Tíminn - 06.06.1991, Qupperneq 7

Fimmtudagur 6. júní 1991
Tíminri 7
VETTVANGUR
Bjarni Einarsson:
Islendingar, hvert skal
stefnt í nýjum heimi?
Söguleg tímamót.
Ungum var mér sagt, aft fuliveldi og sjálfstæði íslensku þjóðarinnar væri
mál málanna og þegar ég komst til vits og ára varft það m.a. skoftun mín að
höfuðmarkmið utanríkisstefnu og utanríkisþjónustu værí að tryggja þetta
fulk’eldi og sjálfstæði. Fyrir tæpum 73 árum fengum við fuliveldi í nær öll-
um málum og eftir þijú ár er hálf öld liðin frá stofnun lýðveldisins . Nú
virðist þó svo komið að stjómmálamenn flestra flokka séu að sameinast
um að skerða fuliveldið og setja lýðveldið í hættu. Ég hef haldið að 17. júní
1994 værí dagur tíl að hlakka til, en nú er svo komið að ég efa það, því ég
veit ekki hvort íslendingar verða þá fúUvalda þjóð.
Þegar kalda stríðið komst í algleyming
hafði heimurinn breyst mikið frá því
sem hann var fyrir stríð. í stað nokk-
urra stórveida voru komin tvö risaveldi
og heimurinn skiptist að verulegu leyti
í tvennt, svæði vestræns lýðræðis og
svæði kommúnisma. Sovétríkin juku
sífeilt herstyrk sinn, lögðu undir sig
lönd og seildust til áhrifa hvar sem þau
gátu. Gegn þessu sameinaðist hinn
vestræni lýðræðisheimur og í honum
áttum við heima, þjóð sem borið hafði
neista lýðræðisins f bijósti sér í meira
en þúsund ár. Slík þjóð gat ekki verið
hlutlaus í átökum lýðræðis og einræð-
is, enda var ísland því miður ekki leng-
ur fánýtur útkjáiki heldur eyja sem ráð-
ið gat úrslitum í hemaðarlegri stöðu
vesturs eða austurs. Við vorum komin
inn í miðju heimsátakanna. Þá voru
teknar erfiðar ákvarðanir við mótun
nýrrar utanríkisstefnu sem hæfði að-
stæðum tímans. Heimsfriður hélst og
höfúðmarkmið utanríkisstefnunnar
náðist og við erum enn sjálfstæð þjóð
og við búum við íslenskt lýðræði.
Nú er heimurinn annar. Fyrir fjórum
og hálfu ári funduðu Reagan og Gor-
batsjov í Höfða, þar sem fram komu
byltingarkenndar hugmyndir. Síðan
hefur heimskommúnisminn hrunið til
grunna og Sovétríkin eru á barmi
gjaldþrots. Varsjárbandalagið hefur
verið lagt niður, leppríki Rússa í Evr-
ópu eru orðin laus við okið og kalda
stríðinu er lokið. Síðastliðinn vetur
sameinuðust flest ríki heims við að
brjóta á bak aftur ofbeldisárás einræð-
isherra á annað Iand. Við búum núna
greinilega í nýjum heimi. Enginn veit
með vissu hver þróunarbraut hans
verður, en á því er samt hægt að hafa
skoðanir, byggðar á líkum og á sögu-
legri reynslu.
Ný heimsmynd
Efnahagur Sovétríkjanna er í rúst og
einstök lýðveldi eru í uppreisnarhug.
Þótt Rússar eigi enn rnikið af vopnum
geta Sovéríkin ekki lengur talist til
stórvelda. Hin raunverulegu stórveldi
eru þau, sem yfir mestu fjármagni og
mestri tækni ráða. Vtö erum að yfxr-
gefa öld vopnavaldsins og að halda
inn í öld peningavaldsins. Nú leggja
stórveldin ekki lönd undir sig með
vopnum, þau kaupa þau á einn hátt
eða annan.
í dag eru stórveldi heimsins þrjú,
Norður-Ameríka, Vestur-Evrópa og
Japan, sem nú er þeirra mest Líklegt
er að Rússland og Kína komi í þennan
hóp næst, hvenær sem það verður.
Samkeppni verður mikil á milli stór-
veldanna um markaði og um aðgang
að auðlindum og vopnum verður beitt,
sem eru peningar og viðskiptahindran-
ir. Valdajafnvægi á milli stórveldanna
verður eins mikilvægt og það hefur
ávallt verið. Ákveðin tegund fjandskap-
ar mun þróast á milli þeirra og mikið
verður um ráðstefhur og samninga-
fundi.
Það er við þessar nýju aðstæður sem
íslendingar verða að átta sig á stöðu
sinni, hættum og möguleikum og
móta utanríkisstefnu sína og sú stefna
verður að vera önnur en hún hefur ver-
ið. En nú er komið nýtt hljóð í strok-
kinn, að við þessa stefnumótun sé það
fyrst að komast að niðurstöðu um
grunnforsenduna, hvort hún eigi
áfram að vera að viðhalda fullveldi og
sjálfstæði íslensku þjóðarinnar eða
ekki. Við höfúm orðið vör við að nú, í
fyrsta sinn, eru sérffæðingar, stjóm-
málamenn og fleiri ekki sammála um
að svo eigi að vera.
Evrópustórveldið
Evrópusamfélagið (European Comm-
unity) er að undirbúa veigamikið skref
á þróunarbraut sinni að því að verða
eitt ríki, Bandaríki Vestur- Evrópu. ís-
lenska nafríið Evrópubandalag (og
skammstöfúnin EB) er rangt og hefur
mjög villt um fyrir íslendingum, sem
bera það saman við þjóðabandalög,
sem við erum aðilar að, en þar sem að-
ildarríkin eru að formi til jafnrétthá
með eitt atkvæði hvert í Evrópusamfé-
laginu fer atkvæðisréttur eftir íbúa-
fjölda ríkja. f þeim ríkjum, sem núna
eru aðilar að þessu samfélagi, eru rúm-
lega 340 milljónir íbúa. Þetta Evrópu-
stórveldi er eins og er fjölmennast stór-
veldanna. f Bandaríkjum Norður-Am-
eríku og Kanada eru samtals 276 millj-
ónir, en í Japan 122 milljónir.
Evrópusamfélagið er nú þegar orðið af-
ar stór markaður og getur orðið mikl-
um mun stærri í tímans rás. Aðalveik-
leiki Evrópu er að standa verulega að
baki Bandaríkjunum og Japan í tækni
og í iðnaðarframleiðslu. Markmiðið er
að ná hinum stórveldunum á báðum
þessum sviðum. Þetta á að gera í krafti
þessa stóra markaðar, sem samfélagið
hyggst verja gagnvart hinum stórveld-
unum og fleirum með tollum og öðr-
um viðskiptahindrunum. Til umræðu
er Ld. að stöðva með öllu sölu jap-
anskra bfla í Evrópusamfélaginu frá og
með 1993, jafnvel þótt þeir séu fram-
leiddir þar. Rétt er og að minna á átök
Evrópusamfélagsins og Bandaríkjanna
á GATT-fundi vegna vemdunar á land-
búnaði og viðskipta með landbúnaðar-
vörur. Þar kom Evrópusamfélagið fram
sem hafta- og einokunarsamtök og
þannig virðast Evrópuríkin ætla að
starfa í framtíðinni. Það er því þetta
evrópska stórveldi, sem er að kasta
stríðshanskanum til hinna stórveld-
anna, er að segja þeim stríð á hendur,
og reikna má með að mikil átök séu
framundan.
Mikilvægasta málið, sem nú er til um-
ræðu, og sem ræður úrslitum um
hvert við ætlum að stefha, er hvort ís-
land eigi nú að taka upp meira sam-
band og samstarf við hið Evrópska
stórveldi heldur en við hin stórveldin.
Hér er átt við samninga EFTA-ríkjanna
og Evrópusamfélagsins um evrópskt
efhahagssvæði, EES. Þetta er ekki
venjulegur viðskiptasamningur eins og
um að hvor aðilinn kaupi vörur og
þjónustu af hinum án tolla eða annarra
hindrana heldur er þetta, auk þess,
viðamikill samningur um frelsi fjár-
magns, atvinnureksturs, fólksflutninga
og landkaupa og fjölmargt annað. Því
til viðbótar verður settur upp dómstóll,
með endanlegu valdi til að skera úr
ágreiningsmálum á milli aðila. Svo
virðist sem ekki strandi nú á öðru nú
en neitun íslendinga um aðgang að
fiskimiðum til þess að samningamenn
telji sig geta undirritað samninginn
fyrir okkar hönd og komið málinu til
Alþingis til staðfestingar.
Ekki verður hér farið ofan í nein smá-
atriði EES-samningsins, enda þau alls
ekki komin fram enn nema að hluta.
Að þessu sinni fjalla ég eingöngu um
höfuðatriði málsins, að verið er að
draga ísland inn í mjög náið samstarf
við Evrópustórveldið. Til þess að fá að
selja unnar fiskafúrðir þar verðum við,
eftir fyrirsögn stórveldisins, að breyta
fjöldamörgum þáttum í efnahagsstarf-
semi okkar og hleypa Evrópusamfé-
lagsrOgum inn að gafíi fyá okkur. IIð
erum neydd til þess að hafía okkur
nýög að einu stórveldanna umfram
hin tvö.
Utanrfldsstefna í nýjum
heimi
í mínum huga er varðveisla fúllveldis
og sjálfstæðis þjóðarinnar enn grund-
vallaratriði utanríkisstefnu íslands.
Eina aðferðin, sem ég fæ séð, er að
halla sér ekki að neinu einu stórveld-
anna frekar en hinum, því að sjálf-
stœði eða fultveldi á eirdwerjum svið-
um glötum við ekki nema til einhvers
þeirra. í átökum þessara stórvelda er
ekki barist um grundvallarstjómar-
form, lýðræði eða einræði. Engin hug-
myndafræðileg ástæða er því til þess að
við höllumst á sveif með neinu stór-
veldanna. Nú getum við og eigurn að
vera hlutiaus og vera allra vinir. Því
getum við ekki gert þennan EES-
samning við Evrópustórveldið. Jafnvel
þótt samningurinn væri bærilegur fyr-
ir okkur, sem hann er ekki, getum við
ekki gert hann, því þá munu hin stór-
veldin ekki lengur líta á okkur sem
hlutlausan aðila. Við erum búin að
velja okkur bandamenn og framkoma
þeirra mun helgast af því. Þá er og rök-
rétt að í kjölfar EES-samningsins
munum við smátt og smátt sogast og
okkur verður ýtt nær og nær Evrópu-
samfélaginu og verða því sífellt háðari
þar til íslensk stjómvöld eiga ekki leng-
ur annars kost en að ganga inn um
glæstar gleðidyr Evrópustórveldisins
og viðurkenna Brussel sem höfuðborg
íslands. Þá verður ísland raunverulega
evrópskur útkjálki. Atkvæðisréttur
okkar innan stórveldisins verður svo
lítill að við fáum engu ráðið um eigin
örlög, við verðum að setja viðskipta-
hömlur á Japan hvort sem okkur er það
hagkvæmt eður ei til þess að vemda
evrópskan bflaiðnað o.s.frv. Fullveldið
minnkar stórlega og sjálfstæðið hverf-
ur með stofnun Bandaríkja Vestur-Evr-
ópu.
ísland, miðpunktur
norðurftvels jarðar
Stórveldin þrjú eru öll á norðurhveli
jarðar. Sovétríkin, Kína og Indland em
einnig á norðurhvelinu og samtals um
95% mannkynsins. Af fjölmennari ríkj-
um em einungis Brasilía og Indónesía
á suðurhveli. Landfræðilegur mið-
punktur norðurhvelsins er norðurpóll-
inn og við emm býsna nærri honum. í
viðskiptastríði komandi ára þurfa
menn oft að tala saman og þegar um
erfiða fundi er að ræða vilja menn
gjama hittast á hlutlausu svæði eða
stað, sbr. Reagan og Gorbatsjov 1986.
Til slíks staðar verða gerðar miklar
kröfúr um öryggi, um þjónustu og um
góð samgöngutengsl. Löng vegalengd
er og neikvætt atriði. í leit minni á
heimskortinu hef ég ekki fundið nema
tvo staði sem virðast standast þetta próf
með láði, nema hvað fjarlægðina snert-
ir. Það em ísland og Singapore. í báð-
um þessum löndum er öryggi og þjón-
usta fyrsta flokks, en eins og fram kem-
ur í töflunni hér á eftir er vegalengdin
til fslands frá flestum þeim höfuðborg-
um, sem skipta máli, mun styttri til
Reykjavíkur en til Singapore. í saman-
burðinum fellur Singapore á þessu og
Reykjavík virðist vera langhagkvæm-
asti fundarstaður stórveldanna. ísland
er í miðju, en Singapore er við jaðar
svæðisins.
Vegalengdir frá mfldlvægustu
borgum tfl Reykjavflcur og til
Singapore
Langfleygustu flugvélar geta flogið yf-
ir 12.000 km í áætlunarflugi án milli-
lendingar. Því em allar þessar borgir
innan ömggrar flugvegalengdar frá ís-
landi og þetta á við alla staði á norður-
hveli jarðar. Vegalengdir til Singapore
em flestar lengri og meðalvegalengdin
er miklu lengri. Keflavíkurflugvöllur er
og einn besti og ömggasti flugvöllur
heims, m.a. vegna þess að umferð um
hann er mjög hófleg og verður það
áfram, jafnvel þótt hún vaxi mikið frá
því sem nú er.
Ég hef orðið þess var, að fólki finnst
þessi hugmynd, að ísland verði nokk-
urskonar miðpunktur heimsins, frá-
leit, hrein skýjaglópska. En skoðið
dæmið, leitið á landakorti sem er með
norðurpólinn í miðjunni að hentugri
stað sem getur verið hlutlaus. Alltjent
er það fráleitt að það sé sjálfgefið að ís-
land sé og verði útkjálki Evrópu.
Heimsefhahagssvæði
Hví skyldum við íslendingar láta loka
okkur inni í Evrópu ef við þurfúm þess
ekki og eigum þess kost að hafa allt
norðurhvel jarðar, og jafnvel allan
heiminn, sem efnahagssvæði okkar. Ef
við verðum svolítið sniðug getum við
skapað okkur vemlega atvinnu af legu
okkar á hnettinum og af hlutleysinu,
rétt eins og Svisslendingar. Jalnvel þótt
við lítum okkur nær þá emm við á
milli Evrópu og Ameríku og sam-
kvæmt viðskiptahefð okkar verslum
við bæði í vestur og austur og ræður
hagkvæmni hvort gert er. Við höfum
góðan viðskiptasamning við Evrópu-
samfélagið og við njótum góðra kjara í
Bandaríkjunum. Ef við gætum náð fh'-
Vegalengdir frá mikilvægustu borgum til Reykjavíkur og til Singapore.
Washington Brussel Moskva Tokyo Beking Mcðalljarlægð
Rcvkjavfk 4510 2130 3310 8800 7880 5326
Singapore 15540 10560 8430 5330 4480 8868
• • V JJ “ '<■ •» j. j > J t' ■ i t.Oh.ituu i ■ í 4,11 W ‘ ^ w..,.
verslunarsamningi við Bandaríkin og
Kanada batnaði staða okkar enn og þá
getum við boðið erlendum fyrirtækj-
um aðstöðu hér, þar sem hægt er að
versla í báðar áttir. En Japan og fleiri
Austurlönd fiær em orðin góðir við-
skiptavinir. Einangrun í Evrópu mundi
skaða okkur mikið. Hlutleysið getur
orðið ábatavænlegL Heimsmarkaður-
inn er miklu stærri og fjölbreyttari en
Evrópumarkaðurinn.
Að kyssa vöndinn
Evrópa er álfa nýlendustefnunnar.
Einu löndin, sem hafa ásælst það sem
við eigum, em í Evrópusamfélaginu.
Við höfum háð við þau sjálfstæðisbar-
áttu og þorskastríð. Nú setur Evrópa
ffekjuleg og móðgandi skilyrði fyrir
eðlilegum viðskiptum við okkur. Það er
neðan við virðingu okkar að standa í
slíkri samningsgerð, að vera stillt á
þennan hátt upp við vegg. Með þessum
samningum er Evrópusamfélagið að
seilast hér til óeðlilegra áhriia. Þessir
samningar em undirbúningur að því
að við verðum keypL Eitthvað hefði
verið sagt á ámnum eftir stríð ef
Bandaríkin hefðu sett okkur slíka kosti.
Það sem við eigum núna, svo sem góð-
ur fiskur og hrein orka, mun hækka í
verði. Því liggur okkur ekkert á. Og
sjálfsagt er að ræða við Evrópu um
orku og fisk á sömu tvíhliða samninga-
fundunum.
Okkur er sagt að Evrópa sé heimshlut-
inn okkar, að af landfræðilegum,
tungumálalegum og menningarlegum
ástæðum eigum við að halla okkur að
gömlu nýlenduveldunum. Þetta er
tómt mgl. Landfræðilega séð er hluti
íslands í Evrópu en hluti í Ameríku og
meginhluti þjóðarinnar býr Ameríku-
megin. í Ameríku tala langflestir íbú-
amir evrópsk mál eins og við sem móð-
urmál, enda að miklum meirihluta frá
Evrópu ættaðir. Miðað við fólksfjölda
okkar er íslenska þjóðarbrotið vestan-
hafs afarstórt og við það höfum við
mikil tengsl. Þegar ég hef verið í Kan-
ada hef ég fundið sterklega hve evrópsk
menning þar er. í Bandaríkjunum em
menningartengsl við Evrópu misjöfn
eftir ríkjum. Spænski og portúgalski
heimurinn vestra hefur afar sterk
tengsl við móðurlöndin. Því má færa
jafrí góð rök af þessu tagi fyrir því að við
eigum að halla okkur í vestur eins og í
austur. Ég mæli með því að við stönd-
um teinrétt!
Það er gott að fá menningarstrauma
úr mörgum áttum. Það er miklu
hœttulegra fyrir menningu okkar og
tungu að nátengjast einu stórveldi, að
fá erlendu áhrifin öU úr einni átt
heldur en að fá þau úr mörgum átt-
um.
Þið, sem völdin hafíð...
og berið ábyrgðina
Utanríkisráðherra hefur umboð til að
undirrita EES-samninginn fyrir ís-
lands hönd og kannski gerir hann það í
sumar, nema þá að Spánverjum takist
að koma í veg fyrir það. Viva EspafTa!
Verði Spánverjar ofurliði bomir kemur
til kasta Alþingis. Ég mæli með því,
háttvirtir alþingismenn, að þið hugsið
ráð ykkar vel áður en þið staðfestið
þennan samning. Skoðið allar hliðar
málsins, þ.m.L það sem hér hefur verið
skrifað. Ljóst er að afstaða stjómmála-
flokkanna er misjöfn, en þetta mál er
yfir flokkapólitík hafið. Vonandi finnast
nógu margir menn í öllum flokkum,
sem samvisku sinnar vegna geta ekki
greitt atkvæði með staðfestingunni. Ég
vona að enginn ffamsóknarþingmaður
leggi nafh sitt við þennan samning.
4. maí 1991.
Bjami Einarsson