Tíminn - 18.09.1988, Blaðsíða 5

Laugardagur 17. september 1988
HELGIN
5
giftudrjúg: Ríkisráð Noregs, sem nú
hefur engan konung yfir sér, felur
biskupunum íslensku hirðstjórnina í
biskupsdæmum sínum og erkibiskup
veitir Ögmundi legátavald í þeim
málum er ella lutu hans úrskurði í
málefnum páfans. Hann er orðinn
langvaldamesti maður á íslandi! Og
biskup hefur hraðan á því ljótar
blikur eru á lofti. Hann kemst heim
á úthallandi vetri og ekki miklu síðar
hefst borgarastyrjöldin. Deila þeir
um völdin hinn útlægi Kristján II. og
sonur hins sálaðaða konungs, Krist-
ján hertogi.
Heimkoma Gissurar
En fleiri eru þeir sem komast
heilu og höldnu heim til fósturjarð-
arinnar áður en hinir þyngstu brot-
sjóir valdabaráttunnar dynja yfir:
Gissur á Hrauni stígur einnig á land
eftir þriggja ára námsdvöl í útland-
inu og heldur rakleitt til Skálholts.
Ekki vitum við hvar þeir hafa hist,
Ögmundur og skjólstæðingur hans.
Ef til vill hafa þeir orðið samskipa til
landsins veturinn 1534, ef til vill hafa
þeir ekki sést fyrr en heima í Skál-
holti. En líklega hafa orðið fagnað-
arfundir - í fyrstu.
Fögnuðurinn verður þó enda-
sleppur. Eitri hefur verið lætt í
bikarinn og það harðnar brúnin á
Ögmundi, þegar hann kemst að
raun um að óskabarnið hefur drukk-
ið í sig villukenningar í utanförinni.
Og nú verða snögg umskipti.
Einmana ferðalangur ríður niður
Skálholtstraðir og austur til ferju-
staðar á Þjórsá - síðan austur sveitir.
Gissur er brottrækur af biskupsstóln-
um og veit sér nú ekki önnur úrræði
en leita á náðir ættmenna sinna
austur í Skaftafellssýslu.
En þar hafa líka gerst tíðindi:
Bóndinn á Hrauni, Einar Sigvalda-
son, er dáinn og Gunnhildur, ekkja
hans, berst í bökkum með mikla
ómegð. Siglingamanninum útskúf-
aða verður fyrst fyrir að leita at-
hvarfs hjá föðursystur sinni, abba-
dísinni í Kirkjubæ, sem nú er að ala
upp systur hans til klausturlifnaðar.
Hann á henni margt upp að unna og
væntir þess að hún úthýsi sér ekki.
En abbadísin er reið og opnar ekki
klausturdyrnar fyrir villutrúar-
manni, sem hrakinn hefur verið af
biskupsstólnum. í nauðum sínum
rekst Gissur loks heim að Hrauni til
móður sinnar. Og hún fær sig ekki
til að gera hann afturreka.
En nú er stórum um skipt fyrir
Gissuri er hann verður að fara að
gefa á garða heima í gamla kotinu.
Hann fer meira að segja í ver,
klæðist skinnstakki og sest undir
árar. Það er hætt við að mjúkir lófar
latínumannsins sámi á árahlummun-
um.
Það kemur samt á daginn að ekki
er hann öllum heillum horfinn.
Ábótinn í Þykkvabæ í Veri, Sigvarð-
ur Halldórsson, aumkar sig yfir hann
og tekur hann til sín. Ef til vill gerir
hann það í samráði við biskupinn í
Skálholti, sem kann að vilja kanna
til þrautar hvort harður skóli fiski-
versins hafi ekki komið vitinu fyrir
piltinn og að Þykkvabæjarábótinn
geti leitt hann á réttan veg. Og viti
menn: Hann er ljúfur og auðsveipur
- hefur látið sér segjast. Og það er
jafnan meiri gleði yfir einum iðrandi
syndara en fjölda réttlátra, sem
aldrei hafa vikið af vegi dyggðarinn-
ar. Skap Skálholtsbiskups mýkist
við þessi tíðindi og hann veitrr
hinum glataða syni fyrirgefningu og
leiðir hann á ný að borði sínu.
Hættuleg sendiför
Nokkuð samtímis því að ský dró
frá sólu í lífi Gissurar Einarssonar
fellur ský á augu Ögmundar biskups.
Hann hefur lengi verið sjóndapur á
öðru auga, en nú verður hann snögg-
lega nálega sjónlaus á báðum aug-
um. En hann hefur um sig margt
manna og með þeirra aðstoð skipar
hann málum líkt og áður var. Það er
kannske upp úr þessu sem Gissur frá
Hrauni tekur að temja sér orðtak
sitt: „Oft má á dauðan ljúga og
blindan bera.“
í þeim hópi sem biskup hefur
næstan sér eru eigi fáir ungir menn,
sem hann leggur rækt við. Auk
Gissurar eru þar kirkjupresturinn
séra Gísli Jónsson, Óddur bryti
Eyjólfsson og Oddur Gottskálksson,
sonur hins illræmda Hólabiskups,
sem þó er hinn spakasti maður,
ljúfur og bókhneigður. Og biskup er
mildur þessum ungu mönnum og
gerir þeim margt að vilja af engri
smásmygli.
En mál ráðast á óhagstæðan veg í
útlandinu. Villutrúarmaðurinn
Kristján hertogi, hefur borið hærri
hlut í borgarastríðinu í Danmörku
og útséð um hver örlög helgrar trúar
muni verða. Aftur á móti eru örlög
Noregs ekki enn útkljáð. Ólafur
Engilbrektsson, erkibiskup, heldur
enn velli norðan fjalls, en tvísýnt
hversu lengi það verður - og nú
afræður Ögmundur að senda menn
ósi liggur við að trúnaðarmanni
Skálholtsbiskups verði hált á óvar-
legri meðferð þýskra bóka, því hann
blótar sjálfan Martein Lúther á laun
í sjálfum erkibiskupsgarðinum. Sér
hann ekki annað ráð vænna en fá
Gísla prest úr Skálholti, sem einnig
er með í för, til þess að smíða kistil
utan um bækurnar, svo þær liggi
ekki á glámbekk. f Björgvin lenda
þeir Gissur og Eyjólfur í höndum
manna Kristjáns hertoga. En þar er
þá staddur kaþólskur biskup, Geb-
leníus Pétursson, sem snúist hefur til
fylgis við hertogann og ber kápuna á
báðum öxlum í trúarbragðadeilunni.
hvíldinni er hann loks getur gengið i
til náða. En á hinum fyrsta morgni
er hann vaknar með biskupstign,
bregður svo við að honum er kvilltur
annar fóturinn. Að nítján nóttum
liðnum liggur biskupinn nár á börum
sínum í skini blaktandi kertaljósa,
umkringdur syngjandi prestum erki-
biskupsstólsins.
Sigmundur Eyjólfsson, sem
skemmsta stund hefur borið mítur
og bagal íslenskra biskupa er í
moldu lagður í Þrándheimi. Ekki
löngu síðar flýr Ólafur erkibiskup
Engilbrektsson land.
En þótt Sigmundur vitji fóstur-
Gripið til vopna.
ögmundur féll í öngvit af harmi er
kirkjan í Skálholti brann 1532.
Litlu einu varð bjargað og var þar
á meðal altarisbríkin, en úr henni
hafa þessi líkneski varðveist.
Hann gengur í milli og fær þá
Skálholtsmenn leysta úr haldi eftir
þrjár nætur. Honum er kannske
ekki ókunnugt um að þeir menn
kunna einnig að aka seglum eftir
vindi.
á hans fund með bréf og gjöld þau
af landinu, sem hann skal standa skil
á.
Ögmundur kallar til sín skipstjóra
biskupsstólsins og biður hann að
ferðbúa staðarskútuna hið bráðasta.
Þrjú hafskip hefur stóllinn misst í
biskupstíð Ögmundar, en þó er enn
til haffær fleyta. Og einhvern tíma
hefði hann sjálfur staðið við stjórn-
völinn í slíkri ferð. |
Menn eru kvaddir til farar með
Eyjólfi, þeir sem reka eiga erindi,
biskups við Ólaf Engilbrektsson.
Þar þarf til forystu mann sem lærður j
er og kann vel þá siðu er bestir þykja
með höfðingjum utanlands. Gissur
Einarsson, glataði sonurinn, sem nú
er aftur fundinn, virðist vel vaxinn
því hlutverki.
Eyjólfur Kollgrímsson er öruggur
skipstjóri og honum famast vel, þótt
háski sé á báðar hendur. Þó komast
þeir félagar í hann krappan. í Niðar-
Nýr boðskapur
fer um byggðir
Það er um sama leyti að Ögmund-1
ur biskup sér fram á að seinustu
forvöð muni að velja heilagri Skál-
holtskirkju verðugan eftirmann, því
hæpið sé að hann geti síðar fengið
þann vígðan sem hann vilji. Þennan
vanda vill hann leggja á herðar
systursyni sínum frá Hjalla í Ölfusi,
séra Sigmundi Eyjólfssyni í Hítar-
dal. Og honum er auðsótt samþykki
presta sinna.
Séra Sigmundur siglir á fund erki-
biskups. Olafur Engilbrektsson, sem
nú stendur uppi fáliðaður gegn miklu
ofurefli, forsmáir ekki vilja vinar
síns og sálufélaga í Skálholti. Það er
undinn bráður bugur að biskups-
vígslunni sem fer fram með virðuleg-
um hætti í Niðarósi veturinn 1537.
Þetta er löng og margbrotin athöfn
og Hítardalsklerkur verður feginn
jarðar sinnar ekki aftur, sigla þar
aðrir að landi.
Hinn nýi konungur Danmerkur-
ríkja, Kristján III., hefur skipað
landinu hirðstjóra í stað Ögmundar
Pálssonar og Jóns Arasonar á
Hólum. Þetta er tignarmaðurinn
Kláus van der Marwitzen. Snekkja
hans varpar akkerum á Seylunni
vorið 1537 og hinn nýi valdsmaður
ríður á Öxarárþing til þess að skipa
málum. Hann hefur í för með sér
fógeta sinn, Diðrik frá Mynden.
Ekki skerst stórlega í odda að
sinni. Þó eru óþægileg sum málin
sem þeir flytja. Kristján konungur
vill koma á nýrri kirkjuskipan í anda
hinna nýju trúarkenninga sem hann
aðhyllist og hefur sent í landið bréf
um það. Sumt er gamalt og gott sem
hann býður, en annað vekur skelf-
ingu. ögmundur biskup og prestar
hans velja og hafna og vísa lands-
mönnum veginn, en bregða fyrir sig
ýmissi kænsku, til þess að sniðganga
konungboðskapinn.
Hann skrifar bréf í ýmsar áttir til
presta sinna og leggur þeim lífsregl-
urnar og það kemur sér vel fyrir
hann blindan að hafa góða aðstoð
við allar þessar bréfagerðir. Því nú
hefur hann Gissur Einarsson sér við
hönd eftir sendiför hans til Noregs.
Hann er orðinn gróinn í Skálholti.
Allt hnígur að því að Ögmundur
muni einna helst kjósa hann að
eftirmanni, svo leiðitamur og auð-
sveipur sem hann er hprra sínum.
Og nú gerast þeir atburðir sem
herða á Ögmundi að koma sínum
manni á biskupsstól: Hinn nýi hirð-
stjóri tekur klaustrið í Viðey her-
skildi í maí 1539, hrekur þaðan
ábótann og munkana, ber þá og
svívirðir.
Því er það þegar í júlí að Ögmund-
ur gengst fyrir biskupskjöri Gissurar
Einarssonar og mælir svo fyrir að
hann skuli þegar sigla utan til vígslu.
Hann hefur meðferðis meðmælabréf
til Kristjáns konungs, þar sem Ög-
mundur lýsir honum „sem sérlega
unnandi hins guðlega orðs,“ en líka
bréf, þar sem biskup ákærir þung-
lega framferði Kláusar van der Mar-
witzen í Viðey fyrir hátigninni.
Enn siglir Gissur
Þegar að kjöri loknu siglir Gissur
utan með Hamborgurum. Hirðstjór-
inn siglir líka, því hann þarf að ná
fundi konungs sem fyrst, til þess að
geta svarað ásökunum Ögmundar.
Gissur hyggur gott til glóðarinnar
að finna Kristján konung og býst við
að sér muni létt veitast að fullvissa
hann um hollustu sína og tryggð við
hina nýju skipan. Hann tekur land í
Hamborg, þar sem hann fyrir hálfu
áttunda ári sat með fjöður í hönd og
tjáði þakkir sínar þeim manni sem
tekið hafði hann upp á arma sína og
lagt honum fé til námsframa. Hann
hyggst senn halda norður til Kaup-
mannahafnar, en hefur ekki búið
ferð sína þangað enn þegar honum
berast yoleg tíðindi ofan frá íslandi:
Tæpum mánuði eftir að hann sté á
skipsfjöl hafa landar hans hafa tekið
til sinna ráða og hefnt yfirgangs
konungsmanna í Viðey. Þeir hafa
drepið fógeta Kláusar van der Mar-
witzen, Diðrik frá Mynden, í Skál-
holti og það fylgir sögunni að vernd-
ari Gissurar, Ögmundur biskup, hafi
lágt á ráðin um þetta óhapp. Gissur
fyllist skelfingu yfir að konungur
muni hyggja á greiplegar hefndir og
að reiði hans muni höggva nærri
honum sjálfum. Hann fyllist ótta-
fullri bræði í garð þess gamla og nú
kennir ekki gömlu auðmýktarinnar
er hann skrifar heim í Skálholt til
blinda biskupsins:
„Litlu seinna en ég kom til Ham-
borgar komu og þau skip, sem fyrir
norðan höfðu legið. Sögðu hingað
þær fréttir að þér hefðuð í hel látið
slá Diðrik van Mynden og hans
stallbræður heima í Skálholti. Item
að þér hefðuð og svo viljað láta slá
vetrarlegumenn þýskra, sem eftir
voru í landinu. Undrar mig stórlega
ef svo er skeð og lítið hefur þeim í
húfi þótt um mig og mína fylgjara er
þessi ráð hafa út gefið. En guði sé
lof að þeir hafa ekki sínum vilja fram
komið sem gjarnan hefðu séð að
bæði ég og aðrir hefðu þessa goldið."
Þannig hefur ekki verið venja að
ntenn höguðu orðum sínum við
Ögntund biskup Pálsson. Og ekki
hefði Gissur Einarsson kjörbréf í
farteski sínu og meðmælabréf Ög-
mundar, ef hann hefði tamið sér
slíkt. En nú óttast Gissur einmitt að
þessi bréf komi að litlu haldi.
Þess vegna skrifar Gissur Kristjáni
III. bréf og biður að hann ntegi
koma á fund hans með bréf sín er
votti að nú séu allir í Skálholtsbisk-
upsdæmi fúsir að veita hinni nýju
kirkjuskipan viðtöku.
Það var rétt til getið hjá Gissuri að
konungi þóttu búandkarlar á íslandi
gerast digrir er þeir drápu niður
fulltrúa hans. En hitt gekk líka eftir
hjá Gissuri að konungi þótti gott að
heyra að nú hefðu íslendingar snúist
til fylgis við siðbótina svonefndu.
Líklega flögraði það ekki að honum
að þar var sannleikurinn allmjög
sveigður til þjónustu við hagsmuni
biskupsefnisins. Griðabréfð er þegar
skrifað og áður en árið er liðið er
Gissur kominn á fund konungs.
Þegar til kemur fær hann þó ekki
biskupsvígsluna. Konungur er
varkár um vígslu biskupa á þá stóla
sem fjarri eru veldissprota hans og
ætlar það gefast betur að fresta
vígslum uns þeir sem hreppa for-
stöðu biskupsdæma hafa sýnt holl-
ustu sína í verki. Því verður Gissur
á láta sér nægja að konungur stað-
festi kjörbréfið.
En þetta nægir Gissuri og hann
snýr léttari í bragði til Hamborgar
og bíður farar til íslands. Hann
nýtur dvalarinnar þar vel og gerir
margvísleg innkaup. Meðal annars
kaupir hann sér „lifrautt til hosna“
eða buxna, biblíur og postillur handa
kennilýðnum, spora, leggbönd og
klæði í reiðstakk, reiðsokka og
beltistakk handa sér í yfirreiðar, blý
og púðurhorn sem að notum kemur,
ef ófrið bæri að höndum - og
drykkjarföng til þess að gleðja sig
við á meðan hann bíður fars.
ógmundi bolað burtu
úr Skálholti
Með vorkomunni 1540 spyrst það
að Gissur Einarsson er út kominn í
Hafnarfjörð og litlu síðar ríður hann
í hlað í Skálholti. Ögmundur telur
sig geta nú unnað sér hvíldar og fær
honum flest yfirráð á stólnum.
Hinn nýi forráðamaður byrjar að
kanna eignir hans niður í kjölinn.
Hann rýnir í jarðabréf og reikninga,
telur hnífa, katla og pansara, fer
höndum um smjörkistur og kjötkrof.
Það vantar magálinn á einn nauts-