Tíminn - 11.02.1989, Blaðsíða 2

12
HELGIN
Laugardagur 11. febrúar 1989
Verkstjóri í
járniðnaði
Kaupfélag Rangæinga vill ráða verkstjóra til starfa
á vélsmiðju félagsins á Hvolsvelli.
Starfið er fólgið í því að stjórna framleiðslu- og
þjónustuverkefnum.
Umsækjandi þarf að hafa faglega þekkingu og
reynslu í stjórnun.
Umsóknir sendist til Ólafs Ólafssonar kaupfélags-
stjóra sem veitir upplýsingar um starfið.
Kaupfélag Rangæinga
Nýtt símanúmer
Iðnaðarráðu-
% neytisins
verður frá og með mánudegi 13. febrúar
609420
Iðnaðarráðuneytið
Bókin er í tveimur bindum og fæst ó forlagsverði ó skrifstofu
Hreyfils, Fellsmúlo 24-26, sími 685520 eðo 685521.
SAMVINNUFELAGID HREYFILL-SAGA OG FELAGATAL-1943-1988
Myndir og myndmál • Sigurður Óskar Sigvaldason
FJÓRÐUNGSSJÚKRAHÚSIÐ
Á AKUREYRI
Staða læknafulltrúa I á röntgendeild er laus til
umsóknar.
Umsækjandi þarf að geta hafið störf sem fyrst.
Umsóknir sendist skrifstofustjóra F.S.A. fyrir 15.
febrúar n.k.
Fjórðungssjúkrahúsið á Akureyri,
sími 9622100
Hann fór í Kanalinn
athygli fyrir gáfur hans og mann-
kosti. Varð hann efstur skólapilta
veturinn 1745 við miðsvetrarprófin,
sem Harboe stýrði sjálfur, og tók
Harboe hann nú í hús til sín og lofaði
að annast uppfóstur hans og frama.
Haustið 1745 er Harboe hafði lokið
ætlunarverki sfnu hér, tók hann Jón
með sér utan. Mun hann rétt hafa
fengið færi á að kveðja foreldra sína,
áður en látið var í haf með Hólms-
skipi frá Reykjavík.
Nú voru heldur en ekki orðin
umskipti á högum hins fátæka
drengs, frá því hann braust einn sins
liðs um brekkur og klungur til móð-
urbróður síns, fáum árum áður.
Hann fór með Harboe í fyrirmann-
legum vögnum til foreldra hans í
Slésvt'k um veturinn 1746 og þaðan
að nýju til Kaupmannahafnar.
Næsta sumar lá leiðin til Niðaróss í
Noregi, þar sem Harboe beið bisk-
upsembætti, en um þetta leyti var
Noregur undir danskri stjórn.
Var Jón Eiríksson nú settur í
skóla í Þrándheimi undir leiðsögn
þess mæta skólamanns, Dass
rektors, sem kominn var af Peter
þeim Dass er orti „Norðurlandstró-
met.“ Jón kunni vel að meta þetta
menntatækifæri og náði brátt hylli
læriföður síns vegna óvanalegra
framfara í grísku. Varhann „dimitt-
eraður" úr skólanum sumarið 1748
og ritaðist inn í Kaupmannahafnar-
háskóla hið sama haust.
Háskólaár
í upphafi lagði Jón Eiríksson sig
eftir grísku og heimspeki við skólann
og líkt og Dass áður, fékk grísku-
kennari hans hið mesta álit á honum,
svo fádæmi voru. Jafnframt sótti
hnn fyrirlestra í ýmsum fleiri grein-
um, svo sem rökfræði, stjörnufræði
og náttúrufræði hjá fremstu lær-
dómsmönnum í þessum greinum við
skólann.
Jón hafði nú sökkt sér svo mjög
niður í erlend mál að þcgar hann
kom inn á „Regensinn“ eða stúd-
entagarðinn, sem íslendingar áttu
fremur öðrum aðgang að samkvæmt
konungsboði, þá fannst samstúdent-
um hans sem hann hefði fullmjög
týnt niður móðurmálinu og höfðu
hann að spotti fyrir vikið. Féll Jóni
þetta þungt og varð það til þess að
hann sótti eftir að komast inn á
fornritasafn Árna Magnússonar á
bókasafni háskólans og lesa þar
íslensk fræði. Var þetta í fyrstu til
þess gert að firra sig vömm en fyrr
en varði tók hann að sökkva sér
niður í þessi fræði af miklum ákafa
og hélst þessi ást hans á fornum
fræðum til dauðadags.
Jón sótti námið við háskólann af
fyrri ástundun og ákafa og er sagt að
oft hafi hann gengið um gólf í
herbergi sínu og rökrætt við fram-
liðna höfunda fornaldarinnar á
grísku eða latínu, til þess að liðka sig
í þessum málum. Gerðist hann enda
svo fær í fræðum sínum að hann gat
unnið sér inn aukaskilding með því
að taka saman ræður og ritgerðir
fyrir þá stúdenta sem miður sóttu
nántið.
í upphafi var það ætlun Jóns að
leggja stund á guðfræði og verða
prestur eða skólameistari, en frá því
hvarf hann, þar sem hann sagði að
sér ægði sú ábyrgð og vandi, sem
prestar og kennendur þyrftu að axla.
Mun það hafa gert hann enn frá-
hverfari guðfræðinni að hann hafði
hlotið nokkra reynslu af kennslu, er
hann tók að segja til stúdentum í
ýmsum heldri manna húsum í Kaup-
mannahöfn.
Eftirlæti stórhöfðingja
Löngum varð það lykill að frama
Jóns og örlagavaldur í lífi hans hve
hann hreif ýmsa hina bestu og vold-
ugustu menn með gáfum sínum og
persónutöfrum. Þegar hefur verið
sagt frá Harboe, en nú kom annar
maður til skjalanna, sem ekki reynd-
ist Jóni síðri haukur í horni.
Árið 1750 bar svo til að Bolle
Willum Luxdorph, sem síðar varð
riddari og leyndarráð konungs, stór-
höfðingi, alþekktur að lærdómi og
göfugleik, mæltist til að Harboe
útvegaði sér íslenskan stúdent, sem
bæði gæti komið sér niður í hinni
gömlu, norrænu tungu og líka um-
gengist hið ágæta bókasafn sitt.
Benti biskup honum strax á Jón.
Tók hann boðinu allshugar feginn
og segir í æviágripi sínu:
„Það er ekki þar með búið að
Luxdorph tók við mér til áður-
nefndra starfa, heldur lét hann mig
matast við sitt eigið borð og hélt því
fram við mig frá þvf um haustið
1750, þar til ég var kallaður burtu frá
Höfn á 9. ár. Það væri skylda mín að
halda á lofti þeim margföldu vel-
gjörningum, hverja ég á þessum
manni að þakka, ekki einungis um
tiltekna tíð, heldur æ síðan... “
Að ráði Luxdorphs lét Jón nú til
leiðast að hefja laganám og hlaut
hann í byrjun að kennurum nafntog-
aða lögfræðinga, þá Stampe og
Kofoed Ancher, þótt ekki nyti hann
handleiðslu þeirra allan námstíma
sinn, en það harmaði hann stórum
síðar. Gerði Kofoed Ancher hann
loks að meðkennara sínum við skól-
ann til að halda opinbera fyrirlestra.
Þegar Jón loks tók lagaprófið voru
það þeir Stampe og Kofoed Ancher
sem báðir komu sérstaklega til að
yfirheyra hann, þótt báðir hefðu
þeir þá látið af slíkum störfum fyrir
lasleika sakir og aldurs. Ráku þeir
þannig smiðshöggið á þá velvild sem
þeir báru tii Jóns og sannar þetta enn
í hvílíkum dáleikum hann var meðal
fyrirmanna sinnar tíðar. Jón var nú
þrítugur að aldri. Þegar hér var
komið sögu hafði orðstír hans borist
til íslands fyrir löngu og hann varð
bréfavinur Finns biskups Jónssonar,
sem valdi Jón fyrir leiðbeinanda og
fjárhaldsmann Hannesar, sonar
síns, þegar sá síðarnefndi kom til
Hafnar.
Prófessor í Sórey
Eftir að hann hafði lokið lagaprófi
bárust Jóni ýmis tilboð um embætti,
þar á meðal dómarastarf í nýlendum
Dana í Vestur - Indíum, en hann
taldi sig of linan til heilsu svo hann
gæti tekið því boði. Vinir hans
hvöttu hann til að gerast advokat í
Hæstarétti, en Jón kaus síður að
gegna embætti, sem gjarna bakaði
mönnum óvild og stríð. Helst vildi
hann fá eitthvert embætti við sjálfan
háskólann, en það lá ekki á lausu um
þessar mundir.
Ekki leið þó á löngu þar til úr
rættist, því Juel leyndarráð ákvað að
ráða hann sem prófessor í lögspeki
við riddaraháskólann í Sórey. Samt
var Jón á báðum áttum: Frést hafði
að samkomulaginu milli kennara og
prófessora í Sórey væri afar ábóta-
vant. En þar sem Harboe eggjaði
hann að taka tilboðinu lét hann
undan. Kappkostaði hann að blanda
sér ekki í deilurnar innan skólans og
mun honum hafa tekist að sigla milli
skers og báru, þótt tvö fyrstu árin
muni hafa orið honum að mörgu
leyti angursöm. Var Jón prófessor í
Sórey til ársins 1771, eða í ellefu ár.
Er það mál manna að á meðan hann
dvaldi þar prófessor hafi skólinn
staðið í meiri blóma en nokkru sinni
með tilliti til lærdóms og vísindaiðk-
ana.
Árið eftir að hann kom til Sóreyj ar
kvæntist hann jómfrú Kristínu Mar-
íu Lundgaard frá Kaupmannnahöfn,
en þau höfðu þá lengi þekkst. Varð
sambúð þeirra löng og eignuðust
þau tíu börn og lifðu sjö þeirra að
komast á fullorðinsaldur. Voru í
hópi þessum fimm piltar og tvær
stúlkur.
Afþakkaði gott boð
Þegar Jón Eiríksson hafði verið
fimm ár prófessor f Sórey fékk hann
bréf þann 16. júní 1764 frá yfirhirð-
marskálkinum A.G. Moltke um að
hans hátign, Friðrik 5., hefði ákveð-
ið að gera hann að kennara sonar
síns, Friðriks erfðaprins, sem hann
hafði átt með síðari konu sinni,
Juliane Marie. En þar sem honum
sýndist að tekjur sínar mundu ekki
batna að marki við þetta og hugur
hans stóð ekki til hirðglaums, þá
afþakkaði hann gott boð. Veitti
Moltke honum því lausn frá tignar-
stöðu þessari nokkrum dögum síðar.
En fleira kann að hafa búið undir.
Konungurinn, Friðrik 5. var veik-
geðja ofdrykkjumaður, sem á þess-
um tíma var andlega og líkamlega
niðurbrotinn. Hann hélt ýmsa mis-
indismenn í þjónustu sinni sem
höfðu lagt sig alla fram við að hafa
áhrif á Kristján krónprins, (sem
síðar varð Kristján 7.) sem satt að
segja var næmari á lesti og lausung
en hverskyns fræði. Áttu kennarar
krónprinsins ekki sjö dagana sæla og
er ótrúlegt að Jóni Eiríkssyni hefði
orðið kennarastaðan hjá Friðrik
hálfbróður hans til meiri gleði, eins
og til háttaði við hirðina. Áður-
nefndur A. G. Moltke varð raunar
einn af fyrstu gæðingum Friðriks 5.
sem Kristján 7. vísaði frá hirðinni.
Að Moltke verður vikið nánar hér á
eftir.
Vegtyllur þyrpast að
En vegtyllurnar þyrptust að Jóni
eigi að síður. Árið 1769 var hann
gerður að meðlimi Kgl. norska vís-
indafélagsins og sama árið meðlimur
Kgl. danska vísindafélagsins.
Árið 1770 lá við að hann yrði
gerður að stiftamtmanni yfir íslandi,
þótt ekki yrði úr því. Þess í stað var
hann skipaður í landsnefndina, en
heimilishagir og heilsufar leyfðu
ekki að han legði á sig stranga ferð
til íslands, þótt hann feginn hefði
viljað. Hins vegar var hann nefnd-
inni ráðgefandi um þau verkefni,
sem henni voru fengin.
Það var svo árið 1771 að Jón
Eiríksson var leystur frá störfum við
Sóreyjarháskóla og uppálagt að taka
sæti í hinu þá nýstofnaða norska
kammeri eða ráðneyti. Aliar ofan-
greindar vegtyllur bar mjög óvænt
að höndum og svo óðfluga að Jón
vissi ekki hvaðan á hann stóð veðrið.
Er talið að sá sem að baki þessu stóð
hafi enn verið A. G. Moltke, sem
um árabil var voldugasti maður í
ríkinu að konungi undanskildum.
Sannast hér enn sem fyrr hve miklar
mætur mestu gáfumenn höfðu á
Jóni, því embættismaður einn sem
árið 1816 hitti A. G. Moltke að máli,
löngu eftir dauða Jóns, sagði að
þessi aldni og eitt sinn svo valdamikli
maður hefði brostið út í „viðkvæma
lofræðu" um Jón, þegar hann af
tilviljun bar á góma. Þessi orð hefur
mátt marka, því Moltke var prýðis
vel að sér um málefni íslands og bar
1816 hæstu nafnbætur allra manna í
ríkinu.
Lýsing Jóns Eiríkssonar
Sveinn Pálsson lýsir Jóni á þessa
leið:
„Meðalmaður var hann á hæð,
beinn og nokkuð flatvaxinn, grann-
limaður að öllum vexti, þunnleitur
og holdlítill hvarvetna og á efri árum
mjög úttærður að sjá, alla tíð glað og
skarpeygur. Rómurhans varnokkuð
mjóraddaður, þó skýr, ei mjög hár
og glaumlaus, þó hann talaði nokkuð
fljótt. Málfæri og tungutak var sér-
lega liðugt, bæði af náttúru og sí-
felldri iðkun. Viðmót hans var hið
alúðlegasta, þýðasta og einlægasta
mót æðri og lægri og allatíð eins. Jók
það ásamt með öðrum fullkomleg-
heitum hans virðing, vinsæld og
þann ylþokka, sem flestir báru til
hans... í klæðaburði skartaði hann
sem minnst mátti vera, valdi jafnan
hina skrautlausustu liti og sniðin
mitt á milli eldri og nýrri móðs.
Aldrei bar hann gull á hatti né
klæðum, er á þeim tíðum var títt,
jafnvel hjá stúdentum og handverks-
sveinum.“
Rentukammerið
Árin 1769 - 1772 voru á margan
hátt lævi blandin í Danmörku, þar
sem hirðlæknir konungs, þýski
læknirinn Struense, fór með hin
raunverulegu völd í ríkinu og tók
m.a. barnunga drottningu hins geð-
veika konungs í sæng til sín og gat
við henni barn. Eftir að Struense
hafði verið settur af og drepinn
komst ástandið í sitt fyrra horf að
nýju.
Var Jón Eiríksson í ársbyrjun
1773 settur inn sem „deputeraður" í
vestur - indisku - gfneisku rentu og
aðaltollskrifstofunni. í sama mánuði
voru málefni íslands og Færeyja í
verslunar og fiskveiðum einnig lögð
undir hans stjórn. Má nærri geta að
landar hans hugðust fá leiðrétting
margra mála er svo voldugur íslend-
ingur sat fyrir í Höfn og reyndist Jón
Eiríksson þeim líka haukur í horni
alla sína tíð.