Tíminn - 06.11.1986, Page 14

14 Tíminn
Fimmtudagur 6. nóvember 1986
Sifjaspell:
Orsakast sifjaspell af
valdamismun kynjanna?
Guðrún Jónsdóttir félagsráðgjafi. „Mér finnst þetta vera verkefni sem hrópar á aðgerðir.“
Timamyd Pjetur
I umræðum að undanl'örnu hefur
mikið verið rætt um kynferðislegt
oflreldi gegn börnum. Sifjaspell er
cin tcgund af því en í gegnum
tíðina hefur það verið þagað í hel.
Tíminn bað Guðrúnu Jönsdóttur
félagsráðgjafa og kcnnara við Há-
skóla íslands að ræða um þessa
tegund kynfcrðisaflrrota, en hún
hefur aö undanförnu varið nokkr-
um tíma í að afla hcimilda um
sifjaspell, afleiðingar þess og teg-
undir meðferða sem beitt hefur
verið. Hér á landi er nú farið að
ræða möguleikana á því að hcfja
sjálfshjálparstarf þeirra sem orðið
hafa lyrir sifjaspelli, líkt því starfi
sem hefurgefist vel í Bandaríkjun-
um.
IJvaA er sifjaspeH?
„I’aö má fjalla um siljaspell i
tvennum skilningi. Annars vegar
samkvæmt lagaskilgreiningu en
hún lelur í sérað holdlegt samband
eigi sér stað milli barns og foreldris
eða milli náinna skyldmenna og
btirna. Almennari skilgreining er
sú að um sifjaspell sé að ræða
þegar foreldri eða nákominn ætt-
ingi þvingar bttrn lil þess að ITill-
nægjti kynfcröislegum þörlum
sínum.
Samkvæmt lagaskilgreiningunni
þurlá samfarir að eiga sér stað til
þess aö um eiginlcgt sifjnspell sé tið
ræða. llin skilgrciningin tckur lil
þcss að kynferöisleg hcgðun gagn-
vart börnum. þá oltasl slúlkum. sé
upplifuö sem ógnandi og skcmm-
andi l'yrir barnið. bað cr lilgangur-
inn scm skiptir máli cn ckki titburð-
urinn sjálfur".
Feður, afar, frændur
Hvernig byrjar sifjaspcll yfir-
leitt?
„I’aö byrjar oftast með kynfcrö-
islegri áreitni sem ckki felur bein-
línis í scr kynmök. Þctta byrjar
gjarnan þegar börnin eru 5-6 ára.
Þegar börnin komast á gelgjuskcið
leiðir það oft til samfara, þannig að
meðalaldur barna sem veröa fyrir
sifjaspellum er um 9 ár. Þetta
ástand varir því oft í nokkur ár, og
endar oft þannig að barnið flýr að
heiman. Sé yngra barn á hcimilinu
verður það oft fórnarlamb í stað
þess sem fer að heiman.
í 98% tilvika eru það feöur. afar
og frændur sem fremja sifjaspell á
stúlkubörnum. Það heyrir til
hreinna undantekninga að rnæður,
ömntur eða frænkur frentji sifja-
spell. Þessi staðreynd er náttúrlega
mjög athyglisverð. Skýringar á or-
sökum sifjaspells eru einkum
tvenns konar.
Hefðbundar skýringar cru þær
að einstaklingurinn sem fremur
sifjaspell sé „afbrigðilegur",
sjúkur. Á seinni árum hafa fcmin-
istar hins vegar bent á að orsak-
anna sé að leita í valdamismun
kynjanna, kúgun kvenna og hefð-
bundinni verkaskiptingu kynjanna
varðandi umönnun barna. Skýring
feminista gefur því ein svar við
þcirri staðreynd sem áður var
minnt á, það er, að það eru nánast
aðeins karlar sem fremja þetta
afbrot og að það eru konur sem
verða fórnarlömbin. Karlar nota
vald sitt til þess að koma vilja
sínum fram.“
Öll þjóðfélög
banna sif jaspell
Er kynferðissamband skyld-
menna leyft í cinhvcrju þjóðfélagi?
„Svo virðist sem í öllum þjóðfé-
lögum sé og hafi sifjaspell veriö
bannað.
Refsingar hafa verið mjög mismun-
andi og margskonar í tímans rás.
allt frá lífláti og til mildari refsingti
scinni tíma. Þrátt fyrir þctta algilda
bann hafa karlar brotiö það að því
er virðist frá því hægt er að tala um
mannlegt samfélag".
Refsingar
Hverjar eru refsingar við silja-
spelli hér á landi?
„Samkvæmt ákvæðum í almcnn-
um hegningarlögum er sifjaspell
refsivert athæfi og varðar allt að 6
ára fangelsisvist sé barnið yngra en
18 ára en 4 ára fangelsisvist sé
barniö 18 ára eða eldra. Það eru
líka ákvæði í barnaverndarlögum
sem skylda barnaverndarnefnd til
íhlutunar í slíkurn málum og veita
henni m.a. heimild til að víkja
manni af heimili, stafi barninu ógn
af dvöl hans þar. Það ákvæði hefur
hins vegar ekki verið notað svo ég
viti til í sifjaspellsmálum. Hins
vegar hafa börn sem orðið hafa
fyrir sifjaspclli vcrið tekin af hcini-
ili sínu. Það tcl ég vera neyðarúr-
ræði því það ýtir undir sektar-
kenndina hjá barninu.
Það er óneitanlega dálítið skrýt-
ið að ákvæðin í hegningarlögunum
sem taka til kynferðislegrar mis-
notkunar á börnum kveða almennt
á um harðari refsinu, ef óskyldur
maður brýtur þannig af sér heldur
en ef um skyldmenni er að ræða.
Rannsóknir sem hafa verið gerðar
á afleiðingunt þessara brota fyrir
fórnariambið benda til að þær
verði alvarlegri eftir því sem af-
brotamaðurinn er nánari fórnar-
iambinu og sifjaspellssambandið
stendur í lengri tíma. Lagaákvæði
okkar þarnast því endurskoðunar í
Ijósi þessarar vitneskju án þess þó
að ég ætli að gerast talsmaður
harðari refsinga sent lausnar í þess-
um málum.
Hvað varðar framkvæmd laganna,
þá virðist vera að sannanir þurfi að
vera mjög óyggjandi til þess að mál
sé tekið alvarlega. Það er erfitt að
fá nákvæmar upplýsingar um fjölda
mála af þessu tagi sem kærð eru til
iögreglu en það er vitað að aðeins
örfáir dómar hafa gcngið í þeim.
Algengast cr að afbrotamaðurinn
sé dæmdur í 12-14 mánaða fang-
elsi. Þessi brot eru því mjög dæmi-
gcrð fyrir dulin brot í þjóðfélag-
inu“.
Ilvað hcfur einkennt iiiuræðima
iim sit jaspell i gegiiuiii tiðina?
„Sifjaspcll hcfurskotið upp koll-
inum í umræðum öðru hvcrju. Það
var Sigmund Freud scm kom um-
rteðunni í gang í lok 19. aldar. Þá
rannsakaði hann sérslaklcga tauga-
vciklun. scm hann nefndi hystcriu
og taldi sig finna hjá konum og i
bók scm hann skrifar rétt fyrir
aldamót. kcmur Iram að hann
tclur sig halti fundiö orsakir
hennar. Hún sé oftast tilkomin
vcgna sifjaspcllsrcynslu kvcnn-
anna. Konurnar liafi oröið fyrir
árcitni l'rá l'öður. afa cða ITtenda í
æsku. I vcimur árum siöar drcgur
hiinn þcssa kenningu sína til baka
og scgir þá að ástæða l'yrir þcssari
laugavciklun kvcnnanna séu óskir
þcirra um að \crð;i fyrir slíkri
árcitni. Krásagnir þcirni hafi hann
tckið ol' alvarlcga og haldið að
sifjaspcll hefði raunvcrulcga átt
sér stað. Síðari útgáfa Frcuds.
óskhyggjan. hcfur orðið ótrúlega
lílscig mcðal fagmanna i grcining-
unni og hal't ómælanlcg áhril' á
mcöfcrö þcssani mála.
Næst verður sifjaspell umræðu-
efni þegar Kinsey birti niðurstöður
rannsóknar sinnar á kynlífi Banda-
ríkjamanna á 6. áratugnum. {
könnuninni kom í Ijós að talsvert
stór hópur kvenna hafði orðið fyrir
sifjaspelli í bernsku. Kinsey gerði
hinsvegar lítið úr þessu og þetta
varð aldrei neinn kjarnapunktur í
untræðunni um könnun hans. Kins-
ey lagði áherslu á að sjálfur verkn-
aðurinn væri ekki skaðlegur, held-
ur það hvernig umhverfið brygðist
við. Umhverfið magnaði upp áhrif-
in og þetta viðhorf hefur verið ansi
ríkjandi síðan. Meðal annars þess
vegna hafa sérfræðingar verið hik-
andi við að taka á þessum málum,
jafnvel þótt menn viti að þögnin
getur haft mjög alvarlcg áhrif á
sálarlíf einstaklingsins sem verður
fyrir þessu afbroti".
Hvernig upp kemst
um sifjaspell?
Hvernig konia sifjaspellsinál upp
á yfirborðið?
„Olt komast þau upp vcgna þcss
aö skyldmenni veröur vart við
þetta oftast’móðir eða óskyldur
aðili verður allt að því vitni að
afbrotinu. Einstaka tilvik hefur
komist upp vegna þess að feður
hafa tekið klámkenndar nektar-
ntyndir af dætrum sínum og Ijós-
myndastofur hafa látið vita. I flest-
um tilfellum kemst þetta þó þannig
upp að stúlkan lætur vita unt leið
og hún telur sig með einhverju
móti vera færa um það. Leyndin og
óhugnaðurinn sem þessu afbroti
fylgir verður hins vegar því óbæri-
legri sem lengri tími líður. Stúlk-
urnar segja yfirleitt ekki frá þessu
á rneðan þær eru mjög ungar. í
þeim tilfellum er frekar um það að
ræða að þær segi frá þessu á
óbeinan hátt, t.d. með kvörtunum
Þessi teikning er eftir 8 ára gamla
stúlku, sem hafði orðið fyrir áreitni
frá afa sínum þegar hún var 7 ára.
um líkamlega vanlíðan eða breyt-
ingum á hegðun.“
Kvennahreyfingar koma
til sögunnar
„Með tilkomu kvennahreyfing-
anna upp úr 1970 fara konur á
Vesturlöndum að rannsaka orsakir
og afleiðingar kynferðisafbrota
gagnvart konum, bæði nauðganir,
sifjaspell og kynferðislega áreitni.
Þetta verður eitt af baráttumálum
hreyfinganna. Bandarískar konur
hafa unnið geysimikið starf á þessu
sviði, bæði með þvi að skrifa um
það og setja á stofn nteðferðarhópa
og meðferðarstaði fyrir konur sem
hafa orðið fyrir þessari reynslu.
Þeirra vinnuaðfcrðir eru orðnar
viðurkenndar, bæði hvað varðar
börn sem orðið hafa fyrir sifjaspelli
og einnig fyrir fullorðnar konur
sem búa yfir þeirri reynslu frá því
í bernsku."
Árangur vinnuaðferða
kvenna
„Það sem meira er, umræðan í
kvennahreyfingunni leiddi einnig
til þess að konur sem höfðu orðið
fyrir sifjaspelli í bernsku komu
fram í dagsljósið og fóru að skrifa
sínar reynslusögur. Þær lýsa átök-
unt sínum, afbrotinu og afleiðing-
um þess. Margar bækur eru til eftir
þessar konur, og frásagnir þcirra
eru bókstaflega hjartaskerandi."
Hver uröu viðbrögð karla við
kenningu kvennanna?
„Þegar kvennahreyfingin fór að
hreyfa þessum málum, þá má
greina þrennskonar viðbrögð frá
körlum.
í fyrsta lagi er hópur karlmanna
sem reyndi að halda því frarn að
þetta væri svo sjaldgæft fyrirbæri
að það tæki því varla að tala um
það. Hinsvegarhafaallarkannanir
sem gerðar hafa verið bent til hins
gagnstæða. Við vitum ekkert um
raunverulegan fjölda sifjaspella
hér á landi, en margt bendir til þess
að þetta brot sé algengara en við
viljum horfast í augu við. Það er
raunar þannig að um leið og farið
er að ræða þessi mál koma fleiri og
fleiri tilfelli í Ijós.
í ööru lagi halda sumir því fram
að sifjaspell sé tiltölulega mein-
laust athæfi og er það í stíl við það
sem Kinsey sagði. Suntir hafa
reyndar gengið svo langt að segja
að börn eigi rétt á því að lifa
kynlífi. Það eru einkum klám-
blaðasalar og framleiðendur klám-
ntyndbanda sem eiga hagsmuna að
gæta í þessum efnum, en einnig
hafa gengið til liðs við þessi sjón-
armið vísindamenn sem njóta
nokkurs álits sem sérfræðingar í
sinni grein. T.d. er til hreyfing
fólks í Bandaríkjunum sem berst
fyrir því að sifjaspell verði ekki
lengur refsivert athæfi. Hreyfingin
hefur gefið út þó nokkurt lesefni
þar sem sett eru fram rök hennar í
þessunt efnum.
í þriðja lagi er sú röksemd færð
frain að feðurnir sem freniji sifja-
spell beri í raun og veru enga
ábyrgð á því. Það sé konunum að
kenna vegna þess að þær séu
kynkaldar og svari ekki þörfum
eiginmanna sinna, þær standi sig
sem sagt ekki í eiginkonuhlutverk-
inu og einnig sé þetta sök dætranna
vegna þess að þær séu tælandi og
lokkandi."
Hinn fullorðni
er alltaf ábyrgur
„Varðandi allt þetta má náttúr-
lega ekki gleyma því að hinn
fullorðni er ábyrgur í öllum sam-
skiptum sínum gagnvart börnum.
Það er ekki spurning um annað. Ég
held að flestir sem hafa kannað
sifjaspell og afleiðingar þess séu
sammála um það að sifjaspell sé
sambærilegt við nauðgun að því
leyti að þetta er kynferðissamband
sem byggt er á nauðgun og vald-
beitingu. Engar ástæður eru til að
mínu mati sem geta réttlætt sifja-
spell og enn og aftur, barnið er
fórnarlambið og ber enga sök í
málinu".
Barnið tekur á sig
ábyrgðina
„Þegar hugað er að líðan barns-
ins eða fórnarlambsins, þá eru