Tíminn - 18.10.1989, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 18. október 1989
Tíminn 7
llllllllll
VETTVANGUR

Magnús Þorgrímsson sálfræðingur, formaður Geðhjálpar:
Grundvallarmannréttindi
Allir gera sér ákveðnar hugmyndir um grundvallaratriði
sem þarf að uppfylla til að geta lifað mannsæmandi lífi.
Kröfur okkar hafa stöðugt verið að aukast og við vitum að
við gætum komist af með minna. Þetta, sem við teljum að
við getum komist af með, teljum við sjálfsagða hluti. Einn
af þessum sjálfsögðu hlutum er að eiga sér heimili.
Heimili er griðastaður okkar þar
sem við getum dregið okkur í hlé,
sinnt hugðarefnum og endurnært
okkur. Heimili er okkur öllum
nauðsynlegt og ef við eigum ekkert
slíkt finnum við fyrir verulegri
heftingu og takmörkunum. En
hluti þjóðarinnar á sér ekkert
heimili.
Viss hluti þeirra sem þjást af
geðrænum vandamálum á sér ekk-
ert heimili. Geðræn vandamál geta
verið margs konar en ansi oft fylgja
þeim vanlíðan og vanmáttur við að
ráða við vissar kringumstæður. Þau
kalla á þörf á stuðningi og það er
margsannað að ákjósanlegt um-
hverfi getur gert þau léttbærari og
hjálpað fólki að yfirvinna þá fötlun
sem fylgir þeim. Það að vera mein-
uð full þátttaka í þjóðfélaginu og
að hafa ekki þau grundvallarmann-
réttindi að eiga öruggt þak yfir
höfuðið og nauðsynlegan stuðning
þannig að svo geti orðið gerir
hlutina síst léttbærari og getur ekki
talist ákjósanlegar aðstæður.
Þegar ég segi að fólk eigi sér ekki
heimili þá er ég ekki að tala um að
fólk sofi á götunni, þó svo að í
sumum tilfellum sé það ekki fjarri .
lagi. Ég er að tala um fólk sem er
óvelkomið þar sem það býr. Ég er
að tala um fólk sem á það stöðugt
yfir höfði sér að verða sett á götuna
ef það uppfyllir ekki kröfur sem
það ræður varla við. Ég er að tala
um fólk sem neyðist eða er jafnvel
neytt til að flytjast frá átthögum
sínum í aðstæður og á staði þar
sem það hefur enga löngun til að
vera. Fólk sem býr við aðstæður
sem takmarka möguleika þess til
að þroskast. Aðstæður sem tak-
marka möguleika þess til að geta
uppfyllt nauðsynlegar þarfir. Að-
stæður sem meina því eðlilega
þátttöku i þjóðfélaginu. Fólk sem
verður gegn sínum vilja að deila
herbergi með öðrum og hefur ekki
möguleika á einhverju sem er í
áttina að einkalífi. Fólk sem gæti
búið við heimilislegar aðstæður ef
því væri veittur nauðsynlegur
stuðningur.
Heimili þýðir öruggt húsaskjól
sem langt í frá allir hafa. Það eru
líka aðstæður sem fólki eru pers-
ónulegar, þar sem það finnur ör-
yggi og persónulegt afdrep. Heim-
ili snýst ekki bara um form, inni-
haldið skiptir ekki síður máli. Til
þess að svo megi vera þarf stundum
að hlúa sérstaklega að fólki og
veita því stuðning.
Það eru margir sem búa einir í
herbergiskytrum og sem eiga við
fara út í búð og kaupa nauðsynleg-
ustu hluti. Það er til fólk sem hefur
ekki þrótt til að gera heimilislegt
hjá sér. Það er ekki vegna þess að
fólk hafi ekki löngun til þess arna.
Þó svo að löngunin sé alltaf nauð-
synleg til þess að framkvæma hlut-
ina þarf meira til. Sérstaklega ef
fólk þjáist af geðrænum vandamál-
um. Það er til fólk sem þarf
stuðning til þess að geta búið við
aðstæður sem við köllum heimili.
Margir af þeim sem ég hef nefnt
sjá enga lausn framundan og eiga
sér varla von um að breyting verði
á þó svo að þeir þrái ekkert heitar.
Of margar vonir hafa reynst tálvon-
Gleymum ■
ekkil
geosjúkum ■
21.0kt.
þannig geðræn vandamál að stríða
að án þess að fá tilskilinn stuðning
eru þeir ófærir um að byggja upp
viðunandi aðstæður. Það er til fólk
sem getur ekki eldað sér mat og
hefur ekki þrótt til að læra það.
Fyrir suma er það alger kvöl að
Erum við tilbúin til að veita
þessu fólki stuðning, jafnvel þó að
það sé tími samdráttar og minnk-
andi hagvaxtar? Þegar hagvöxtur
var mestur voru aðstæður þess þær
sömu. Ýmsu má um kenna en
kannski er aðalástæðan sú að allt
of fáir viðurkenna vandamál þessa
stóra hóps. Kannski erum við svo
upptekin af okkur sjálfum að við
höfum ekki orku til að sjá svo um
að aðrir geti einnig lifað mannsæm-
andi lífi. Við getum endalaust
fundið afsakanir til þess að fresta
því að taka á málunum. Hvernig
væri að byrja núna?
Geðræn vandamál eru alls staðar
nálæg. Þetta snertir okkur öll. Það
þarf að gera stórátak í þessum
málum og vanlíðan og sálarkvalir
þeirra sem bíða kalla á að við
tökum til hendinni strax. Eitt
mikilvægt skref er að styðja söfnun
Kiwanismanna fyrir heimili fyrir
fólk með geðræn vandamál. Sýnum
að okkur sé ekki sama um líðan
annarra. Núna gefst tækifærið.
Jafnframt verðum við að halda
baráttunni áfram og láta ekki stað-
ar numið fyrr en málefni fólks með
geðræn vandamál verða komin í
viðunandi ástand.
Magnús Þorgrímsson sálfræðingur, for-
maður Geðhjálpur, starfar sem sálfræð-
ingur hjá svæðisstjórn Reykjavíkur um
málefni fatlaðra, er með eigin sálfræði-
stofu og starfar að málefnum fatlaðra og
fólks með geðræn vandamál á margvís-
legan hátt.
Jón Gauti Jónsson, landfræðingur:
Á að hryggjast eða gleðjast?
Að undanförnu hafa fjölmiðlar
verið að greina frá niðurstöðum
nefndar sem forsætisráðherra setti
á laggirnar sl. vetur til að gera
tillögur um kynningu á íslandi
erlendis. í stuttu máli virðist niður-
staðan vera sú, að stefnt skuli að
því að gera ísland að forystulandi
á ýmsum sviðum alþjóðlegs
samstarfs. Vissulega er tilefni til að
fagna því að til eru þeir sem hugsa
hátt og ekki skal gert lítið úr starfi
nefndarinnar.
Ein er þó sú hugmynd, sem varð
þess valdandi að undirritaður vissi
í raun ekki hvort ætti að hryggjast
eða gleðjast. Þetta er sú hugmynd
að við íslendingar skipum okkur í
framvarðasveit í umhverfismálum
í heiminum og að ísland verði
miðstöð umræðu og samstarfs á
því sviði.
Vissulega væri óskandi að þetta
gæti orðið að veruleika, en þarf
ekki að huga að ýmsu áður en við
getum farið að bjóða okkur fram
til þessa mikilvæga hlutverks. Er
ekki nauðsynlegt, og raunar for-
senda þess, að við sjálf séum í
fararbroddi á sviði umhverfismála?
Er staða okkar sú í dag?
Meginþorri íslendinga hefur
reyndar íengi staðið í þeirri trú að
við lifum hér í óspilltasta og lítt
mengaðasta landi í heiminum. En
er þetta tilfellið? Er staðreyndin
kannski sú, ef grannt er skoðað, að
við íslendingar höfum spillt og
mengað umhverfi okkar meira en
nokkur þjóð, sé miðað við höfða-
tölu eins og okkur er svo gjarnt að
gera. Ef það er reyndin, getum við
þá með reisn boðið ísland fram
sem þungamiðju umhverfismála-
umræðu. Það er hugsanlega mögu-
leiki, en þá verðum við að gera það
með því hugarfari að ísland verði
kynnt sem dæmi um það hvernig
ekki eigi að standa að hlutunum.
En er ástandið svona dökkt eins og
hér er látið í veðri vaka? Lítum á
nokkur dæmi.
Mengun lofts
Staðreynd mun vera að engin
verksmiðja hér á landi, hvort sem
hún tengist fiskvinnslu eða iðnaði,
sendir frá sér fullkomlega hreinsað
loft. Nokkrar verksmiðjur þ.á m.
álverið og Járnblendiverksmiðjan
á Grundartanga hreinsa nokkur
þeirra efna sem þær senda frá sér í
loftkenndu ástandi. Yfir heildina
litið sleppum við hins vegar út í
andrúmsloftið mjög miklu magni
af lofttegundum árlega, sem menga
umhverfið á einn eða annan hátt.
Það sem bjargar okkur hins vegar
er hve hér er vindasamt. Slíkt er
hins vegar engin afsökun þegar á
reynir.
Hvað varðar mengun frá umferð
þá erum við þar, að sögn fróðra
manna, langt að baki nágranna-
þjóðum okkar, þó svo að við
höfum á síðustu árum reynt að
sýna ögn tilburði til að draga úr
mengun frá bílum með því að
flytja inn blýlaust bensín. Á meðan
við látum þetta nægja hafa fjöl-
margar þjóðir sett eða eru að setja
lög um sérstakan hreinsibúnað á
öll samgöngutæki.
Mengun lagar
Enn þann dag í dag lifir þorri
Islendinga, að því er virðist, í
þeirri trú að lengi taki sjórinn við
og er þá sama hvort er átt við sorp
eða skolp frá híbýlum og verk-
smiðjum. Reyndar eru nú uppi
tilburðir í þá átt á höfuðborgar-
svæðinu að sleppa ekki í sjóinn því
algrófasta. Þetta látum við okkur
nægja meðan nágrannaþjóðir okk-
ar hreinsa að meginhluta til það
affall sem frá þeim fer.
Mengun láðs
Og hver er þá staða okkar á láði.
Dr. Sigurður Þórarinsson jarð-
fræðingur reiknaði það eitt sinn út
að ef kenna mætti landsmönnum
beint eða óbeint um alla gróður-
eyðinguna, þá hefði hver einasti
íslendingur, sem hér hefði alið
aldur sinn allt frá landnámi og til
þessa dags eyðilagt einn fermeter
af gróðurlendi á dag, alla daga lífs
síns. Þetta þýðir að sjötugur ís-
lendingur hefur eytt rúmlega
25.000 fermetrum af gróðurlendi.
En það sem er þó sárgrætilegast er
sú staðreynd, að enn er gróður og
jarðvegur á undanhaldi. Reyndar
hefur löggjafinn reynt að klóra í
bakkann með því að veita nokkru
fjármagni til uppgræðslu síðustu
áratugi, en enn munum við eiga
talsvert í land með að hafa snúið
vörn í sókn.
Hvort sem alla þessa gróðureyð-
ingu má tengja manninum eða
ekki, þá er það staðreynd að lík-
lega hefur gróðureyðing hvergi
verið meiri í heiminum síðustu
aldir en hér á landi nema ef vera
kynni í Afríku sunnan Sahara eyði-
merkurinnar.
Hvað varðar sorpeyðingu, þá er
ástandið lítið betra þar. Meðan
nágrannaþjóðir okkar eru að
leeeia niður einnota umbúðir
vegna þeirrar mengunar sem þær
hafa í för með sér, erum við að
innleiða þær. Meðan nágranna-
þjóðir okkar eru að taka upp
flokkun sorps og endurvinnslu í
stórum stíl, ætlum við að láta
nægja að pakka sorpinu saman til
urðunar. Það er þó reyndar undan-
tekningartilfelli því enn í dag látum
við nægja að urða og brenna sorp
og í flestum tilvikum án þess að
huga að því hvort það geti seinna
meira mengað útfrá sér.
Þá er það staðreynd að fáar
þjóðir hafa tekið á almennri um-
gengni af slíkum vanmætti sem við
Islendingar. Meðan fólk í London
getur átt það á hættu að þurfa að
borga allt að 10.000 kr. fyrir að
henda frá sér vindlingi á götu,
sektum við ferðamenn um heilar
3.500 kr. fyrir að brjóta lög og
reglur og valda stórspjöllum á
landi með gáleysislegum akstri sbr.
tilvikið í Kili í vor sem leið. Þetta
var þó reyndar undantekning, því
yfirleitt látum við nægja góðlátlega
áminningu fyrir slæma umgengni
og spjöll á landi.
Þessu til viðbótar má bæta því
við að á undanförnum árum höfum
við þurft að horfa upp á fallegar
gróðumnjar á hálendinu breytast
í svað án þess að gera nokkuð til
varnar. Löggjafinn hefur ekki
treyst sér til að framfylgja lögum
og reglugerðum eða verið tilbúinn
til að veita fjármagni til að koma í
veg fyrir slík spjöll og allt sem
heitir fræðsla um umhverfismál er
í molum.
í huga undirritaðs er því niður-
staðan sú, að ef við gætum reiknað
út mengun eða spjöll per íbúa
landsins þá yrði sú tala nokkuð há
og hærri en gengur og gerist meðal
nágrannaþjóða okkar. Það sem
hefur bjargað okkur hins vegar
fyrir horn er sú staðreynd að við
lifum hér fá í tiltölulega stóru
landi. Það getum við hins vegar
ekki gefið sem afsökun, ef við
ætlum að bjóða okkur fram sem
forystuþjóð á sviði umhverfismála.
Það þarf svo sannarlega að taka til
hendinni. Vonandi erum við tilbú-
in til þess, en við megum ekki
gleyma því að það kostar fjármuni
og hingað til höfum við ekki verið
ginkeypt fyrir því að verja fjármun-
um til hluta, sem ekki gefa, helst
fyrirfram, af sér einhvern arð.
Jón Gauti Jónsson
landfræðngur.