Tíminn - 03.11.1989, Blaðsíða 7

Föstudagur 3. nóvember 1989
Tíminn 7
VETTVANGUR___________________________________1
Jón Gunnarsson:
Neytendasamtökin úti að aka?
Geislun, asbest og „danska veikin
íslenskir neytendur og innri markaður EB
Geislun, asbest
og „danska veikin“
Þessu tengjast ekki síður þær
aðferðir, sent notaðar eru til að
auka á geymsiuþol vöru. í EB er
heimilt að beita geislun í því skyni,
en það er óvíða annars staðar
tíðkað og aðeins að því er varðar
ákveðnar tegundir matvæla og fóð-
urvöru. Upplýsingar um það, hvort
vara hefur verið geisluð eða ekki,
eru að jafnaði ekki settar í vöru-
merkingu, og reynir því hér bæði á
fyrsta, annað og sjötta atriðið í
kröfum alþjóðasamtaka neytenda.
Hér er rætt um geislun, og er þá
ekki úr vegi, að minnst sé á áhrif
Chernobylslyssins á kornuppskeru
innan EB. Þar spilltist hveitiupp-
skera eins aðildarríkisins,
Grikklands, svo mjög, að uppskera
ársins 1986 var ekki talin markaðs-
hæf. Engu að síður fór hún öll á
markað, þótt Becquérel-tala mæld-
ist mun hærri en jafnvel Evrópu-
bandaiagið telur innan hættu-
marka. Bókhaldsuppgjör eftir á
gerðu ljóst, að svo hafði farið,
hveitinu gríska hafði verið dembt
saman við aðrar hveitibirgðir EB
og það selt. Enn eitt dæmi um það
stig sið-ferðislegrar ábyrgðar-
kenndar, sem einkennt hefur við-
horf Evrópubandalagsins til heil-
brigði neytenda. Ekki er dýrunum
óhætt heldur; um það vitnar dauði
300 kálfa á Fjóni snemma á þessu
ári. EB-merkt fóður frá Hollandi
hafði orðið þeim að fjörtjóni.
Hér er erfitt að sjá annað en
framin séu og í raun fyrirskipuð
skipulögð brot á annarri kröfu
alþjóðasamtaka neytenda, kröf-
unni um fuilar upplýsingar um þá
vöru, sem neytandi kaupir.
Evrópubandalagið hefur raunar
ekki sagt sig úr WHO enn, og í
sumum tilvikum er skaðsemi efna
raunar viðurkennd, en engu að
síður bannað að geta þeirra í
vörumerkingum. í öðrum tilvikum
hefur EB neitað að viðurkenna
skaðsemi efna, enda þótt skýr.
læknisfræðileg rök liggi fyrir. Á
það hefur reynt í Danmörku; þar
er um að ræða ,dönsku veikina"
sem svo er nefnd í Brússel og er
einn alvarlegasti atvinnusjúkdóm-
ur málara. Svo er að sjá, að EB
telji, að sá sjúkdómur sæki á Dani
eina EB-þjóða. Hann kemur fram
í heilaskemmdum og hefur verið
rakinn til 13 efna, sem málarar
nota við starf sitt. Þessi efni voru
gerð merkingarskyld í Danmörku.
EB lagði hins vegar blátt bann við
því að getið væri fleiri en þriggja
þessara efna, og þeim úrskurði
hafa Danir orðið að hlíta. Sama
máli gegnir um asbest. Af því efni
stafar ekki umtalsverð hætTa að
mat EB. Um ofnæmisvaldandi efni
er áþekka sögu að segja. Nákvæm
og sundurliðuð merking hefur ver-
ið tíðkuð á Norðurlöndum. EB
hefur einfaldað þá merkingu og
gert aðildarríkjum að fara að þeim
staðli, merkja slík efni aðeins á tvo
vegu, nefna þau ,ofnæmisvald-
andi“ eða aðeins ,ertandi“, eftir
því hvort ofnæmi hlýst við innönd-
un eða snertingu. (Hyggjum að
kröfu 7 hér ofar). Kemur þetta
Neytendasamtökunum við?
Neytendasamtök
og neytendavernd
Myndin er hin sama, hvar sem
hugað er að umhyggju EB fyrir
hagsmunum neytenda. Ýmist er
sniðið að minnstu hugsanlegu lág-
markskröfum eða vísvitandi fyrir-
skipað að leyna neytendur eigin-
leikum þeirrar vöru, sem sett er á
markað. Heiðarlegraframleiðenda
geta jafnvel beðið viðurlög, merki
þeir vöru sína af samviskusemi.
í þessu samhengi virðast þær
verða næsta léttvægar, 4. og 5.
krafan hér að ofan, krafan um
bótarétt, reynist vöru ábótavant,
og opinberan íhlutunarrétt, sé á
rétt neytanda gengið. Og hvar eru
þau lög í EB nú sent neytendur
geta í raun sótt nokkra vernd til í
ljósi dæma sem þessara?
Ákvæði 3, sent varðar frjálst
vöruval, rýrnar að gildi, eftir því
sem lágmarksstöðlum er hvarvetna
komið á í EB og þeir oftar en ekki
gerðir að hámarksstöðlum
jafnframt. Nokkurt umhugsunar-
efni kann það einnig að vera ís-
lenskum iðnrekendum, að gerist
Seinni hluti
ísland aðili að EB, verður tæpast
óátalið lengur að setja upp skilti
með orðum á við ,Vcljum
íslenskt“, .Styrkjum íslenskan
iðnað“, „Styrkjum íslenskan land-
búnað“. (Saknaðarlaust yrði Neyt-
endasamtökunum okkar að líkind-
um um hið síðasttalda; þau standa
í þeirri trú, að matvæli séu svo
dæmalaust ódýr í EB, og gleyma
þá að taka með í bókhaldið þá
staðreynd, að 2/3 hlutar allra fjár-
laga í EB hafa til þessa gengið til
landbúnaðar, niðurgreiðslu, eftir-
lits og þess kostnaðar sem það
bakar bandalaginu að eyðileggja
tæp fimm tonn af landbúnaðarvör-
um á mínútu dægrið um kring. Svo
að EB-borgarar geta þá leitt getum
að því, hvert allir þeir fjármunir
séu sóttir, meðan þeir naga
„ódýru" kjúklingana sína. Hver
veit nema þetta séu einhverjir
dýrustu kjúklingar heims, þegar
allt er til reiknað). En allt um það;
værum við fullgildur aðili að EB,
yrði vitaskuld tóint mál að tala um
,heimamarkað“ og lítil tök á að
vinna neytendur til atfylgis við
uppbyggingu atvinnuveganna hér.
Forbrugerrádet danska hefur verið
óspart á fordæmingar á framkomu
EB við neytendur. En um viðhorf
íslenskra neytendasamtaka viröist
enn gegna ööru máli. Að vísu
kostar það samtökin sjálfsagt tíma
og þrek að rækja þá meginhugsjón
sína í neytendavernd að útrýma
landbúnaði á íslandi. Tími kynni
þó að vinnast þeim til að huga að
því, hvernig merkingarskyldu
neysluvöru er háttað í EB, og
hvernig íslenskar reglugerðir reyn-
ast í samanburði við boð og bönn
Evrópubandalagsins. E.t.v. ekki
síður hitt, að með afnámi landa-
mæra í innri markaði EB, hverfa
einnig hin fáu „ósýktu svæði“ innan
EB, að því er búfjársjúkdóma
varðar. Danmörk hefur til þessa
t.a.m. notiö þeirrar skilgreiningar
í viðskiptum við Bandaríkin. Eftir
tilkomu innri markaðar hefur
kaupandi vitaskuld enga tryggingu
fyrir því að danskt svín sé danskt
svín lengur. Og vitaskuld eru
danskir bændur hnuggnir yfir
þessu; einmitt sömu mennirnir og
mestan áhuga höfðu á EB-aðild
1973. Útflutningur til EB-landa er
kominn niður fyrir helming heild-
arútflutnings Dana auk þess.
Bændurnir dönsku telja sér koma
þettavið. Égspyr: Telja Neytenda-
samtökin mál af þessu tagi koma
sér við eða ekki? Hafa þau talið
ómaksins vert að kynna sér þau?
Og þá e.t.v. að kynna þau öðrum
jafnvel? Hér væri gott að fá grein-
argóð svör.
Mánuður til stefnu?
Þegar þetta er skrifað fara fram
umfangsmiklar viðræður um sam-
starf EFTA og EB. Um einstök
atriði þeirra viðræðna hafa fulltrú-
ar íslands því sem næst engar
upplýsingar veitt almenningi hér-
lendis; Alþingi er einnig ófrótt um
það sem í vændum kann að vera.
Upplýsingar um raunveruleg um-
ræðefni samninganefndanna hefur
til þessa þurft að sækja til erlendra
aðila. Vita menn til dæmis, að
samninganefndir EFl’A-ríkja hafa
samþykkt sem grundvöll viðræðna
það, sem á ramrnri stofnana-
frönsku er kallað ,acquiscommun-
autaire", sem nterkir. að að öðru
jöfnu skuii miðað við þær reglur,
sent EB liefur þegar sett? EB gaf
tóninn strax fyrir upphaf viðræðn-
anna, Jacques Delors, formaður
Framkvæmdastjórnar EB áréttaði,
að í engu yrði hvikað frá þegar
settum reglunt bandalagsins. Fyrir
því hafa EFTA-ríkin sæst á að
víkja. Svo ójafn er leikurinn. Hitt
er Ijóst, að þessi mál á að afgreiða
á hlaupum. EB er sem sagt farið að
hafa sín áhrif á starfskipan Alþingis
og tímamörk. Alþingi fær naumast
mánuð til að fjalla um niðurstöður
viðræðnanna, þegar þær birtast nú
í mánaðarlok. Illt að Alþingi skuli
þurfa að una slíkunt kostum, vcra
til þess neytt að fjalla um jafnþung-
væg og umfangsmikil mál án þess
að ráðrúm gcfist til viðhlítandi
meðferðar. Og ckki síður illt, að
almenningur í landinu skuli svik-
inn unt þær upplýsingar frá fulltrú-
unt sínum, scm hann á heimtingu
á og eru forsenda þess, að hann
geti rnyndað sér skoðanir á málinu
að einhverju marki.
Ekki veit ég, að hve miklu leyti
mál í ætt við þau ofantöldu hcfur
boriö á góma í yfirstandandi við-
ræðum EFTA og EB. Neytenda-
samtökin ættu að sjá sóma sinn í
því að fræða okkur um það hið
bráðasta. Og ntál á borð við þau,
sem ég hef rakið varða vitaskuld
miklu fleiri aðila hérlendis, allar
þær stofnanir, sem sinna neytenda-
vernd í einhverri mynd. Stofnanir,
sem sinna heilbrigðiseftirliti, lyfja-
innflutningi, eftirliti með fóður-
vöru, vinnustaðavernd o.fl. o.fl.
Og ekki varða þau síst okkur hin,
neytendurna.
„Nú getum við selt í Evrópu
draslið, sem við þurftum að senda
til Afríku áður“, ku hafa heyrst í
Brússel. Sönn saga, ef til vill.
VIÐSKIPTALÍFIÐ
GATT-viðræðurnar
I Uruquai síðla árs 1988 fóru fram
viðræður á milli fulltrúa þeirra 96
landa, sem standa að Alþjóðlegu
samþykktinni um tolla og verslun
(GATT), um lækkun tolla og niður-
fellingu hafta, beinna og óbeinna. Á
fundi ráðherra þeirra í Montreal í
desember 1988 virtust viðræður
þeirra vera að fara út um þúfur. En
aftur var tekið til, og lauk viðræðun-
um í Genf 8. apríl 1989. Þá varð
jafnframt samkomulag um megin-
stefnuna í helstu málaflokkum í
viðræðunum, sem upp voru aftur
teknar í júlí í sumar. Það dró
Financial Times svo saman 10. apríl
1989:
1. Tollar: Álíka lækkun þeirra
sem í Tokyo-lotunni, þ.e. um 30%
að meðaltali.
2. Önnur höft: Samkomulagsgerð
um ábendingar til stjórnvalda um
leiðir til að fella þau niður.
3. Náttúruleg auðæfi: Lækkun
tolla á fiskafurðum, skógarafurðum,
öðrum málum en járnkenndum, og
steinefnum, hefur þegar verið haffist
handa um þær tollalækkanir.
4. Vefnaðarförur: Sundurliðaðar
samningaviðræður fari fram til að
setja þær undir venjulegar GATT-
reglur.
5. Búvörur: Hugaðverði aðúrbót-
um á komandi árum. Styrkir til
landbúnaðar standi í stað.
6. Hitabeltis-afurðir: Iðnaðar-
löndin hafa þegar að nokkru orðið
við óskum vanþróaðra landa.
7. Reglugerð GATT: Aðildarlönd
komi sér saman um breytingar á
henni.
8. Verslunarsamningar á milli
margra landa: Endurskoðaðar verði
þær reglur, sem á var fallist í Tokyo-
lotunni, (einkum) um styrki og hlut-
deild stjórnvalda.
9. Varnaglar: Samið verði um
varnaðarráðstafanir gegn snöggu
innflæði varnings.
10. Styrkir og gagnráðstafanir:
Upp verði tekinn leiðarvísir um
ólögmæti styrkja. Unnið er að
samantekt slíks leiðarvísis.
11. Hugsmíðar: Um þær skulu
settar reglur (og ekki gert upp á milli
framfylgdaraðila).
12. Fjárfesting: Lítt hefur áfram
miðað í þeim efnum, þótt Japanar
knýi á.
13. Jöfnun deilna: Nýjar reglur
verði settar, til að úrskurður í deilum
falli fyrr og til að úrskurði málum
verði betur hlítt.
14. Starfsemi GATT: Upp verði
tekið reglulegt eftirlit með stefnu
aðildarlanda í viðskiptamálum.
15. Þjónustuliðir: I meginatriðum
hefur verið fallist á niðurfellingu
hafta á þeim landa á ntilli. Hafin er
útfærsla þeirra á hinum ýmsu sviðum
þjónustu.
Stígandi.
Delors-áætlunin
Um skipan peningamála í Efna-
hagsbandalagi Evrópu í náinni
framtíð var birt nefndarálit - Delors-
áætlunin svonefnda - um miðjan
apríl í vor og var álitið helsta
dagskrármálið á fundi forsætisráð-
herra aðildarlandanna í Madrid í
júní í sumar.
Delors-áætlunin boðar stofnun
seðlabanka EBE, samfellingu stefnu
aðildarlandanna í peningamálum og
skorðun gengis á milli gjaldmiðla
þeirra (enn frekar). í áætluninni er
lagt til, að þessu marki verði náð í
þremur áföngum.
Á fyrsta áfanganum verða ekki
breytingar á fjármálalegum stofnun-
um aðildarlandanna, en unnið verð-
ur að samfellingu stefnu þeirra í
efnahags- og peningamálum. Fyrir
lok áfangans skulu öll aðildarlöndin
eiga hlut að evrópska peningakerf-
inu, EMS.
Á öðrum áfanga mun lagður
grunnur að evrópskri skipan seðla-
banka (European System of Central
Banks, ESCB) og Rómarsamningn-
um breytt í því skyni (en til breytinga
á honum þarf samþykki allra aðildar-
landanna). Ábendingar, en ekki
forsögn, mun stjórnarnefnd EBE
senda aðildarlöndunum varðandi
hámark halla á fjárlögum (og mun
aðeins þurfa til þeirra meirihluta í
ráðherranefndinni). Hin evrópska
skipan seðlabanka mun ekki heyra
undir ríkisstjórnir aðildarlandanna.
Þrengd verða mörk leyfilegs fráviks
frá hinu gagnkvæma gengi gjald-
miðla aðildarlandanna.
Þriðji áfanginn hefst með afnámi
þessa leyfilega fráviks. Frá ráðherra-
nefndinni munu koma fyrirmæli í
stað ábendinga varðandi stærð halla
á fjárlögum og stefnu í efnahagsmál-
um. Ráðherranefndin, í samráði við
þingið í Strasbourg, hlýtur íhlutun-
arvald um fjárlög aðildarlanda.
Þá er gert ráð fyrir, að hin evr-
ópska skipan seðlabanka móti stefn-
una í peningamálum og fylgist með
framfylgd hennar í aðildarlöndun-
um. Hún fengi til umráða varasjóði
frá seðlabönkum aðildarlandanna og
sæi um íhlutun á alþjóðlegum gjald-
eyrismörkuðum, eins og á er þörf.
Fáfnir