Tíminn - 28.03.1991, Blaðsíða 4

4
HELGIN
Fimmtudagur 28. mars 1991
T
Ævistarf eins manns og fimm ára vinna fjölda
hugsjónafólks lítur dagsins Ijós í nýrri bók:
Islandssaga
til okkar daga
Sögufélagiö hefur gefið út bókina „íslandssaga til
okkar daga“ eftir sagnfræðingana Björn Þorsteinsson
og Bergstein Jónsson. Með þessari bók er í fyrsta
skipti komin út á prenti samfelld saga lands og þjóð-
ar. Áður hafa verið gerðar tilraunir til að skrifa sögu
þjóðarinnar, frá landnámi til vorra daga, en af ýmsum
orsökum hefur það ekki tekist fyrr en nú.
Segja má aö ritið „íslandssaga til
okkar daga“ hafi að geyma ævi-
starf Björns Þorsteinssonar pró-
fessors. Björn var mikilvirkur
sagnfræðingur og skrifaði fjölda
bóka og ritgerða. Hann skrifaði
sammerkt að vera vekjandi og
glæsilega skrifuð. Björn var forseti
Sögufélagsins og ritstjóri tímarits
þess, Sögu, um margra ára skeið.
Björn lést árið 1986, 68 ára að
aldri.
Eftir að Björn féll frá tóku vinir
hans og samstarfsmenn við verk-
inu. í fimm ár hefur verið unnið
sleitulaust að því að koma bókinni
út. Bergsteinn Jónsson prófessor
skrifaði sögu síðustu alda, en
m.a. nokkrar bækur sem hafa að
geyma sögu þjóðarinnar fram yfir
siðskiptin. Hann gaf einnig út ís-
landssögu á dönsku, en sú bók er
stofninn að þeirri íslandssögu sem
nú kemur út. Rit hans eiga það
Kristján konungur X. á Laugar-
vatnsvöllum 1926. Kristján (1870-
1947) var hinn síöasti af 29 kon-
ungum fslands og eini konungur
íslands sem sérstaks ríkis (1918-
44). Hann kom oft til fslands,
baeði sem krónprins og konungur,
og geröi sér far um að kynnast
málefrium þess, en honum samdi
illa við íslenska forystumenn og
naut aldrei hylli á fslandi. f Dan-
mörku varð hann sameiningar-
tákn þjóðarinnar á hemámsámn-
um 1940-1945 og dáður fyrir að
standa virðulega í stöðu sinni
gagnvart Þjóðverjum. Marga Dani
tók sárt, konungs vegna, að ís-
iendingar stofnuðu lýðveldi án
samkomulags við hann.
Þetta er ein af þeim flölmörgu
myndum sem prýða bókina. Hún
sýnir blaðsöludreng auglýsa þá
ffegn sem bar hæst á þessum
tíma, fregnina um fall Valtýs Guð-
mundssonar í kosningunum
1902. Þjóðólfur var aðalmálgagn
heimastjómarmanna en fsafold
helsta blað Valtýinga. Hannes
Hafstein féll einnig í þessum
kosningum, en báðir komust þeir
Valtýr á þing aftur 1903 og voru
keppinautar um ráðherravaldið. f
samræmi við þingræðisreglu varð
Hannes hlutskarpari af því að
hann hafði stærri þingflokk á bak
við sig.
Helgi Skúli Kjartansson dósent yf-
irfór texta Björns og gerði þær
breytingar sem hann átti eftir að
gera þegar hann féll frá. Margir
fleiri hafa unnið að þessu mikla
verki. í ritstjórn voru sagnfræð-
ingarnir Anna Agnarsdóttir,
Gunnar F. Guðmundsson og
Magnús Þorkelsson fornleifafræð-
Úr níunda kafla bókarinnar
Kaupmannahöfn í janúar 1490. minnst á fiskveiðiheimildir Eng-
í 4. grein samningsins, sem lendinga, heldur ítrekuð fyrri
gerður var, segir að „enskir bönn við vetursetu útlendinga,
kaupmenn, fískimenn og allir nema ef þeir kunna að verða sár-
Kristján I hafði sett þýskan
flotaforingja, Diðrik Píning, höf-
uðsmann á íslandi 1478, en
hann hafði marga hildi háð við
Englendinga í þriðja þorskastríð-
inu og siglt með landkönnuðum
vestur um Grænland. Þegar hann
birtist á svióinu við Island tók að
hitna í kolunum. Árlð 1484 bauð
Englandskonungur íslandsför-
um í Norfolk og Suffolk að safn-
ast saman vel búnir vopnum og
vistum á Humber og bíða þar
skipa, sem verði þeim til varnar á
leiðinni til íslands, en þangað
eigi þeir að hafa samflot. Slikar
ðryggisráðstafanir dugðu
skammt. Árlð 1486 kærðu ís-
landsfarar fyrir konungi og
parlamenti, að ekkert enskt skip
kæmist lengur til ísiands án
háska og aevintýra, „Því að þar
veita Þjóðverjar Dönum, eins og
sannað hefur verið fyrir ráði
konungs".
Um vorið hertóku Englendingar
Hansakugg í Hafnarfírði og seldu
hann ásamt 11 Hansakaupmönn-
um í Galway á frlandi, en þar var
sjóræningjahöfn í þann tíó. Það
var orðin víkingaöld á Norður-
Atlantshafi og töldu Englending-
ar höfuðsmanninn á íslandi,
Diðrik Píning, versta skelminn.
Hann vann Gotland af Svíum,
reisti varðstöð nyrst á Finn-
mörku gegn Rússum og var Eng-
lendingaskelfír við ísland. Sjó-
hernaður hans var þrátefli, sem
engin ríkisstjórn gat gengist við.
Siglingaleiðir og öryggi á hafínu
færðust stöðugt ofar á umræðu-
lista stjórnmálamanna, og ísland
var orðið fjölsótt fiskveiði- og
markaðsstöð ýmissa þjóða.
Gangur mála á 15. öld sýndi að
gildislaust var að lýsa hafíð við
landi bannsvæði; stefna dansk-
norska konungsvaldsins hlaut að
felast í skattheimtu af verslun og
sjávarnytjum við ísland, og
samningaþóf hófst við Englend-
inga, og því lauk með friðargerð í
aðrir þegnar Englandskonungs
megi sigla frjálslega til íslands
til verslunar og fískveiða að eigin
geðþótta um alla framtíð" að því
tilskildu að þeir greiði á eyju
þessari og höfnum hennar tolla
og skatta að venju, þar sem þeir
lendi, en afli sér siglingalcyfis
hjá Danakonungi 7. hvert ár. -
Með þessum ákvæðum var Eng-
landskonungum veitt Iögformleg
heimild til fiskveiða viö ísland
með ákveðnum skilyrðum.
Diðrik Píning höfuðsmaður
lagði fyrir lögréttu á Alþingi
1490 friðargerð konunganna um
að Englendingar mættu sigla til
islands „með réttan kaupskap og
fa!slausan“. Þá var Píningsdóm-
ur lögtekinn, en þar er hvergi
ir eða sjúkir eða í skipbroti, og
selji þó öngvan pening dýrra vet-
ur en sumar, og haldi öngvan ís-
lenskan mann sér til þjónustu,
og gjöri hvorki skip né menn til
sjós. En hver sem þá hýsir eða
heimilar öðru vísi en nú er sagt,
svari slíku iyrir sem hann hýsi
útlægan mann. En hver (slenskra
manna sem þeim þjónar, svari
slíkri sekt sem hinir.
íslcnskt fombréfasafn VI
(1900- 1904), bls, 704
Þá var Þjóðverjum og Englend-
ingum boðið að halda frið sfn á
milli í íslenskum höfnum og
bannað að versla við friðrof.
Búðsetumenn, „svo karlar sem
konur,“ vom skyldaðír til að eiga
a.m.k. þrjú kýrverð, að viðlögð-
um missi eigna og afía til handa
umboðsmanni konungs „og
bændum öllum í sveitinni", en
allir aðrir skyldu vinna hjá bænd-
um. -Þá var ítrekað skattfrelsi
nefndarmanna að óskertu þing-
fararkaupi.
Píningsdómur birtir stefnu
stórbændavaldsins, sem varði
einveld! sitt á vinnumarkaðinum
af hörku og viðurkenndi ekki
fiskveiðiheimild Englendinga á
íslenskum miðum, enda fylgdi
henni samkeppni um vinnuafl. Á
Alþingi 1490 fengu bændahöfð-
ingjarnir sjóhetjuna Diðrik Pín-
ing til þess að ógilda stefnu kon-
ungsvaldsins í flskveiðimálum,
og ári síðar var kunngert á sama
stað að enskir og þýskir flytji þá
frétt að Diðrik Píning „sé dauður
utanlands". Þá undanbáðust ís-
lendingar hirðstjórn Diðriks Pín-
ings yngra og kusu sér hirðstjóra
Einar, son Björns Þorleifssonar.
Á Alþingi árið 1500 var dæmt að
duggarar, sem rækju enga versl-
un, væm ófriðhelgir hvar sem
þeir yrðu teknir, og árið eftir