Tíminn - 27.10.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 27. október 1990
HELGIN
11
nokkurt skáld á hans tímum, ann-
að aftur fornyrt og enn sumt al-
þýðlegt og með fegursta þjóð-
vísnablæ. Yfirleitt má telja að
mýkt og lipurð einkenni hann
umfram alla samtímamenn hans í
skáldskap. Efnið er mjög margvís-
legt og hann kann allra manna
best að fara með hversdagslega at-
burði.
Auk gamankvæðanna gætir í ver-
aldlegum kveðskap hans einkum
hestavísna og ölvísna og er slíkt
raunar enn einn þáttur gaman-
kvæða. Er margt af því enn vel
þekkt, svo sem Grýlukvæði, ölvís-
ur ýmsar og sumt hestavísna
hans. Sérstaks unaðarblæs og
hreinleika kennir í ástavísum
hans og eru þær enn á vörum
manna — „Eg veit eina bauga-
línu“ og „Björt mey og hrein“.
Kvæði hans „Nýársgjöf" er hlaðið
spakmælum og heilræðum og er-
indin minna sum á sitthvað í Sæ-
mundar- Eddu og á niðja skálds-
ins, Jónas Hallgrímsson, t.d.:
Eik veit eg standa
í bláfjalli,
regindigra
og ríka að kvistum o.s. frv.
Kvist leit eg standa
í kyrrum dal,
lágan og lítinn,
laufum grænan o.s. frv.
Stjómmálarefurinn Jules Mazarin kardináli (1602-1661)
var um það bil að leiða Þrjátíu ára stríðið til lykta af hálfu Frakka,
er hann bauð Stefáni fomfræðingsstarfið í París.
Svipuð heilræði koma fram víðar,
t.d. í kvæði sem nefnist Lífsreglur
(Andleg moralia), í ævintýrakvæð-
um og dæmisagnakvæðum. Hefur
hann sett í kvæði sumt af dæmi-
sögum gríska spekingsins Esóps.
Mikil lipurð birtist í því sem hann
hefur þýtt eftir latneska skáldið
Horatius. Er enda einhvers konar
andlegur skyldleiki með þeim.
Veittu fyrri tíðar menn því athygli
og nefndu Stefán „Horatius Is-
lands“. Á síðari árunum, þegar
þunglyndið tók að sækja á hann,
kennir meir angurværðar, sorgar
og andstreymis. Einkenni þessa er
kvæði það sem nefnt hefur verið
„Svanasöngur" („Margt er manna
bölið“).
Loks er að víkja að andlegum
kveðskap hans og sálmum. Eftir
hann liggur mikið í þeirri ljóða-
grein og er sumt af því prentað á
víð og dreif en sumt er varðveitt í
handritum óprentað. í hinum
síðari flokki eru Píslarsálmar
hans sjö talsins og taka þeir lítt
fram kveðskap samtíðarmanna
hans, enda ætlað svipað hlutverk,
þ.e. að festa píningarsöguna í
minni. Aftur á móti eru prentað-
ir Vikusálmar Thomasar Kingo
er hann þýddi og sjö iðrunar-
sálmar Davíðs eftir sama. Þetta
er fyrst prentað aftan við „Parad-
ísarlykil", sem kom út í Skálholti
1686. Hið merkasta af Kingó-
þýðingum hans er annars „Hjart-
að, þankar, hugur sinni“ og „Rís
upp mín sál og bregð nú blundi",
en þessir sálmar voru lengi í ís-
lenskum sálmabókum og á hvers
manns vörum. Enn eru í sálma-
bókinni þýðing hans á sálmi
Kingo „Enn hraðar sólin sér“ og
hans eigin sálmur „Himna rós,
leið og ljós“, og er þetta fyrsta er-
indi hans:
Himna rós, leið og Ijós
lífog velferð,
svölun minnar sálarinnar,
son Guðs,
Jesús minn, máttinn þinn
mig ég reiði á.
Táraföll endast öll
Allelújá.
Hér látum við lokið að segja frá
Stefáni Ólafssyni. Honum fór sem
mörgum íslenskum hæfileika-
manni að hann átti ýmissa kosta
völ á unga aldri, sem hann ef til
vill hefur einhvern tíma iðrað að
hann ekki skyldi hagnýta sér. En
um það vitum við ekki og því síður
hvort lífið hefði orðið honum
nokkuð tillátara í París en í Valla-
nesi. Þótt sú „bjarta og hreina"
mey hyrfi honum úr örmum þá
hafa tryggðabönd þjóðarinnar við
hana ekki slitnað — og hana var
vissulega hvergi að finna nema á
„ísa köldu landi“.
þessum kom hún öllum vel að sér
og þeim vel til á rekspöl. Þau hafa
síðar - einsog aðrir samferðamenn
um ævidagana - sýnt ræktarsemi í
hennar garð.
Allmikil munu umskiptin hafa
orðið að flytjast vestur. Ólíkt borg-
firsku víðerni gnæfa fjöll þar sem
hamraveggir yfir höfðum manna
og bústaðirnir klúka við salta
ströndina. Lét hún síðar svo um
mælt að sér hefði þótt sem fjöllin
ætluðu að byrgja sig inni. Þó fór
svo að hún staðfestist vestra. Hún
gekk að eiga föður minn, Magnús
G. Magnússon, ættaðan af Strönd-
um norður, árið 1919. Síðan tekur
við hið hefðbundna hlutskipti
sveitakonunnar: barneignir og bú-
skaparbasl. Ingibjörg fæddist 1920,
Páll áriö eftir, Helgi 1923, Magnús
Reynir 1927, Svanlaug 1930 og
undirritaður, örverpið, 1934. Búið
var ásamt tengdaforeldrum í Feits-
dal (sem flestir kalla Feigsdal) í
Bakkadal og skamman tíma á litlu
koti hinumegin ár, Granda að
nafni.
Feitsdalur mun ekki hafa verið
óálitleg jörð á fyrri tíðar mæli-
kvarða. Sýslumannssetur fyrir
margt löngu - svo ólíklega sem það
hljómar, lengst á öðrum enda um-
dæmisins. Dönskum manni var eitt
sinn veitt Barðastrandarsýsla. Það
varð honum fyrst fyrir þegar hann
sté á land á Fróni að spyrjast fyrir
hvenær næsta járnbrautarlest ætti
áætlun til Feitsdals í Barðastrand-
arsyslen.
Þar er næst til að taka að þar kem-
ur að bújörð losnar innar miklu
með firði - Reykjarfjörður. Þangað
var flutt 1937, og er mér umstang
það í barnsminni. Viðdvölin þar
varð í 11 ár, uns flutt var í „þéttbýl-
ið“ - þorpið Bíldudal. Nútíminn
hafði enn ekki haldið innreið sína
vestra meðan búið var í Reykjar-
firði. Vatn sótt út í bæjarlækinn. En
þvottar oft sóttir um all-langa leið í
heita laug sem þar sprettur upp.
Sími, rafmagn og bflvegir fjarlægir
hlutir. Heyskapur enn stundaður
með hinum fornu amboðum þjóð-
arinnar, orfi, ljá og hrífu. Áburður-
inn slóðadreginn þarsem nægilega
slétt var svo slíkri tækni væri við
komið. Það var fyrst eftir að við
fluttum frá Reykjarfirði að farið var
að bylta túnum þar vestra til rækt-
unar með nútíðartækjum einsog
traktorum, skurðgröfum og öðrum
slíkum tækniundrum. Slátrað
heima og dilkaskrokkarnir fluttir
sjóveg í kaupskap með vélbáti.
Sjálfsþurftarbúskapur með hrogn-
kelsa- og silungsveiði.
Nær sextugu - þegar halla tekur
undan fæti hjá flestum - hefst nýr
kapítuli í ævi móður minnar. 1948
er gefist upp á búskaparbasli og
flutt til Bfldudals, sem fýrr segir. Þá
kynnist hún fyrst þeim þægindum
sem rafmagn er. Þá þegar og áður
en maður hafði áttað sig stendur
hún í miðjum flokki félagslífs á
Bfldudal. Hún gekk í kvenfélag
staðarins. Störf hliðstæð þeim úr
ungmennafélagi Hálsasveitar og
málfundafélags Flensborgar voru
nú upptekin einsog ekkert rof hefði
á orðið. Það var skjótt farið að leita
til hennar með skriftir og ræðu-
mennsku. Upplestur hennar var
orðlagður, enda með snilldarbrag.
Ég heyrði prestsfrúna láta svo um
mælt að móðir mín hefði orðið sér
þörf hvatning og stoð að koma fram
á slíkum vettvangi. En þau prests-
hjón, séra Jón ísfeld og Auður, urðu
henni miklir vinir og tryggir til
margra ára. Ég hygg - er raunar
handviss um - að rangt stafsett orð
hafi aldrei slysast úr penna hennar.
Það er meira en sagt verður um
ýmsa háskólaborgara samtímans.
Tryggð þeirra kvenfélagskvenna -
svo og fjölmargra annarra - í garð
móður minnar, sem ber að minnast
að verðleikum, ber einnig vitni vin-
sældum hennar sjálfrar. Löngu síð-
ar eftir að hún var flutt í Borgarnes
mundu þær góðu konur til ein-
hvers stórafmælis hennar, kjöru
hana heiðursfélaga og sendu
skrautritað skjal því til staðfesting-
ar. Undrum sætti hversu mörg kort
hún fékk á jólum hverjum frá fólki
þar vestra.
En 1959 lést faðir minn eftir erfið
veikindi. Og tveim árum síðar var
enn sárari harmur kveðinn að
heimilinu er einn okkar bræðr-
anna, Helgi, drukknaði í blóma lífs-
ins á Arnarfirði.
Hartnær áttræð hættir hún loks
að halda heimili vestra, flyst árið
1969 til eldri dóttur sinnar í Borg-
arnesi. Þar átti hún skjól í full 17 ár.
Síðan hér í borg hjá hinni dóttur-
inni, Svanlaugu, og manni hennar.
Ber okkur bræðrum að meta það
framlag kvenleggsins.
Svo sterkum böndum sem móðir
mín var tengd borgfirskum byggð-
um og rótfest „Egils kyni“ er efun-
arefni að hún hafi notið sín til fulls
vestra - einkum áður en hún flutt-
ist til Bfldudals. „Illa rætt og undar-
lega sett.“ Á þeim tíma öllum, hálfri
öld, minnist ég þess aðeins einu
sinni að hún hafi vitjað bernsku-
slóða, einsog hún annars naut
ferðalaga. Það var árið 1944 þegar
undirritaður var 10 ára. Mæðgurn-
ar ferðuðust saman, hún og eldri
dóttirin. Skýrir hún mér svo frá að
hvarvetna hafi þær átt vinum að
fagna. Stóð frændgarður um þjóð-
braut þvera um Borgarfjörð allan.
Af skornum og knöppum farareyri
mun hafa verið vel sparað. Er mér
enn ofarlega í minni er móðir mín
kom heim með einn hlut: „aladdín-
lampa" sem svo nefndist og var ný-
lunda á þeirri tíð. Blessaði móðir
mín ár og síð þá birtu og þann yl er
lampinn veitti á myrkum vetrar-
kvöldum. Þykir mér það ljóst dæmi
um þau kjör sem fólk varð áður að
sætta sig við.
Of fast væri að orði kveðið að tala
um „útlegðina" vestra. En líta má á
flutninginn suður sem einskonar
heimkomu. TVyggðin og rótfestan í
átthögunum var einn ríkasti þátt-
urinn í skaphöfn hennar. Sú tryggð
beindist einkum að æskuvinum,
bernskuslóðum og tungunni. Land,
þjóð og tunga, þrenning sönn og
ein. Þegar „Úr byggðum Borgar-
fjarðar" eftir fræðaþulinn Kristleif
Þorsteinsson frá Stóra-Kroppi kom
út varð sú bók móður minni einna
kærst bóka. Síðar, eftir að bæði
voru flutt til Borgarness, batt hún
mikið vinfengi við gamian kunn-
ingja, Þorstein, son þess sama
Kristleifs. Varð sem ung stúlka og
sporin léttust þegar hún heimsótti
Þorstein vin sinn sem iðulega var.
Mig undraði stórum hversu margra
fermingarsystkina sinna hún enn
þekkti til, þótt hartnær mannsævi
væri umliðin, og hafði samgang við
þau sem enn lifðu og við varð kom-
ið. Hún var alla tíð létt á fæti og
sporviljug. Á heilsubótargöngum
sínum um Borgarnes hylltist hún
til að beina för sinni þangað sem sjá
mátti upp til Reykholtsdals og fjalla
æskustöðvanna. Óþarft að ítreka að
heimsókn að Rauðsgili var einskon-
ar stefnumót á hverju sumri.
Bókmenntir og bóklegur fróðleik-
ur eru henni kærar. Þótt ekki kæmi
henni til hugar að vanrækja skyld-
ur sínar sem húsmóðir var hún öllu
meiri bókmenntakona en verk-
kona. Einusinni aðeins segist hún
hafa „stolist" frá bústörfúnum til
lesturs. Það var þegar Sjálfstætt
fólk Halldórs Laxness hafði borist
inná heimilið. Ber það ekki lélegum
bókmenntasmekk vitni. Ég hugsa
nú til þess að hún hefði verðskuld-
að að hafa aðgang að fleiri ljóðabók-
um en kostur var. Nýja strauma í
kveðskap suma hverja kunni hún
miður að meta að verðleikum en
þeir hefðu verðskuldað. En það er
ljóst dæmi þess strengs sem knýtti
hana ættjörð og sögu að meðal
þeirra nýrri skálda sem hún mat
mest voru þeir sem innilegast lof-
uðu hina gömlu bændamenningu,
menn einsog Guðmundur Ingi
Kristjánsson frá Kirkjubóli og Hall-
dór Helgason frá Ásbjarnarstöðum
(Stolnar stundir). „Eru þeir af Egils
kyni allir þessir menn?“ Því miður
mun Guðmundur Böðvarsson frá
(öðru) Kirkjubóli ekki hafa borist
inn á heimiíið. Enn er henni slíkur
fjöldi vísna á hraðbergi að öllum er
stórum undrunarefni - vísna allt
frá Agli á Borg.
Barnabömin urðu sjö. Og barna-
barnabörnin nú orðin tólf - góðu
heilli allt efnisbörn.
Sem von er hefir sjón, heyrn og
minni hrakað all-mjög. En hún var
- og er raunar enn - furðu ern
langt fram á tíunda áratuginn. Las,
prjónaði, fylgdist með sjónvarpi og
létti undir við heimilisstörf til
skamms tíma.
Enn stefnir heiðarfugl í suðurátt.
Langt er flug hans þegar orðið, og
ekki annars að vænta en flug hans
daprist hvað úr hverju. Ekki tek ég
undir með þeim er hyggja að hand-
an þess Oks er markar jarðneska til-
vist bíði aðeins hafið grátt - svo enn
og aftur sé vitnað til víðfrægs kvæð-
is. Fremur önnur lönd og sælli en
búið er við héðra. Má vera að enn
bíði Arnarvatnsheiðin í árroða ann-
ars heims - þó langt nú sé um liðið
- skyggnari augum nýrrar heim-
komu.
Kannski á gamall draumur enn
eftir að rætast.
Sælir eru þolinmóðir, því þeirra
mun uppfylling óska.
Skúli Magnússon