síðustu stundar. Flestir sakborn-
íngarnir geingu ofan í jörðina undir
hinni ógurlegu þolraun réttarhaldanna
og hjöðnuðu æ því meira sem nær dró
dóminum, harðvítugir samsærismenn
eins og Grinko og Rýkof brotnuðu
seinast eins og reyrstafur, en þessi litli
Búkharín iét eingan bilbug á sér finna.
Undir hinni miklu og þúngorðu ræðu
Visjinskís, hins opinbera saksóknara,
leit hann ekki upp, en hélt áfram að
krota í minnisblöð stn, og í lokaræðu
sinni mótmælti hann kröftuglega ýmsum
atriðum ákærunnar, þar á meðal þeim
vitnisburði að hann hefði ætlað að láta
drepa Lenín eftir Sjöunda flokksþíngið,
þótt hann viðurkenndi að hann hefði þá
haft í undirbúníngi að láta taka Lenín
fastan..."
Játning Búkharins
Wyschinsky og menn hans hafa, ef
nokkuð var, tekið þýskum starfsbræðr-
Sjá næstu opnu

Leikstjóri Stalíns
Það kom í hlut Andrei Wyschinsky að fá sorgarleikj -
unum I Moskvu viðeigandi umgjörð
barðinu á þessum ham-
förum og slapp aðeins
minniparturinn lifandi.
Maðúrinn sem gerðist aðalsaksóknari
yfir æðstu leiðtogunum í Moskva var
Andrei Januarewitsch Wyschinsky,
fæddur í Odessa þann 10. desember
1883. Á árunum 1903 -1920fyllti Wysc-
hinsky flokk jafnaðarmanna eð „mens-
evika“ en gerðist félagi í fiokki bolshe-
vika 1921. Hann var prófessor við
Moskvuháskóla 1925 -1928 og forseti
lagadeildar Sovésku vísindaakademí-
unnar 1931 -1935. Wyschinsky átti sæti
í miðstjórn Kommúnistafiokks Ráð-
stjórnarríkjanna 1940 -1949 og var
utanríkisráðherra 1949 til 1953. Síðasta
árið sem hann lifði var hann aðalfulltrúi
Sovétríkjanna hjá Sameinuðu þjóðun-
um,
Réttarhöldin miklu
Réttarhöldin voru haldin í þrennu
lagi, fyrst árið 1936, þegar aðalsakborn-
ingarnir voru þeir Sinovév og Kamenev.
Árið 1937 var svo'Júrí Pjatakov helsti
maðurinn meðal sakborninga og 1938
var m.a. Búkharin tekinn fyrir. maður-
inn sem Lenín hafði nefnt „eftirlætisson
flokksins." Ekki lést Wyschinsky vera í
vafa um hver stóð á bak við öll þau
samsæri scm gömlu bolshcvikarnir voru
sakaðir um að hafa tckið þátt í. Sá var
vitanlega Trotzky. Er skemmst frá því
að segja að allir þessirgömlu kumpánar
Lcníns áttu að hafa staðið í stöðugu
sambandi við þcnnan gamla keppinaut
Stalíns. Þcir áttu að hafa vcrið í vitorði
mcð honum í áætlunum um að myrða
Stalín, ná völdum í ríkinu og hclst koma
þar á fasistastjórn. Wyschinski lagði líka
áherslu á samband Trotzky við Rudolf
Hess, staðgengil Hitlers. Undir spurn-
ingarunum Wischinsky röktu sakbornin-
garnir í smáatriðum hvar, hvenær og
hvernig þeir höfðu hitt Trotzky að máli
á undanförnum árum, eða þá Sedov son
hans. Það var eins og þcir ákærðu væru
í keppni um það hver játað gæti á sig
stórfenglegustu glæpina og viðurkennt
sekt sína á sem áhrifamestan hátt:
„Glæpir mínir gegn föðurlandinu og
byltingunni eru takmarkalausir" (Krest-
insky). „Ef við gcymumst yfirlcitt í
sögunni vcrður það sem forhcrtir bófar,
undirheimalýður, scm hafa fyrirgcrt æru
sinni og samvisku." (Khódasév).
Réttarhöldin 1938
í stuttri upprifjun á ferli og þó einkum
starfsháttum Wyschinsky verður að láta
nægja aö tína til fá dæmi. Fá dæmi eru
þó alveg nóg, svo mjög svipaði þáttum
þcssara hryllilcgu lciksýninga saman.
Við veljum okkur sýnishorn frá réttar-
höldunum 1938.
Þeir menn scm stóðu frammi fyrir
Wyschinsky við réttarhöldin í Moskva
2. -13. mars það ár voru 21 talsins og
þcir voru:
N.l. Búkarin, A.l. Rykow, G.G.
Jagoda, N.N. Krestinsky, Ch.G. Rak-
owski, A.P. Rosengolz, W.l. Iwanow,
M.A. Tschernow, G.F. Grinko, I.A.
Selenski, S.A. Bessonow, A. Ikramow,
F. Chodshalew, W.F. Scharangowitsch,
P.T. Subarcw, P.P. Bulanow, L.G.
Lewin, D.D. Pletnjow, I.N. Kasakow,
Sjá næstu opnu
Búkarín, Rykow og Jagtoda voru þrir efstu menn á lista sakborninga við réttarhöldin 1938.
■ í „erfdaskra“ sinni
ræðir Lenín um 6 hátt-
setta ieiðtoga kommún-
ista, það er að segja þá
Stalín, Trotzky, Sinowj-
ev, Kamenev, Bucharin
og Pjatakov, í þessari
röð. Fimm þeirra
síðastnefndu voru allir
teknir af lífi fyrir at-
beina Stalíns. Sem
kunnugt er varð
Trotzky sá er karl fékk
síðastan náð í, en það
var þegar útsendari
Stalíns fékk unnið á
honum með öxi árið
1940. Þá bjó Trotzky í
Mexico. Hinir voru rétt-
aðir í réttarhöldunum í
Moskvu 1936, 1937
og 1938. Þá féll og
meginkjarni gömlu
bolsevikanna og hópur
háttsettra foringja
Rauða hersins. Þessi
réttarhöld voru þó að-
eins hátindurinn á hin-
um svonefndu „stóru
hreinsunum,“ sem áttu
sér stað á þessu þriggja
ára tímabili, því milljón-
ir manna urðu fyrir
■ Andrei Wyschinsky við réttarhöldin 1938.