Tíminn - 31.12.1983, Blaðsíða 9

LAUGARDAGUR 31. DESEMBER 1983
9
á vettvangi dagsins
■ Á þessu ári eru liðnar fjórar aldir frá
stofnun Edinborgarháskóla (University
of Edinburgh). Margir Islendingar hafa
stundað nám við skólann, og er því við
hæfi, að afmælisins sé minnzt að nokkru
hér á landi.
Úr sögu
Edinborgarháskóla
Á 16. öld var Edinborg höfuðborg
konungsríkisins Skotlands. Áður en há-
skóli var settur á fót í Edinborg, höfðu
þrír háskólar verið stofnaðir í Skotlandi,
en fjöldi íbúa þar var þá innan við
milljón. Þessir háskólar vour allir stofn-
aðir fyrir 1500. Þeir voru í St. Andrews
(sá elzti, telst stofnaður 1410), Glasgow
og Aberdeen. Edinborgarháskóli var
fyrsti Háskólinn, sem stofnaður var í
Skotlandi eftir siðaskipti, og var því
reistur á nokkuð öðrum grunni en hinir
eldri. Þess má svo geta, að annar háskóli
var stofnaður í Aberdeen 1593, en síðan
bættust ekki við eiginlegir háskólar í
Skotlandi fyrr en eftir miðja þessa öld.
Nú eru háskólar þar átta talsins (tveir í
Edinborg, tveir í Glasgow og einn í
hverri eftirtalinna borga: Aberdeen,
Dundee, St. Andrews og Stirling).
Það var Jakob sjötti Skotakonungur,
sem síðar varð Jakob fyrsti Englands-
konungur, er gaf út stofnskrá Edinborg-
arháskóla. Það gerðist árið 1582, en
komið frá samveldislöndunum og
Bandaríkjunum, en viss fjöldi frá
Evrópulöndum, þ.ám. fsland.
íslendingar við
Edinborgarháskóla
Alls hafa yfir eitt hundrað íslendingar
stundað nám við Edinborgarháskóla.
Dr. Halldór Pálsson, fyrrverandi búnað-
armálastjóri, lauk fyrstur íslendinga
prófi frá skólanum, árið 1936. Síðan á
striðsárunum hefur jafnan verið nokkur
hópur íslendinga við skólann, flestir frá
1965 og fram á síðari helming áttunda
áratugarins, en þa voru á hverju háskóla-
ári tveir til þrír tugir íslendingar þar við
nám. Þegar á heildina er litið, hafa fleiri
íslendingr stundað nám við Edinborgar-
háskóla en nokkurn annan háskóla í
Bretlandi, e.t.v. að undanteknum
Lundúnaháskóla. Hin háu skólagjöld,
sem brezk stjórnvöld gera erlendum
háskólastúdentum að greiða, öðrum en
þeim, sem upprunnir eru í löndum
Efnhagsbandalags Evrópu, hafa á síðari
árum valdið því, að íslendingum hefur
fækkað mjög við brezka háskóla; eru
þeir nú aðeins örfáir við Edinborgar
háskóla. íslendingar sem, dvalið hafa í
Edinborg um lengri eða skemmri tíma,
margir þeirra við Edinborgarháskóla
(en talsverður hópur við aðra skóla í
borginni, þ.ám. Heriot Watt-háskól-
ann), stofnuðu árið 1977 með sér félags-
skap, er kallast Edinborgarfélagið. Hef-
ur það m.a. unnnið að því að efla tengsl
íslendinga við Edinborgarháskóla.
íslendingar hafa stundað nám í ýmsum
greinum við Edinborgarháskóla. Má þar
nefna ýmsar raungreinar, ensku og sagn-
■ Aðalbygging Edinborgarháskóla.
Hátíðahöld í tilefni af-
mælisins
Fjögurra alda afmælis Edinborgarhá-
skóla hefur verið minnzt með ýmsum
hætti á þessu ári. Aðalhátíðahöldin fóru
fram 2.-10. júlí. En nú í haust lauk
hátíðadagskránni; þá var m.a. minnzt
tengsla skólans við borgina sjálfa og
borgarbúum gefinn kostur á að skoða
húsakynni skólans og kynnast starfsemi
hans. Og þá lauk ýmsum sýningum, sem
haldnar voru í tilefni afmælisins.
í júlí voru haldnar afmælissamkomur
af ýmsu tagi, og áttu borgaryfirvöld hlut
að sumum þeirra. Haldin var röð fyrir-
lestra um sögu háskólans og starfsemi
hans á líðandi stund, efnt til tónleika og
leiksýninga, sem tengdust sögu hans,
sýningar opnaðar og skipulagðar skoð-
unarferðir um háskólasvæðið. Gamlir
nemendur þyrptust til Edinborgar; áætl-
að er, að fjöldi þeirra, sem þangað
komu, hafi verið yfir tvö þúsund. Haldn-
ar voru margar samkomur á vegum
einstakra kennslugreina hskólans, þar
sem fyrrverandi nemendur í viðkomandi
greinum hittust og rifjuðu upp gömul
kynni. Ennfremur efndi. Skólinn til
miðdegisverðar, þar sem öllum gömlum
nemendum gafst kostur á þátttöku.
Háskólanum bárust árnaðaróskir víða
að og góðar gjafir.
Nokkrir íslendingar tóku þátt í hátíða
höldunum í júli.-í tilefni afmælisins gáfu
fyrrverandi nemendur frá íslandi Edin-
borgarháskóla Ijósprcntað eintak af
Guðbrandsbiblíu, en hún kom einmitt
út árið eftir að háskólinn var stofnaður.
Gjöfinni var veittviðtaka við athöfn 8.
Fjögurra alda af mæli
Edinborgarháskóla
skólinn tók ekki til starfa fyrr en árið
eftir, 1583, sem telst stofnár hans. Borg-
arstjórnin í Edinborg var ábyrg fyrir
rekstri skólans, og hélzt sú skipan mála
allt til 1858, er sett voru ný háskólalög
fyrir Skotland, sem höfðu í för með sér
miklar breytingar á stjórnskipan
skólans. Viss stjórnsýsluleg tengsl hafa
haldizt milli skólans og borgaryfirvalda,
en annars er hann ríkisstofnun með
talsvert sjálfsforræði.
Starfsemi Edinborgarháskóla var ekki
umfangsmikil í fyrstu, en smám saman
óx honum fiskur um hrygg. Á 18. öld gat
hann sér frægðarorð, jafnt innan Bret-
lands sem utan; einkum var læknadeild
hans þekkt. Tímabil upplýsingarinnar -
síðari helmingur 18. aldar og öndverð
19. öld - er að margra mati gullöld
skozkrar menningar. Þá, eins og fyrr og
síðar, voru meðal kennara við skólann
ýmsir frægir vísindamenn, svo sem heim-
spekingurinn og félagsfræðingurinn
Adam Ferguson, efnafræðingurinn Jos-
eph Black og sagnfræðingurinn William
Robertson. Nokkrir þekktustu rithöf-
undar Breta á 18. og 19. öld voru
nemendur við skólann. Má þar nefna
Oliver Gold Smith, James Boswell,
Walter Scott, Thomas Caslyk, Robert
Louis Stevenson og Arthur Conan Do-
yle. Meðal annarra þekktra nemenda á
19. öld má nefna Charles Darwin.
Nokkru fyrir miðja öldina var lokið
smíði geysimikillar háskólabyggingar á
þeirra tíma mælikvarða, og setur hún
enn svip á miðborg Edinborgar. Á síðari
árum fer aðeins lítill hluti háskólastarfs-
ins fram þar. Háskólinn efldist jafnt og
þétt á 19. öld og fram á þá 20., en á
heimsstyrjalda- og millistríðsárunum átti
hann í vissum erfiðleikum. Konum var
veittur, stig af stigi, aðgangur að háskól-
anum seint á 19. öld (þær fyrstu útskrif-
uðust 1893), og urðu konur fljótt veru-
legur hluti nemendahópsins. Á árunum
fyrir heimsstyrjöldina fyrri voru nem-
endur skólans um 3300, þar af um 600
konur. Nú eru konur yfir fjörtíu af
hundraði nemenda.
Mesta útþensluskeið í sögu Edinborg-
arháskóla var frá sjötta áratug þessarar
aldar og fram á þann áttunda. Þá voru
kennsla og rannsóknir hafnar í mörgum
nýjum greinum og glæsilegar byggingar
reistar, sem hýsa ákveðnar kennslu-
greinar eða önnur svið háskólastarfsem-
innar. Þannig var ný bygging fyrir bóka-
safn skólans tekin í notkun 1967, og er
það stærsta háskólabókasafnsbygging í
Evrópu. Á þessu tímabili fjölgaði nem-
endum við skólann mjög mikið. Á
síðustu árum hefur Edinborgarháskóli,
eins og aðrir brezkir háskólar, átt við
margvíslegan vanda að stríða, vegna
þess aðfjárveitingarstjórnvalda til rekst-
ursins minnkuðu að raungildi. Hefur
orðið að draga nokkuð saman seglin á
sumum sviðum, en að öðru leyti hefur
tekizt að halda í horfinu. Nú eru um
ellefu þúsund nemendur við skólann, og
fjöldi fastráðinna kennara er á þrettánda
hundrað.
Eins og vænta má um háskóla í
jafnstórri borg (íbúafjöldinn er nú um
hálf milljón), hefur talsverður hluti nem-
enda verið frá Edinborg sjálfri, og
verulegur meirihluti nemenda hefur
jafnan verið Skotar. Englendingar og
Walesbúar hafa löngum verið fjölmennir
í nemendahópnum. Á síðustu áratugum
hafa jafnan allmargir útlendingar stund-
að nám við skólann. Flestir þeirra hafa
fræði. En sérstaka athygli vekur, hve
margir fslendingar hafa numið búvísindi
þar, allt frá þeim tíma, er Halldór
Pálsson var þar við nám, og til síðustu
ára. Eru þó nokkrir starfsmenn Búnað-
arfélags íslands í þessum hópi.
Tveir íslendingar hafa verið fastráðnir
kennararvið Edinborgarháskóla. Herm-
ann Pálsson, prófessor í íslenzkum
fræðum, hefur nú starfað þar á fjórða
áratug. Páll S. Árdal, nú prófessor í
Toronto í Kanada, var um árabil lektor
í heimspeki við skólann. Magnús Magn-
ússon, sjónvarpsmaðurinn og rithöfu-
ndurinn kunni, gegndi um skeið mikil-
vægu embætti í yfirstjórn skólans, en
nemendur kusu hann til að gæta hags-
muna sinna í skólastjórninni.
júlí, að viðstöddum yfirbókaverði há-
skólans og fleiri starfsmönnum hans auk
íslenzku gestanna. Hjörtur E. Þórarins-
son, bóndi á Tjörn í Svarfaðardal, sem
lauk prófi í búvísindum við háskólann
árið 1944, afhenti gjöfina og flutti ávarp.
Hann gerði þar grein fyrir tengslum
Edinborgarháskóla við íslands á liðnum
árum. Yfirbókavörðurinn, Brenda
Moon, flutti gefendum þakkir fyrir hönd
háskólans.
Hátíðahöldin í júlí voru glæsileg og
verða minnisstæð okkur íslendingunum,
sem sóttum Edinborg heim í tilefni
afmælisins. Við urðum þess vör, að
forráðamenn Edinborgarháskóla hafa
hug á að styrkja tengslin við ísland, og
vonum við, að það megi takast.
Kjarnorkuvopn og afleiðingar þeirra
Philip Webber, Graeme Wilkinson,
Barry Rubin: Crisis over Cruise. A plain
guide to the new weapons.
Penguin Books 1983
112 bls.
■ Vopnakapphlaup stórveldanna, af-
vopnunar- og friðarmál hafa verið mjög
til umræðu upp á síðkastið. í löndum
Vestur-Evrópu og í Bandaríkjunum
hafa hundruð ■ þúsunda farið fylktu liði
til að krefjast friðar og afvopnunar og
engin ástæða er til að ætla annað en að
allur almenningur í löndum Austur-Evr-
ópu myndi gera slíkt hið sama ef hann
þyrfti ekki að óttast um líf sitt fyrir það
eitt að láta skoðanir sínar í Ijós. Fjöl-
mennustu friðargöngurnar fóru um lönd
Vestur-Evrópu um næstliðna helgi (þeg-
ar þetta er skrifað) og herma fregnir, að
allt að ein milljón manna hafi látið í Ijós
andúð sína á vopnakapphlaupinu þá
þótt sum íslensku dagblaðanna væru svo
óheppin að fá aðeins sendar myndir af
fámennum hópum. Eina Evrópuþjóð-
in,sem virðist næsta ósnortin af friðar-
barátfunni er sú íslenska, enda hefur
tómlæti mörlandans löngum verið við-
brugðið.
Á undanförnum vikum og mánuðum
hefur mikið verið gefið út af bókum, þar
sem fjallað er um friðarmál og vopna-
búnað stórveldanna og er ritið sem hér
er til umfjöllunar eitt nýjasta innleggið í
þá umræðu. Höfundarnir eru þrír enskir
raunvísindamenn, sem vegna starfs síns
gjörþekkja hinn nýja og háþróaða vopna-
búnað og eðli hans. í bókinni greina
þeir í Ijósu og skýru máli frá öllum helstu
vopnum risaveldanna, lýsa notkun
þeirra og áhrifamætti og reyna með því
að gera almenningi Ijóst hvílík vá vofir
yfir, ef svo skyldi fara, að ráðamenn
hernaðarveldanna teldu sig hafa á-
stæðu til að láta þrýsta á hnappinn.
Bókin er prýdd fjölmörgum teikningum
af vopnabúnaðinum og notkun hans og
jafnframt er greint frá því í einföldum
tölum, hver myndu verða afdrif mann-
kynsins er til kjarnorkustyrjaldar kæmi.
Bandaríkin og Sovétríkin eiga nú hvort
um sig kjarnorkuvopn sem duga myndu
til að útrýma mörgum sinnum öllu lífi á
jörðunni, en höfundar telja að, ef til
kjarnorkustyrjaldar kæmi myndu um
1.5 milljarður manna farast tiltölulega
fljótt vegna sprenginga,bruna og geislun-
ar. Milljarður til viðbótar myndi særast
hættulega eða sýkjast af áhrifum geislun-
ar og 150 milljónir myndu veslast upp og
deyja af sjúkdómum, sem geislunin
hefði í för með sér.
Þetta eru þó aðeins lágmarkstölur,
afleiðingarnar gætu orðið margfalt alvar-
legri, ef hugsandi mönnum tekst ekki að
halda í skefjum orðhákunum, sem fara
með stjórn öflugustu stórvelda, sem
mannkynið hefur þekkt.
Jón Þ. Þór
■ Jón Þ. Þór
skrifar um bækur