Tíminn - 20.10.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 20. október 1990
HELGIN
11
eystra, hafði þurrkað sokkana af
gestunum og sendi mömmu inn
með þá til þeirra að morgni, fékk
hún telpunni vænan smjörbita og
sagði henni að smyrja umhyggju-
samlega fætur gestanna, áður en
þeir færu í sokkana. Hún gerði svo
sem fyrir hana var lagt, hvað sem
gestunum hefur fundist um þá ný-
lundu.
Þeir fóru, eins og ætlað var, og
hefur víst farnast allvel, því ekki
fréttist um þá að sinni. Veit ég
aldrei hvort hún hafði einhver for-
dæmi fyrir þessu eða aðeins kom
þar til hennar óvenjuglögga eðlis-
greind. En ráðið gafst vel, því
mörgum árum seinna fékk hún
kæra kveðju frá einum þessara
gesta, sem hún hafði löngu misst
sjónar á. Þakkaði hann henni sér-
staklega fyrir fótasmurninguna,
sem hann taldi tvímælalaust að
hefði bjargað þeim frá kali til
skaða þann frostgrimma dag.
Þetta kot er löngu komið í eyði,
ásamt öðrum miklu bjargvænlegri
jörðum, og óðum gleymist saga
þeirra ásamt öllum „sigurljóðum og
raunabögum" sem þeim heyrðu til.
En gestrisni þeirra hefur aldrei
Sauðatað á þurrkvelli í Austur- Skaftafellssýslu um aldamótin.
skánarnar reistar upp á aðra rönd,
oftast þvert hver á aðra, svo þær
stóðu stöðugar. í þeim skorðum
fengu þær svo að standa, þar til
ástæða þótti til að „taka saman“.
Best þótti að það mætti bíða, þar
til taðið væri orðið þurrt.
Hefðu verið þurrkleysur kom fyr-
ir að taka varö það úr túninu vegna
grasvaxtar. Þá var því hlaðið í
„hrauka“, sem voru eins og vörður
í laginu. Úr þeim var svo einhvern
tíma hlaðið í „hlaða“, sem líktust
fiskistökkum og geymdust oft
lengi, en tyrfðir voru þeir ævin-
lega, ef þeir áttu að bíða vetrar og
jafnvel skýlt meira, ef þeir komust
ekki í hús.
Til var að skánarnar (flögurnar)
voru breiddar á jörð, um leið og
klofið var, en mun fátíðara.
Til þess að taðið væri samfellt og
gott eldsneyti þurfti fjármaðurinn
að vera hirðumaður. Hvorki mátti
vera of blautt né of þurrt í húsun-
um og ekki mátti trassa að „raka
upp“ það sem féð slæddi, enda
hafði hver fjármaður til þess hrífu
yfir veturinn, sem fylgdi fjárhús-
um hans.
Væri alls þessa gætt var taðið
Taðskán skrúfuð upp til þurrks.
verið sungið neitt oflof, og er hún
eitt af því marga af minningum frá
eldri tíð, sem illa væri farið og
skaði að ef gleymdust, og auk þess
eitt hið argasta vanþakklæti.
Loks er hér staka eftir göngu-
mann á löngum heiðarvegi, sem
átti líf sitt undir því að hitta þar
lítið kot með fátækum en gestrisn-
um og göfugum húsráðendum.
Stakan er um hálfrar aldar gömul
og margt breytt á hennar aldri.
Þessi hjón eru dáin en ekki gleymd
og kotið löngu komið í eyði.
Líkn ei meiri leggjast má
lúnum ferðamanni
en Ijós um kvöld í Ijóra sjá
lágum bóndaranni.
Honum auðnaðist að sjá það Ijós
um kvöldið og njóta rómaðrar
gestrisni þeirra fátæku hjóna þar í
kotinu, sem nú er aðeins grónar
rústir. Enn lifir þó meðal eldra
fólks þakklát minning þess og göf-
ugrar gestrisni húsráðendanna þar
í sinni strangheiðarlegu fátækt.
Hún er og verður samnefnari
margra slíkra um allar byggðir
landsins og sé hún blessuð ævin-
lega í Herrans nafni." (1972)
Næst grípum við niður í bók Guð-
mundar Þorsteinssonar, þar sem
fjallað er um sauðtað til eldsneytis:
„Elds er þörf
Allt frá upphafi íslandsbyggðar
hefur eldsneytisþörfin verið ærið
vandamál, það því fremur sem hér
er einatt kalt í veðri.
Þessa hefur gróður landsins jafn-
an goldið óþyrmilega vegna þeirr-
ar illu nauðsynjar. En varlega ætti
nútíðarfólk að dæma um það sem
liðið er. Flestir verða að klóra í
bakkann á meðan þeir lifa og lífs-
barátta liðinna kynslóða var svo
hörð að nútíðarfólki gengur illa að
skilja það, einkum þó hinu yngra
fólki, sem ekki man annað en sam-
fellt uppgangstímabil með vaxandi
hófleysi og heimtufrekju. En elds-
neytisþörfin er ekki vandamál
þessarar þjóðar einnar. Enn sem
komið er má heita að eldneysla
allra þjóða sé að mestu botnlaus
rányrkja, nema sá litli hluti sem
byggist á vatnsorkurafmagni.
Tað húsdýra hefur lengi verið
notað í eldinn, og hér knúði nauð-
syn því fastar á sem skógar eyddust
og annar jarðargróður. Varð þá
mikið stríð að hafa í eldinn, því
fremur sem mönnum varð ljósara
að jörðinni var brýn nauðsyn að
taðinu, svo að hún gæti framleitt
gras.
En eldurinn krafðist skilyrðis-
laust fóðurs og framan úr forn-
eskju og til fullorðinsára minna
var sauðataðið einna gildastur
þáttur í eldsneyti þorra sveitafólks.
Raunar mynduðu framfaramenn
aldamótanna snemma vígorðið:
„Að brenna taðinu er sama og
brenna töðuna", en á meðan ekki
var hægt að benda á annað í eldinn
„stóð þar hnífurinn í kúnni“.
Ætla ég nú að lýsa hér í sem fæst-
um orðum hagnýtingu og hirðu
sauðataðs sem eldiviðar og má
ætla að lengi væri hún svipuð. Til
þess að taðið gæti orðið þægilegt
eldsneyti þurfti að safna því undir
féð, „láta liggja á taði“.
Þá var moldargólf í öllum fjár-
húsum, en taðið myndaði strax
þurra samfellda skán í húsið, þeg-
ar féð tróð það, svo allt jafnaðist.
Safnaðist það saman allan vetur-
inn, því venja var að stinga út að-
eins að vorinu. Þó kom fyrir að
taka þurfti ofan af því á útmánuð-
um yst í Útmannasveit og sá ég það
þegar taðið var komið upp að
garðafjölum.
Sannar fregnir hafði ég af 27
vikna innistöðu á Húsey, rétt áður
en ég fluttist á Hérað, en þar var
mjög snjóþungt. Þegar sauðburði
var lokið var eitt af fyrstu vorverk-
um að fara að stinga út og hirða
um taðið.
Illt verk og erfitt
Langt fram á síðustu öld voru
fjárhúsdyr bæði þröngar og lágar,
svo þegar stungið var út taðið voru
öll börn og unglingar látin bera
það í fanginu út fyrir dyr. Þetta var
illt verk og erfitt. Eftir að ég þekkti
til þeirra starfa voru hjólbörur al-
mennt notaðar eystra og dyr orðn-
ar umgengilegar, allar hurðir á
járnum og svo rúmt fyrir garða-
höfuð, að ekið var út allt innan frá
stafni og út á þurrkvöll sem næst
húsunum. Þóttu hjólbörur þá hin
mestu þarfaþing, orðnar sem næst
á hverju heimili, þó enn væru þær
heimasmíði með járngyrtu tré-
hjóli. Aftur tíðkaðist suður í Borg-
arfirði fram um 1940 og sennilega
Iengur að einar mjóar dyr voru fyr-
Taðhlaðar. Þegartaðið varorðið
þurrt var það borið í stóra hlaða
þar sem það stóð til hausts. Þá
var það flutt heim í taðkofa eða
svokallað „taðstál". Væri ekki
hægt að koma taðinu í hús fyrir
vetur voru taðhlaðamir tyrföir.
ir hverja kró, svo bera þurfti taðið
til dyra, alveg eins og áður en
nokkurt akfæri var til.
Til forna mun hafa þurft að nota
„pál“ til þess að stinga út taðið, en
síðan ég man eftir, var alls staðar
farið að nota stálrekur þær sem
enn eru í gildi. Þegar hnausunum
hafði verið ekið á þurrkvöll, voru
þeir oftast látnir skurna svolítið
utan, og opnuðust þá í þeim
skánamót, sem léttu seinna verk-
ið.
Karlmenn stungu og óku taðinu
út, enda var hvort tveggja erfitt.
Sjaldan var tað þynnra á mínum
slóðum en ein stunga eftir vetur-
inn, en komst í tvær eða jafnvel
meira eftir langa innistöðu.
Næst var að kljúfa taðið og gerði
það kvenfólk og unglingar. Oft
voru hafðir til þess sérstakir spað-
ar úr beini eða hörðu tré, en ég sá
helst notaða ljái, sem vafðir voru
tusku aftast en stundum hófjárn,
sem þóttu góð.
Kropið var á kné, annað eða bæði,
hnausinn lagður á hliðina og klof-
ið eftir lögum í sem næst eins
þumlungs þykkar skánar eða
þynnri. Næsti hnaus var lagður
upp að honum og gjörð sömu skil,
en ekki voru þeir látnir liggja þétt-
ara saman en svo að rúmt væri að
gusta milli um hverja skán. Þann-
ig kom hver af öðrum og var þessi
röð kölluð „rein“ og látin snúa
þvert við ríkjandi vindátt. Þannig
var það látið þorna nokkra daga,
en var þá tekið úr reinunum og
ágætt eldsneyti, eldnæmt og hita-
mikið. Askan af því var alltaf dálít-
ið grófgerð, líkt og sendin, gagn-
stætt móösku, sem var mjúk og
duftfín.
Eldiviðarleysi þótti mikið böl í
búskap og var nefnt í sama flokki
og heyleysi og matarleysi. Þessi
uggvænlega þrenning var tíðasta
orsök þess að fólk „flosnaði“ upp.
Eldiviðarleysið knúði svo fast á að
víða olli það miklum landspjöll-
um. Er það haft á orði frá verstöðv-
um vestra að þar hafi menn neyðst
til að rífa jafnvel mosann úr
hraununum, þegar viður og lyng
var þrotið.
Slíkum skorti kynntist ég aldrei
eystra, né hafði spurn af, en ýmissi
vöntun kynntist ég þar, nægilega
mikið til þess að skilja gamla fólk-
ið, sem ólst upp við meiri og minni
skort allra lífsnauðsynja.
Ég komst í það jafnvel hjá „bjarg-
álna fólki“ að nota varð nýtt hrís í
eldinn á vorin og meira að segja
því að ekkert var í eldinn nema
stórgert moð af sinuútheyi. Var
mikið elju- og nákvæmnisverk að
kynda með því, svo hægt væri að
sjóða matinn. Moðið var þá vafið í
litla vöndla og stungið undir pott-
inn. Sat eldabuskan þá lágt framan
við eldinn og varð að vera tilbúin
með næsta vöndul á meðan enn
logaði í hinum, svo eldurinn dvín-
aði ekki, því ella dó hann án þess
að geta kveikt í þeim næsta. Mátti
hún því aldrei víkja sér frá meðan
stóð á eldamennsku. Sem betur fór
var þetta aðeins stuttan tíma
þarna, en ærin þolraun meðan á
því stóð og gaf ofurlitla innsýn í
kjör þeirra, sem blásnauðir voru.
Þeir þóttu heppnir sem áttu reka-
fjöru og gátu hirt morvið til bú-
drýginda. Rekajarðir voru alltaf
eftirsóttar, sem og allt annað sjáv-
argagn. (1970)